Skip to main content

Full text of "Itinerarium Thomæ Carve, Tipperariensis ... cum historia facti Butleri, Gordon, Lesly et aliorum"

See other formats 


This  is  a  digital  copy  of  a  book  that  was  preserved  for  generations  on  library  shelves  before  it  was  carefully  scanned  by  Google  as  part  of  a  project 
to  make  the  world's  books  discoverable  online. 

It  has  survived  long  enough  for  the  copyright  to  expire  and  the  book  to  enter  the  public  domain.  A  public  domain  book  is  one  that  was  never  subject 
to  copyright  or  whose  legal  copyright  term  has  expired.  Whether  a  book  is  in  the  public  domain  may  vary  country  to  country.  Public  domain  books 
are  our  gateways  to  the  past,  representing  a  wealth  of  history,  culture  and  knowledge  that's  often  difficult  to  discover. 

Marks,  notations  and  other  marginalia  present  in  the  original  volume  will  appear  in  this  file  -  a  reminder  of  this  book's  long  journey  from  the 
publisher  to  a  library  and  finally  to  you. 

Usage  guidelines 

Google  is  proud  to  partner  with  libraries  to  digitize  public  domain  materials  and  make  them  widely  accessible.  Public  domain  books  belong  to  the 
public  and  we  are  merely  their  custodians.  Nevertheless,  this  work  is  expensive,  so  in  order  to  keep  providing  this  resource,  we  have  taken  steps  to 
prevent  abuse  by  commercial  parties,  including  placing  technical  restrictions  on  automated  querying. 

We  also  ask  that  you: 

+  Make  non-commercial  use  ofthefiles  We  designed  Google  Book  Search  for  use  by  individuals,  and  we  request  that  you  use  these  files  for 
personal,  non-commercial  purposes. 

+  Refrainfrom  automated  querying  Do  not  send  automated  queries  of  any  sort  to  Google's  system:  If  you  are  conducting  research  on  machine 
translation,  optical  character  recognition  or  other  areas  where  access  to  a  large  amount  of  text  is  helpful,  please  contact  us.  We  encourage  the 
use  of  public  domain  materials  for  these  purposes  and  may  be  able  to  help. 

+  Maintain  attribution  The  Google  "watermark"  you  see  on  each  file  is  essential  for  informing  people  about  this  project  and  helping  them  find 
additional  materials  through  Google  Book  Search.  Please  do  not  remove  it. 

+  Keep  it  legal  Whatever  your  use,  remember  that  you  are  responsible  for  ensuring  that  what  you  are  doing  is  legal.  Do  not  assume  that  just 
because  we  believe  a  book  is  in  the  public  domain  for  users  in  the  United  States,  that  the  work  is  also  in  the  public  domain  for  users  in  other 
countries.  Whether  a  book  is  still  in  copyright  varies  from  country  to  country,  and  we  can't  offer  guidance  on  whether  any  specific  use  of 
any  specific  book  is  allowed.  Please  do  not  assume  that  a  book's  appearance  in  Google  Book  Search  means  it  can  be  used  in  any  manner 
anywhere  in  the  world.  Copyright  infringement  liability  can  be  quite  severe. 

About  Google  Book  Search 

Google's  mission  is  to  organize  the  world's  information  and  to  make  it  universally  accessible  and  useful.  Google  Book  Search  helps  readers 
discover  the  world's  books  while  helping  authors  and  publishers  reach  new  audiences.  You  can  search  through  the  full  text  of  this  book  on  the  web 


at|http  :  //books  .  qooqle  .  com/ 


T 


C*-,v.-K  ■:•'  >■-••''  '■■;•; 


6^ 


t+-s^   - 


r.ferit,I^S. 


?  T  irs  ^  '' 


r.  .;   i. 


^^■PW  BERNARrnP^|^»i^PFTL.DUuIOL.Lrr 

S  ,i  t 


.j,.-n'«   /  Ii"'  •,.,  !.•■.»  r  --r,  im-/Jt.  •  •■nc),  f<  ■'„■.•■. 


W^^S^^^^^^^  1 

^                  ^ 

fl^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^l^^^^^^^^^^lbj^^H 

1 

H 

g 

j^^Sv^^MMHa^jH 

^ 

j^  j«t  Tr  KT  Ch»u-ti  ^H 

ITINERARIUM 

THOM^   CARVE,   TIPPERARIENSIS, 

SACELLANI  MAJORIS 

ANGLORUM,  SCOTORUM  ET  HIBERNORUM  SUB  EXERCITU 

C^AREiE  MAJESTATIS  MILITAKrTIUM,   CUM 

HISTORIA  FACTI  BUTLERI,  GORDON, 

LESLY  ET  ALIORUM. 

NOVA  EDITIO, 

TRES  PABTES  IN  UNO  VOLUMINE  COMPLECTENS,  AD 

FIDEM  OPTIMOBUM  EXEMPLARIUM  ACCUBATA, 

niAGINEQUE  AUCTOBIS  ADOENATA5  CUI 

AOCEDUNT  PAUCULA  QU.fflDAM  DE  * 

VITA  mNEBANnS,  NECNON 
INDEX  GENEBALIS. 


LONDINI: 
IMPENSIS  BERNARDI  QUARITCH,  BIBLIOPOLS, 

CASTLE  STREET,  LEICESTER  SQUARE. 


1869.^ 


Tke  tnpmnoM  cotuitti  of  100  eopiet  tm  Tpoiper^  and  two  upon,  veUtm. 


PREFACE. 


O  enlarge  the  sphere  of  a  work  so  excessivelj  rare  that 
even  biUiographers  seem  to  haye  never  heard  of  a  third 
part  till  lately,  is  the  object  of  the  present  pnblication — 
a  reprint  of  Thomas  Carye's  Itinerary ;  and  such  an  aim 
may  ezcuse  a  few  trifling  faults  in  the  execution. 
The  task  was  begun  by  the  late  Mr.  Pickering,  about  sixteen  years 
ago ;  and,  after  being  carried  down  to  page  328,  there  stopped  short,  and 
laj  useless  in  a  warehouse,  till  Mr.  Quaritchy  some  months  ago, 
bonght  the  stock  and  resolved  to  complete  it,  with  the  addition  of  what 
could  be  gleaned  on  the  life  of  Carye,  and  a  Oeneral  Index.  In  this  form 
it  now  appears^  and  is  trusted  will  prove  acceptable  to  the  loyers  of  rare 
books. 

Its  scarcltj  is  not  the  onlj  value  of  Carye's  Itinerarj ;  it  contains  im- 
portant  details  regarding  Wallenstein,  the  Civil  War  in  {Ingland,  and 
the  general  historjof  Christendom  at  the  period;  and  all  writers  npon 
the  Thirtj  Years'  War,  who  could  procure  a  sight  of  it,  have  used  it, 
though  seldom  with  acknowledgment.  It  is  styled  '^  a  curious  and 
valoable  work"  by  Coxe  in  his  "  House  of  Austria,"  and  Harte's  "  Life 
of  Oustavus  Adolphus;'*  indeed,  the  former  says  that  everything  in 
Harte's  work,  as  far  as  regards  Wallensteiny  is  based  almost  exclnsivelj 
on  Carve.  It  contains  a  description  of  Ireland,  and  an  account  of  Lon- 
don  and  its  buildings,  which  are  curious  and  interesting ;  and  here  and 
there  is  gamished  with  marvellous  narrativesy  which  are  the  m<Mre  amu- 
sing  that  they  aie  told  in  a  spirit  of  entire  belief. 

The  character  of  Carve  seems  to  have  combined  simplicity  and  super- 
stition  with  a  fierce  enei^,  love  of  travel,  and  the  coarse  attribntes  of 
a  soldier.     Indeed,  notwithstanding  his  clerklj  skill  and  the  works  he 


iT  PREFACE. 

has  leftt  I  think  that  he  would  have  wielded  the  sword  at  least  as  well 
as  the  pen.  Of  hls  life  scarcely  anjthing  is  recorded  but  what  appears 
in  his  works ;  his  name  is  almost  entirely  unknown  in  biographical  com- 
positions»  and  when  mentioned  is  accompanied  by  erroneous  statements. 

Thomas  Garye,  whose  correct  name  is  Carue  or  Carew,  and  whom 
the  Irish  called  CCorrain,  was  born  in  Tipperarjy  at  the  yillage  of 
Mobernan,  in  the  year  1589-90.  For  his  ftmilj  he  is  proud  to  claim  a 
kindred  lineage  with  its  &mous  Anglo-Norman  namesake ;  and  to  refute 
a  contemptuous  assertion,  made  by  an  opponent,  that  his  grand  nephew 
Connel  was  **  a  mechanic/'  he  states  that  Sir  Row  Carew»  his  brothery 
was  married  to  the  great  Clarendon*s  sister,  Lad j  H jde ;  and  also  boasts 
of  his  ancestor  Sir  Thomas  Carew,  who  in  die  fifteenth  centurj  had  held 
high  authoritj  in  Munster.  His  sjmpathies  in  manj  respects  were 
anti-Irishy  and,  though  skilled  in  the  Gkielic  tongue,  he  professes  his  pre- 
ference  for  English. 

His  earlj  jears  seem  to  have  been  passed  amongst  the  Bntlers,  to 
whom,  he  sajSi  he  owed  eyerjthing ;  and  it  is  not  impossible  his  boj- 
hood  maj  haye  been  spent  in  the  Ormond  familj.  Harris'  edition  of 
Ware  states  that  he  was  educated  at  Oxford ;  but  I  cannotfind  a  confir- 
mation  of  this  assertioui  which  is  perhaps  but  a  misapprehension  of  the 
allttsion  made  to  Carye  in  Wood's  "  Athense  Oxonienses.'*'  His  writ- 
ings  do  not  indicate  that  his  leaming  was  yerj  extensiye ;  and  although 
he  writes  Latin  with  fluencj  and  freedom,  his  language  seems  formed 
upon  mediseyal  models  of  composition»  rather  than  those  of  the  Augus- 
tanage. 

He  entered  the  Irish  Roman  Catholic  priesthood,  and  appears  to  haye 
been  located  in  the  diocese  of  Leighlin.  But  the  monotonj  of  such  a 
life  could  not  long  content  his  restless  spirit;  and|  under  pretence 
of  "  yisiting  some  noble  friends  in  the  Imperial  Armj/'  and  what  he 
calls  the  "  ardor  juyandi  inter  milites  proximi,''  he  obtained  a  leaye 
of  absence  from  his  superior,  the  Reyerend  Matthew  Roche.  This 
lioencey  in  the  Itinerarj  (p.  287),  is  dated  1634 ;  but  as  he  was  in  the 
Austrian  camp  all  that  jear,  and  as  he  states  that  in  1630  he  left  Ireland 
for  the  third  time,  I  belieye  that  the  date  of  1634  b  a  tjpographical  error 


PREFACE.  V 

fbr  1624.  Afismning  it  to  be  this  jeatj  and  all  circamstances  seem  to 
iaTour  the  conjectnre,  he  left  Irdand  for  Germany  in  1624.  (His  first 
jonmej  from  Ireland  was  perhaps  to  England  or  Scotland ;  it  does  not 
at  all  eventB  seem  connected  with  the  Itinerary.)  Having  stopped,  aa 
chaplain,  for  fonr  years  with  Walter  Butler,  a  kinsman  of  the  Marquis 
of  Ormond,  then  senring  as  Colonel  of  an  Irish  Regiment  in  the  army 
of  Ferdinand  II.  of  Aostriay  he  retumed  to  Ireland  to  Tisit  his  friends 
and  to  excnse  his  staj. 

In  1630heagain8etoat;  and  here  the  Itinerary  begins,  bnt  mentions 
no  details  of  the  joumej.  He  stopped  with  Walter  Butler  this  time  for 
two  yean,  and  returaed  at  the  period  of  the  battle  of  Liitzen ;  bat,  after 
a  short  visit  to  his  friends,  started  again  in  the  middle  of  the  year  1633. 
He  made  his  way  to  Waterfordi  thence  to  Passage,  where  taking  ship 
for  England  he  landed  at  Caermarthen,  and  proceeded  to  London, 
throngh  Bristol»  Merfieldf  Reading,  and  Winddor.  The  great  metro- 
polis  strack  him  with  admiration ;  and  he  mentions  Old  St.  Paurs, 
London  Bridge,  the  Tower,  the  Exchange,  Westminster,  and  Whitehall, 
in  the  most  eulogistic  terms.  By  a  stratagem  which  all  Roman  Catho- 
lics  were  compelled  to  make  use  of,  he  obtained  at  the  Royal  Exchange 
the  passport  without  which  he  could  not  leave  England ;  and  exhibiting 
this  at  Gravesend,  he  embarked  for  Hamburg,  which  he  attained  in 
twent^-four  days.  From  here,  after  some  delay,  and  a  stormy  sea-pas- 
sage,  he  reached  Dantzic,  and  resided  there  for  a  short  time  with  the 
Dominicans.  At  the  close  of  October  he  left  Dantzic,  and  turned  his 
steps  southwards,  visiting  Thom  and  Posen»  and  passing  through 
Breslau  disguised  as  a  trader»  in  consequence  of  its  occupation  by  the 
Saxons.  In  spite  of  danger,  he  made  his  way  unharmed  through  Silesia 
and  Bohemia,  and  yisited  a  countryman  in  Prague.  Early  in  Jauuary, 
1634,  he  proceeded  to  Egra,  and  dined  in  the  room  where  Wallenstein 
perished  two  months  later ;  coutinuing  his  jouraey,  he  passed  through 
Cronach,  Fulda,  and  AschafFenburg ;  and  then,  turning  southwards, 
Tisited  Wertha  and  Heilbronny  on  his  way  to  Stuttgard.  Arriving  here, 
he  learaed  the  death  of  his  friend  and  patrou  Walter  Butler,  which  had 
just  then  taken  place;  this  was  about  September,  1634. 


vi  PREFACK 

He  now  resolved  to  transfer  his  services,  as  chaplain,  to  Walter  De- 
vereux,  formerlj  the  chief  officer,  and  now  the  saccessor  of  Batler;  and 
who  was  the  honoored  murderer  of  Wallenstein.  On  Devereax's  reco- 
rery  from  a  woand  received  at  the  bloodj  battle  of  Nordlingen,  Carve 
accompanied  him  to  the  siege  of  Aagsbarg,  and,  on  its  sarrender,  into 
Lorraine,  whose  Duke  was  struggling  with  the  French.  Charles  III. 
of  Lorraine  found  in  Carve  a  warm  admirer  and  an  energetic  vindicator, 
whose  continual  epithets  for  him  are,  **  this  hero/*  '^  the  magnanimous 
Duke/'  and  ^^  that  lightning  of  battle."  Carve  reached  the  Duke's  army 
a  little  after  Easter,  1635,  and  continued  with  it  in  its  various  border- 
expeditions  during  the  remainder  of  that  year  and  the  entire  of  the 
next. 

Devereax's  regiment  was  ordered  back  into  Oermanj  in  February, 
1637,  and  Carve  accompanied  it  in  its  incessant  movements  through 
Hesse  and  Saxonj,  till  in  Maj  he  joined  the  main  forces  under 
Oallasy  then  about  to  foUow  Banner,  who  had  retreated  into  Pomerania. 
Thej  at  last  retired  into  winter-quarters,  and  Carve  shared  with  his 
countrjmen  the  extreme  of  suffering  and  privadon  during  the  winter  of 
1637-38.  Thej  again,  in  Maj^  joined  the  armj,  and  Carve  passed  the 
year  1638  in  Westphalia.  He  at  this  period  obtained  from  Devereux 
that  letter  of  protection  which  he  quotes  at  page  288  of  the  Itinerarj,  of 
which  work  he  had  nearly  finished  the  first  part,  and  I  suppose,  ibr  the 
purpose  of  travelling  to  Mentz  to  procare  its  publication.  However^  I 
do  not  think  he  made  use  of  the  letter  till  some  months  later. 

In  September,  1638,  he  first  heard  of  the  commotions  arising  at  home, 
and  he  ejaculates  a  prayer  that  his  countrymen  would  submit  to  the  rule 
of '^  the  most  just  king  in  Earope."  In  the  opening  of  1639,  he  and 
Devereux,  with  some  friends,  inspected  a  Jewish  synagogue  at  Fridberg 
in  Hesse ;  and  the  Itinerary  (chap.  34)  gives  a  curious  description  of 
the  visit,  and  the  unconsciously  insolent  deportment  of  Carve. 

With  this  narration  he  ended  the  manuscript  of  Part  I.  of  the  Itinerary, 
in  April,  1639,  and  had  it  priuted  at  Mentz,  with  a  dedication  to  the 
Marquis  of  Ormond.  At  this  work  he  had  been  constantly  engaged 
amid  the  excitements  of  camp-Iife.     ^^  Not  in  the  quiet  chamber  of  study 


PBEFACE.  vii 

has  it  becn  composedy  but  beneath  the  tents  of  war,  where  my  bnsy  pen 
fbnnd  no  peace  from  the  ominous  clangor  of  the  hoarse  trumpet,  and  the 
loud  roU  of  the  battle-dmm ;  where  my  ear  was  stunned  bj  the  dreadful 
thnnder  of  the  cannon,  and  the  fatal  leaden  hail  hissed  round  the  paper 
on  which  I  was  writing.*'  These  words  are  in  his  dedication  to  Ormond. 
Carve  does  not  seem  to  haye  been  with  Devereux  when  the  latter  died  at 
Pragne  in  October  or  November,  1639;  I  should,  therefore,  snppose 
that  he  was  then  in  Mentz,  snperintending  his  pnblication. 

The  appearance  of  the  book  created  him  enemies  amongst  the  Irish  in 
Germany,  who  did  not  wish  that  Carve,  on  the  strength  of  a  single  alln* 
sion  in  St  Bemard's  '^  Life  of  St.  Malachj/'  should  calumniate  his 
country.  There  were  letters^  therefore,  written  to  and  of  him,  in 
which  he  was  admonished  to  recant  what  he  had  said  of  Ireland ;  and 
lampoons  against  him  were  privately  distributed  amongst  the  Irish  sol- 
diery.  This  conduct  but  served  to  render  Canre  more  obstinate  of  his 
opiniony  in  which  indeed  he  did  not  seek  any  other  testimony  to  confirm 
him ;  for,  the  words  of  an  ecclesiastic  being  gospel  trath  in  his  belief, 
he  cared  for  no  evidence  beyond  the  assertion  of  St.  Beraard. 

In  Aprily  1640,  appeared  what  is  called  the  second  cdition  of  the  Itine- 
rary,  that  is,  a  Oerman  translation  of  the  book  as  far  as  then  published, 
with  a  continuation  down  to  the  close  of  1639,  by  WoIfFgang  Sigismund 
Ton  Yorbnrg,  Deacon  of  AschafFenburg.  This  was  published  by  Bal- 
thazar  Kuntz,  at  Mentz,  in  consequence  of  the  great  demand  for  the 
work,  which  had  received  the  highest  success.  In  the  following  Sep- 
tember,  Knntz  brought  out  also  the  third  edition,  by  Carve  himself,  only 
diflPering  from  the  first  in  the  addition  of  a  35tb  chapter  at  the  end,  and 
the  inserdon  of  the  second  and  third  epitaphs  on  Wallensteiu  (p.  49). 

On  the  publication  of  this,  he  was  appointed  Chaplain  Oeneral  of  all 
the  English,  Scotch,  and  Irish  forces,  and  in  that  capacity  continued  to 
serve  with  the  army,  notwithstanding  the  death  of  Devereux.  In  May, 
1641 ,  he  produced  the  second  part  of  the  Itinerary ;  and  from  some  vague 
words  in  his  dedication  to  the  Marchioness  of  Ormond,  I  am  disposed 
to  believe  there  was  a  fonrth  edition  of  the  first  part  published  simulta- 
neously  with  the  second  part    In  the  second  part  he  performed  the 


viii  PREFACE, 

promise  made  in  the  dedication  of  the  first,  by  addlng,  as  a  sort  of 
appendix,  the  '^  Prosapia  Buderiana."  With  this  he  also  added,  at  the 
end  of  the  aecond  part,  his  ^^  Yindicifle,''  which  contain  the  letters  above 
alladed  to,  and  his  own  justifications.  This  is  a  most  tmcnlent  and 
ribald  composition^  onlj  snrpassed  for  coarseness  of  abose  by  the  '^  Re- 
sponsio/'  which  he  brought  out  more  than  thirty  years  later. 

In  tfae  same  jear,  1641,  he  published  the  **  Rerum  Gkrmanicarumy 
I6I7-4I9  Epitome,"  a  brief  compendium,  apparentlj  for  the  purpose  of 
a  complete  narratire  of  the  war,  as  the  Itinerary  only  commences  with 
1630.  The  foUowing  year  appeared  at  Mentz  a  Oerman  translation  of 
the  second  part  of  tfae  Itinerary,  which  I  hare  not  seen,  and  whose 
ezistence  has  been  till  lately  nnknown. 

After  the  death  of  Devereox,  the  Itinerary  mentions  nothing  more  of 
Carre^s  own  movements,  or  whether  he  still  aocompanied  the  army.  It 
is  likely  that  about  1643  he  went  to  reside  at  Yienna,  in  his  character 
of  Notary  Apostolic  and  Yicar  Choral  of  St.  Stephen'8  Cathedral. 

In  March,  1646,  at  Yienna,  he  wrote  his  dedication  of  the  tfaird  part 
of  the  Itinerary  to  the  Marqnis  of  Ormond,  in  which  he  mentions  of 
this  part  that  it  was  ^*  prsdcipiti  et  intempestiro  partii  in  lucem  effusum." 
The  Preface  to  the  Reader  states  that  this  third  part  contains  the  war 
up  to  1645,  which  is  not  true;  as  it  concludes  in  an  abrupt  and  un- 
satisfactory  manner  with  the  year  1643.  From  this,  and  the  fact  of  the 
third  part  bring  printed  ^'  sumptibus  auctoribus"  at  Spires,  1646,  with- 
oat  any  licenoe  of  the  censory  and  not  published  either  at  Mentz,  where 
the  previoBS  parts  had  appeared,  or  at  Vienna  where  it  is  dedicated,  I 
would  conclude  that  his  enemies  had  iised  some  powerful  infiuence  to 
suppress  it,  and  prevent  its  obtaining  the  oensor's  approbation.  I  sup- 
pose  that  the  licence  had  been  refused,  and  the  latter  part  of  the  MS. 
destroyed;  and  Carve,  to  avoid  its  entire  destmction,  had  it  hastily 
printed,  as  far  as  possible  from  the  power  of  his  enemies,  in  its  present 
state ;  that  is,  without  correcting  the  statement  in  the  Preface  regarding 
its  extension  to  1645,  and  only  adding  the  Dedication,  the  very  language 
of  which  betrays  a  dejection  and  humble  spirit  not  met  with  in  the  two 
prior  Dedications* 

The  '*  Lyra  seu  Anacephalseosis  Hibemis''  was  nezt  published  by 


PREFACE.  ix 

him  at  Vienna,  in  1651.  There  18  no  date  on  the  title,  and  Anthony  k 
Wood,  misled  by  the  age  and  year  stated  on  the  portrait  executed  of 
Carve  in  1660,  and  which  was  inserted  into  some  copies  of  the  first 
edition  of  the  Lyra,  places  this  edition  in  the  year  1660,  in  which  error 
he  is  followed  by  Harris.  Zedler'8  Uiiiversal  Lexicon  quotes  tlie  dates 
of  the  Lyra'8  publication  as  first  at  Niirnberg,  1664,  and  aflerwards  at 
Frankfort,  1670.  There  may  have  been  a  third  edition  of  the  latter  date, 
bnt  the  former  is  plainly  wrong. 

After  this  time  the  pen  of  Carve  reraained  idle  for  a  long  space,  ex- 
cept  perhaps  he,  during  this  period,  wrote  some  theological  disquisitions, 
which,  from  afew  words  in  the  **  Responsio  veridica,''  it  would  seem  he 
employed  himself  upon,  sometime  before  the  reproduction  of  the  Lyra. 
This  was  a  new  and  improved  edition,  containing  maps  and  plates  and 
the  portrait  of  Carve,  with  a  continuation  of  the  Annals  up  to  1666, 
which  appeared  at  Suhsbach  at  that  date;  and  three  years  afterwards 
was  followed  by  a  piece  entitled  **  Oalateus  seu  de  Morum  eleganti^," 
published  at  Nordhausen. 

The  new  appearance  of  the  Lyra  again  aroused  the  dormant  rancour 
of  his  foes,  amongst  whom  a  younger  writer  had  just  eurolled  himself. 
This  was  Anthony  MacBruodin,  a  monk  of  the  Irish  convent  at  Prague, 
who  had  first  begun  to  write  in  1663,  and  had  brought  out  some  theo- 
logical  works  combating  the  doctrines  of  Carve.  He  was  at  this  time 
preparing  a  voluminous  work  called  the  ^'  Propugnaculum  Catholicee 
Veritatis,"  and  in  its  fiflh  book  he  devoted  his  acrid  pen  to  the  dissec- 
tion  of  Carve's  history,  in  a  chapter  headed  **  De  Carve  seu  Carrani 
erroribus  et  impostnris."  This  provoked  from  Carve  the  '*  Enchiridion 
Apologeticum,"  a  duodecimo  that  appeared  at  Nuremberg  in  1670.  In 
answer  to  this,  a  tract  called  the  ^^  Anatomicum  Examen  Enchiridii" 
was  pnblished  at  Prague  in  1671 ;  but,  whether  this  was  written  by 
Friar  Cornelius  0'Mollony,  a  relation  of  MacBruodin,  or  by  MacBruo- 
din  himself  under  that  name,  as  Carve  believed,  I  know  not.  In  reply 
to  it,  Carve,  then  eighty-two  years  of  age,  sent  forth  his  "  Responsio 
veridica  ad  illotum  libellum,*'  at  Sulzbach,  in  1672.  This  book  is  a 
matchless  torrent  of  unqualified  scurrility.  With  an  unparallelled  energy 

b 


X  PREFACE. 

in  one  so  old,  Carve  poured  forth  lavishly  on  MacBrnodin  and  all  hig . 
enemieg  everj  term  of  abuse  and  degradation  that  the  Latin  language^ 
could  yield.  Tbe  exertion  of  such  an  efibrt  seems  to  have  killed  him,' 
for  no  more  was  written  bj  his  opponents,  and  the  date  of  his  death  is 
unknown.  AIl  writers  who  have  mentioned  him  state  that  he  died  in 
1664,  in  the  seventy-fourth  year  of  his  age ;  and  the  ^^  Nouvelle  Bi<^a- 
phie  Universelle/*  with  an  amusing  blunder,  repeats  the  statement, 
although  it  adds  in  a  note,  '^  Carve^  however,  in  a  book  published  in 
1672,  stated  that  he  was  then  eighty-two  jears  of  age." 

These  controversial  tracts  of  Carve  are  the  rarest  of  his  works,  as  they 
were  sought  for  and  destrojed  by  the  powerful  foes  he  had  raised  up. 
The  Lyra,  in  its  historj  of  the  Irish  war,  and  the  Enchiridion,  in  its 
support  of  the  Lyra,  contained  remarks  reflecting  on  Rinucciniy  who 
had  been  the  Pope's  Nuncio  in  Ireland  during  the  war.  For  this  rea« 
son  the  influence  of  the  Papal  Court  was  exerted  at  the  kindred  Court 
of  Austria,  and  Carve'8  writings  were  banned. 

Carve's  enemy,  MacBruodin,  I  believe  to  have  been  the  same  person 
as  ^^  Antonius  Prodinus,'*  whose  historj  of  the  Irish  troubles  in 
Charles  the  First^s  reign  appeared  at  Rome  in  1721,  edited  bj  the 
exiled  son  of  Phelim  O^Neill. 

I  must  bere,  ere  <I  close  the  liminary  pages,  express  my  deep  obliga- 
tions  to  those  whose  kindnese  proSered  assistance  and  informatiou. 
First,  to  Mr.  Henry  Bradshaw  of  King'8  College,  Cambridge,  whose 
list  of  and  remarks  upon  Carve's  works  were  of  rauch  service,  and  who 
freely  lent  his  copy  of  the  Itinerary  for  the  porpose  of  completing  the 
reprint.  Next,  to  Mr.  Joly  of  Rathmines,  Dublin,  who  with  equal 
generosity  ofiered  and  lent  his  copy  for  the  same  purpose ;  to  the  Rev. 
Dr.  Todd  and  Dr.  Siegfried  of  Trinity  College,  Dublin,  who  very 
kindly  took  some  pains  to  aid  me  from  tbe  library  of  Dubliu  University ; 
and  to  the  Rigbt  Honourable  Sir  David  Dundas,  Q.C.,  wbo  graciously 
facilitated  my  endeavours.  To  all  tbese  gentlemen  the  most  siacere 
thanks  are  due  from 

MICHAEL  KERNEY. 

London,  February  8, 1859. 


BIBLIOGRAPHY  OF  CAIIVE'S  WORKS, 

Frvm  the  wymbliahed  BiMiograpkical  Indtx  of  Mr,  QuASlTOH. 

^TINERARIUM  ThomcB  Carve,  cum  historia  facti  But- 
leri,  Oordon,  Lesly,  etc.  12mo. — MoguntuBy  impensis 
auctariSf  1639. 

RejBBbiichlein,  iibersetzt  durch  P.  R.  continuirt  und 
fortgesetzt  studio  Wolfigaugi  Sigismundi  k  Yorburg, 
l2mo.—MdyntZf  1640. 

The  only  copj  of  this,  which  I  find  in  booksellers'  catalogues,  is  that  priced  by 
Thorpe  in  1842,  moroeeo  extroy  £3  3s.  and  again  £4  4«. 

Itinerarinmy  editio  tertio,  anctior  et  correctior,  12mo. — MoguntuB^  1640. 

,  pars  I.  editio  quarta,  (?)  1641. 

Itinerarii  pars  II.  cui  accedunt  Yindiciee,  item  paucula  qusedam  de 
Butlerian&  Prosapi&,  12mo. — MoguntuB^  1641. 

Rejssbiichlein  Thomse  Carve,  ander  Tfaeil,  12mo. — Mdyntz^  1642. 

The  first  copj  of  this  eyer  known  was  priced  in  the  Catalogue  of  Weigel  at 
Leipzig,  1858,  20  Thalers. 

Itinerarium,  Pars  III.  12mo. — Spirct^  1646. 

Sets  of  the  Itinerarium  have  been  sold  as  follows : — 

A  complete  set,  three  parts,  1639-41-46,  was  priced  by  Thorpe  in  1836,  moroceoj 
from  £12  12«.  toX-16  16t. ;  bv  Weijrol,  in  Leipzig,  1856, 1639-41-46,  at  55  Thalers ; 
a  complete  copy,  1639-46,  sold  at  Sotheby's  m  1854,  moroccoy  for  £B  8«. ;  and  in 
1857,  another  copj,  £7  5«. ;  Thorpe  priced  a  set,  1640-41-46,  3  vols.  morocco, 
£12  12«. ',  Hibbert's  copy,  complete,  1640-46,  morocco,  sold  ioT£22  10«. ;  Bindley's 
copy ,  parto  I.  and  11.  oniy,  1640-41,  fetched  i&13  2«.  ed. ;  Uibberfs,  2  parts,  ^3  18«. : 
and  Colonel  Stanley^s  oopy  of  the  first  volume  sold  for  iS20  10«.  It  is  the  third 
volame  which  gives  to  a  set  its  high  oommercial  value ;  parts  I.  and  XI.  being  occa- 
sionally  met  with  for  about  £2. 

Rernm  Oermanicarum  ab  1617  ad  1641  gestarum  Epitome,  12mo.  1641. 
The  only  copy  I  know  of  is  that  priced  by  Thorpe,  moroceo,  £5  5«.  now  in  the 
Britiah  Museum,  Grenville'8  collection. 


xii      BIBLIOGRAPHY  OF  CARVE^S  WORKS. 

Ljra,  seu  Anacephalseosis  Hiberaica,  et  Annales  Hiberaise  ad  1650»  4to. 
—  VienncBf  (1651). 

There  is  a  copy  in  the  GrenTille  oollection  in  the  Biitish  Musenm.  I  cannot 
find  it  in  any  bookseller^s  catalogue. 

Lyra,  sive  Anacephalseosis  etc.  cum  relatione  ad  1666,  4to. — Sulzhaci^ 
1666. 
TJsually  sold  ftom  four  to  five  guineas. 

Galatcas,  seu  de  Morum  eleganti&. — NardhustB^  1669. 

I  cannot  find  a  mention  of  any  copj.  It  is  not  in  the  British  Museum,  nor  in 
any  other  collection  I  know  of. 

Enchiridion  Apologeticnmy  12mo. — NoribergtB,  1670. 

Not  known.  A  MS.  note  on  the  single  known  copy  of  0'Mollony's  "  Anatomi- 
cum  Examen,"  (now  in  Trinity  College,  Dublin,)  says  that  the  only  passages  re- 
maining  of  the  Enchiridion  are  those  quoted  by  O^Mollony  in  die ''  Ezamen." 

Responsio  Yeridica  ad  illotum  libellum  cui  nomen  Anatomicum,  etc. 

Umo.—Solisbaci,  1672. 

Friced  in  1836,  hj  Thorpe,  morocco,  J£l5  15«.;  which  copy  is  now  in  the  Gren- 
yille  coUection,  British  Museum.  This  copy,  as  appears  oy  a  MS.  on  the  only 
other  known  copy,  now  in  Trinity  College,  Dublin,  sold  in  1832,  at  Erans',  for 
£39. 


EPI8T0LA  DEDICATORIA. 
Bmtrmdo,  Perillustrilnu  ac  Oenerom  Domima, 

PHILIPPO   LUDOVICO, 

MetaropoHt.  Mogunt.  et  Trevirens.  EccL  Domicellari, 

S.  Albani  extra  muros  Moguntinos  Capitulari, 

ad  gradus  B.  Mabl£  Virginis  respectiTd 

FrsB^sito  et  Canonico. 

Necnm 

JOANNI  FEEDINANDO, 

Baronibus  in  Beiffenberg,  Fratribus  GermaniB^ 
Dominis  meis  sommi  colendis. 

I  N  qoanta  olim  dignitate  honoreqae,  Rer.  Perill.  ac  Oen. 
Dom.  historise,  earandemque  Scriptores,  apud  cujusvis 
sortis  hominesy  fuerint,  uon  solum  id  SS.  Scriptnras, 
sed  etYeterum^thuicorum  ad  posterosdevolutascriptay 
luculent^  satis  testantur.  Multorum  ut  taceam ;  Alex- 
andri  Magni,  Macedonum  Regis»  meminisse  sufficiat,  is  enim  tanto  his- 
toriarum  legendarum  affectu  tenebatury  ut  auctor  fuerit,  multisque  solli- 
citationibns  Aristotelem,  quem  Prseceptorem  summ^  colebat,  ad  ferarum 
brutarnmqne  animantium  naturas  proprietatesque  ezactd  conscribendas, 
instigarity  iis  qnandocunque  liberet  se  oblectans.  Quin  etiam  divini 
ingenii  yatem  Homerum»  in  tantis  deliciis  habuisse  perhibetur,  ut  quo- 
cunque  etiam  locomm  degeret,  semper  secum  haberet,  eumque  perle- 


xiv  EPI8T0LA  DEDICATORIA. 

gendoy  rem  omnem  mllitarem  inde  addisceret  ac  dbponeret.  Nec  male 
equidem,  gravis  enim  omnino  ac  pemicioea  humano  generi  res  est  igno- 
rantia,  non  solum  publicis  moribus  obnoxia,  et  k  veri  cognitione  mentes 
seducensy  verum  etiam  privatas  singulorum  rationes  ita  perturbans,  ut 
rerum  domi  forisque  gestarum  magnitudinem,  bellorum  ingentium  peri- 
cula,  varietatesque  fortunae,  minim^  vel  videamus,  vel  caveamus. 
Unde  Plato  philosophus  in  Timfleo  Oraecos  ob  historiae  atque  antiqui- 
tatis  negligentiam  vehementer  accusat,  quippe  qui  fabulis  delibuti  atque 
seducti)  majorum  suorum  originem,  resve  gestas  ignorarent,  eos  semper 
pueros  esse  dicens,  nec  quenquam  d  Grsecis  posse  senem  ver^  vocari, 
quia  puerilis  semper  is  esset  animus,  et  nulla  ex  antiquitatis  commcmo- 
ratione  prisca  opinio,  nulla  cana  scientia.  Quod  idem  profecto  Romanae 
eloquentiae  princeps  TuUius  sentiens,  histoi^iam  lucem  veritatis,  ac  vitae 
magistram  appellat,  in  qua  renim  eventns,  velnti  in  speculo  contemplari 
licet,  mores  et  quos  imitemur,  et  quos  vitemus  sine  difficultate  cognbs- 
cere;  nempe  futurarum  praesentiumque  ex  prseteritis  rectam  observa- 
tionem  atque  deductionem  ut  plurimum  necessariam  esse  sciebat,  neque 
dignius  nobili  ac  principi  viro  reperiri  studium  qnam  historise,  atque  ad 
reipubl.  gubemacula  natum,  majore  cum  laude  et  fruge,  non  posse  otium 
suum  terere,  quam  in  lectione  auctornmy  qni  res  public^  privatimque 
bene  maleve  gestas,  cum  fide  litteris  mandarint.  Quamobrem  sane  non 
illi  solum  maximam  merentur  laudem,  qui  omnem  operam  industriam- 
que  ad  eas  conscribendas  impendunt,  veram  et  ii  qui  iis  summopere  de- 
lectantur,  ac  veluti  scopum  summse  glorise  virtutisque  semper  prae  oculis 
defixas  habent,  quaeque  in  tener&  ac  pubescente  setate  inde  capescunt, 
esL  maturiore  fectft,  in  publici  privatique  boni  commodum  deducunt. 

Id  ergo  cum  me  non  lateat,  quantopere  lectione  historiarum  Rev.  Pe- 
rill.  ac  Gen.  Dom.  oblectemini,  quamqne  avide  ea,  quse  turbulento  ac 
lestttOBO  hoc  totius  Imperii  Romani  bello,  rerumque  omnium  luctuosa 
conturbatione«  hinc  inde  cotig^re,  expetatis,  decennale  ver6  hoc  Com- 
pendinm  ad  manus  meas  delatum  sit,  cogitavi  Rev.  Perill.  et  Gen.  Dom. 
illud  humillime  ofierre  et  dedicare :  libellum  non  tantum  nobilissimo 
nominis  vestri  titulo  insignitnm,  sed  animisetiam  historiarum  amantis- 
simis  concordem.    Hunc  semper  vobis  comitem  esse  volo,  ut,  ciim  multa 


\ 


EPI8T0LA   DEDICATORIA.  xv 


state  profecti)  in  euDdem  incideritis,  reminiscamini,  qneB  calamitosa  et 
sanguinolenta,  tenerrima  vestra  setas  asseouta  sit  tempora.  Quem  si 
eereno  vultu  exceperitis,  Yobisque  gratum  esse  intellexero,  omnia  summa 
me  consecutum  putabo,  efficleminique  ne  qna  difficultate  deinceps  nostra 
fatiscat  industria,  si  laboribus  aura  vestrse  benevolentis  aspirare  cceperit, 
id  quod  snbmiss^  expeto  et  oro.  Deum  Optim.  Max.  interiro  precor, 
ut  inter  fanjus  vitse  ambages,  atqne  atrocissima  desolatae  patrise  pericula, 
felices  ac  incolumes  diu  conservet :  Moguntise,  anno  reparatse  salutis 
aeterDse,  1640,  14  calen.  Septembris, 

Rev.  Perill,  ac  Genero,  Dam,  Vest. 

Humillimus  atque  paratissimuSy 

JOHANNES  BALTASAR  KUNTZ, 

Civis  et  Bibliopola. 


lUustrissimo  Domno,  Damino 

JACOBO   BUTLERO, 

COMITI  OEMONl^  ET  OSSOBLSl,  VICE-COMITI  DE 
TURLO,  BARONI  DE  ABCLOE,  ETC. 

THOMAS  CARVE 

JTelicem  in  rehus  ommbus  progressum  et  prosperitatem, 
ex  toHs  ammi  prcecordus  precaiur, 

|OMMENTARIOLUM  de  rebus  in  Germania,  per 
proximum  retr6  decenninm  gestis,  quem  inter  fastidiosas 
viarum  molestias,  infestumque  literis,  ac  lucubrationi 
seriffi  inimicum  armorumstrepitum,8ubcisivishoriscom- 
pilavi,  tuis  manibus,  Comes  Illttstrissime,  qukm  possum 
demisse  ingero,  atque  ad  tholum  humanitatis  tuae,  servorum  tuorum 
postremus,  lubens  volens  appeudo,  orbi  testem  universo  et  propensissimae 
mes  in  te  tuosque  voluntatiB,  nullis  aliis  ante  hac  testatse  moDumentis» 
et  tuae  sbgularis  in  me  nonquam  satis  deprsedicandffi  beneTolentiffi  mne- 
mosynon. 

Non  indignaberis  antem  (quod  tua  mihi  prudentia  pollicetur)  quod  inter 
tam  multos  Illustrissimae  Dominationi  tuse  pacificos  annos  blandissimis 
formulis  exoptantes,  ego  unusquasi  extremse  inurbanitatisfaomuluSy  im- 
memor  communis  ritus,  et  consuetse  humanitatis  desertor,  in  alt]ssim& 
quiete  pacis,  k  Marte  donarium  apparem.  Apage,  fort^  dices,  pessimi 
ominis,  et  contra  laeta  auspicia  inquietum  commentarium,  sed  nec  Itine- 
nrinm  Perillustri  Nomini  nostro  obtmdi  sinam,  qni  cnm  subdito  mihi 

c 


xviii  DEDICATIO. 

populo  quietos  exigere  annos  in  sumin&  tranqnillitate  maTelimy  quam 
multis  itinerum  molestiis  defatigari. 

Sed  ut  dicam  quod  res  est,  non  abeo  k  caeterorum  pacificam  faustitatem 
yoYentium  consuetudine,  multo  ab  hinc  tempore  prolat&,  veriim  quod 
vulgus  Comitis  sui  promerendi  grati&y  ego  idem  majori  afiectu,  licet 
tectiori  sermone,  plen&  manu  reprsesento.  Offero  quidem  de  bello  et 
cumbello  commentariolum,  sed  in  eonon  domesticum,sed  bellum  exterum 
concludo,  concludo,  inquam,  bellum  sed  bellissimum,  quippe  quod  dum 
alibi  immaniter  sseviit,  domi  induxit  tranqnillissimam  pacis  serenitatem. 
£t  san^  nisi  ejusmodi  ad  te  mitterem  bellnm,  pacem  tibi  gratulari  neuti- 
quam  possem.  Totus  itaque  libellus  iste  quantus,  quantus  tibi  Comitum 
humanissimo  dicatus,  merissima  est  pacis  congratulatio. 

Qnod  ver6  ad  te  potius  qu&m  ad  quemvis  alium  suo  impetu  noster 
feratur  calamus,  non  id  quidem  temer^  evenit.  Complexus  est  enim 
ipse  heroica  tuorum  facta,  quae  ad  tuam  qnoque  totiusque  perillustris 
stemmatis  laudem  spectant,  portant  nobilissimos  majores  et  consangui- 
neos  tuos  Butleros,  qui  nt  in  patri^  semper  fuerunt  summi  nominis,  ita 
apud  exteros,  ob  egregiam  virtutem,  praBcipuce  auctoritatis.  Age,  vade, 
61  lubet,  in  extremam  usque  Germaniam,  Poloniam,  Lituaniara,  Hun- 
gariam,  Bohemiam  penetra,  si  vacat,  et  audi,  si  non  Butlerorum  tuornm 
fama  Imperatori  Romano,  aliisque  Regibus  tequh  fida,  quam  nobilis- 
simse  prosapise  tuae  gloriosa  ubique  celebretur?  Utinam  (cum  intimo 
id  afiectus  mei  sensu  ingenn^  proloquor)  utinam,  inquam,  manes  Wal- 
theri  tui>  cui  annos  plusculos  individuus  fui  comes,  in  vitale  corpus  re- 
migrare  possent,  et  se  tibi  in  armis  praesentare,  videres  utique  virum  inter 
arma  potiiis  ad  amicam  pacem,  qnkm  hostilia  bella  propensum ,  spectares 
virum  in  armis  fortem,  omni  bellico  apparatu  nil  potius  spectantem, 
quitm  ut  Imperio  Romano  pristinam  restitueret  pro  virili  sufi,  tranqnilli- 
tatem. 

Hunc  igitnr  et  plures  ipsius  similes,  dum  tibi  in  paucularum  pagella- 
mm  angustiis  circumscriptam  exhibeo  majestatem,  ne  putes,  Grenerose 
Comes,  me  belli  duces  ad  turbandam  in  tuis  terris  pacem  in  Ormoniam 
inducere,  adduco  equidem,  nec  enim  inficias  ire  possum,  armatos 
heroes,  sed  confectis  prop^  bellis  pacificos,  qui  arma  quidem  portant. 


DEDICATIO.  xix 

domi  defensiTay  foris  offensiya.  Yerbo.  Yolant  ipsi  se  sistere  amplis- 
simo  conspectai  tuo,  ut  videas  tuam  gentem  tam  esse  amplam,  ut  se  intra 
patrise  terminos  continere  haud  queat,  sed  augnstiores  in  alienis  terris 
non  sine  immortali  familiae  gloria  et  quasrere  debuisse,  et  obtinere  po- 
tuisse  habitationes. 

Dabit  quoque  Itinerarium  hoc  nostrnm  soboli  tuee,  si  quam  tibi  homi- 
num  sator,  Deus»  concessit,  aut  porr6  concessurus  est,  stimulos  nomen 
Buum,  ad  imitationem  majorum  suorum,  amplificandi,  et  genus  ad  ulti- 
mas  usqu^  terras  dilatandi,  dum  yidebunt  avos,  proavosque  suos,  solo 
nixos  DBOy  relictsL  patria  externorum  principum,  regum,  ac  imperatorum 
fide  et  constantii  su^  obtinuisse  fayores,  titulosque  perillustri  prosapiae 
suae  nusquam  pudendos. 

Yellem  hoc  loco,  nisi  laconic&  uti  cuperem  breyitate,  nec  tibi  ullam 
legendo  nauseam  creare,  syllabum  pertexere  eorum,  qui  si  in  patria 
haesissent,  obscurum  et  ignobile  exegissent  ceyum,  dum  yer6  in  eas  partes 
ubi  animos  suos  exerere,  yiresque  ac  fortitudinem  ostentare  poterant 
egressi  sunt,  toti  mundo  inclaruerunt.  Tu  animo  ipse  percurre  (liberse 
enim  sunt  cogitationes)  non  tantiim  grandia  tuse  famih^se  decora,  sed  et 
alia  belli  Germanici  fulmina,  qui  san^  in  omni  suo  splendore  ignobiles 
fmssenty  nisi  in  Imperium  Romanum  extendendi  nominis  causa  profecti 
essent. 

Videbisy  Perillustris  Comes,  yidebis,  inquam,  tu  ipse  diem  illum,  quo 
se  patriotse  tui,  sed  et  amiciti^  im6  sanguine  juncti,  patrise  prsesentabunt 
squ^  glori&  quam  opibus  conspicuos,  et  conterraneis  testatum  facient, 
quid  ei  preestare  yoluissenty  qui  pro  exteris  principibus  sanguinem  et 
yitam  exposuerint,  quamque  parati  etiamuum  sint  pro  tranquillitate  pa- 
tris  ad  extremam  usque  sauguinis  guttam  belligerare,  qui  pro  natione 
ignoti  pacificanda,  tam  nobilia  statuerunt  sibi,  toti  familise,  omnique 
patriae  suae  trophsea. 

Ita  igitur  est,  Comes  Illustrissime,  si  yer^  loqui  yolumusy  hic  com- 
mentariolus  meus  pacis  potius  qu^m  belli  est  prodromus,  quem  tibi  ego 
clientum  tuorum  postremus  toto  cordis  affectn  do,  dico,  consecroque. 
Quod  si  in  eo  parum  concinna  yideantur  omuia,  scias  ea  non  domi  in 
mosffiolo,  sed  belli  sub  tentoriis,  ubi  rauca  tuba  solenne  suum  tararan- 


XX  DEDICATIO. 

tara  insonat,  ubi  tympana  bellum  perstrepentia  negotiosnm  cakmum 
infestant,  ubi  ssva  tormentorum  bellicorum  tonitrua  horrendum  immu- 
giunt,  ubi  fatalis  plumbeorum  globulorum  grando  chartam  circumvolat 
et  cum  affectu  scribendi,  vitam  prop^  excutiunt,  esse  fusa.  Dabuntur 
quandoque  quietiora  tempora,  quaudo  pro  facultate  et  otio  longiore  et 
concinniore  serie  minutatim  calamo  complectar  omnia  enucleatius,  quas 
vel  ipse  oculis  inspexi  vel  aliprum  fide  digna  narratione  accepi.  Hsec 
nunc  breviuBcula  qualia  qualia,  optimo  san^  affectu  tibi  inscripta,  sequi 
bonique  consulas,  et  me  tibi  devotissimnm  tuo  favore  complectere. 
Dabam  Fridberge  in  Wetteravia  calendis  Maii  anno  immortalitatis 
Btabilitffi,  M.DC.XXXIX. 


LECTOSI  BENEVOLO  ET  PIO  PACEM  ET 
SALUTEM  m  DOMINO. 


UIJ)  enim  malevolo,  et  ttutKis  nostris  contrario  optem 
pacem?  cum  sacro  eloquio  attestante  impiis  nulla  sit 
pax.  Illi  igitur  qui  meam  insectahitur  scribendi  nte- 
thodum  et  rationem,  non  voveo  aliudy  nisi  quas  ipsejam 
animo  fovet  turbas  et  inquietudinem,  Scripserunt  ait 
jamplures  alH  de  bello^  opera  illa  sumptusque  rectius  in  alios  impende- 
reniur  usus.  Tibi  quidem,  in  quem  voles  laborum^  tuam  impendere 
operam  integrum  sity  mihi  honestus  iste  videtur  laborj  qui  non  de  polien^ 
di$  armis,  qum  nulla  gero  nisi  spiritualiaf  non  de  uxore,  quam  mihi  ul- 
troned  lege  interdictam  voluiy  comendd^  non  de  calicibus  supra  debitum 
exsiccandiSy  quod  honestaiem  dedecet^  sacerdotiumque  meum  dedecoraty 
debeo  esse  sollicitus.  De  sumptu  ne  labores,  cum  ille  non  tuo  impendio, 
sed  bonorum  et  benevolorum  virorum  gratia  suggeratur.  Absolvam  omnia 
paudSy  ita  mihi  lubebat  et  volupe  erat,  hanc  pecuniolam  qum  brevis  ad- 
modumfuitf  non  in  alium  qu^m  hunc  usum  collocare.  Quodverb  multi 
alii  de  bellis  variis  scripserint  historias^  id  quidem  non  sum  nescius,  sed 
et  illud  certo  scto,  nullum  huc  usque  meum  iter^  quod  hoc  commentariolo 
complexus  sum,  scripsisse,  Dein^  scripserint  alUy  et  ego  scribam,  te  quan- 
tumviSy  6  ZoHCf  contradicente  :  quod  si  libellum  meum  legere  fwlis^  abji- 
daSy  Hcety  non  ideo  totus  quantus  pessum  ibity  erunt  qui  eum  mihi  hono- 
rem  fadenty  ut  legant  et  probent.  Sed,  inscripsi  viro  d  nostris  castris 
alieno  et  extemo  ?  Recth^  Quid  verb  hoc  tua  interest^  et  cui  alteri^  qudm 
viro  inpaucis  humanOy  humanitatem  hanc  deferam^  cui  ButUriana  faci' 
noray  qudm  Butlero,  qui  in  partem  et  amicituB  et  sanguinis  et  laudis  venit^ 
inscribam  ?  cui  bellorum  externorum  successus  explicem^  nisi  qui  eos  coram 


xxii  AD   LECTOREM. 

non  spectarit  ?  forti  volebas  eum  tibi  dedicari :  sed  nondum  de  me  id 
quidem  es  meritus ;  ubi  de  mirabilibus  et  d  communi  tuoque  sensu  remotis 
rebus  scripserOf  tunc  quidem  istum  expectare  posses  honorem^  cum  quid 
scripsero  quod  tibi  non  desipiet,  tunc  tibi  oggerere  integrum  erit.  Odi,  si 
scire  viSf  tam  delicatos  alieni  nominis  observatores,  odi  Catonianum  super- 
cilium,  moroso  omnia  notans  asterisco.  Odi  Aristarchos  illos  perpetim 
in  aliorumfacta  lynces,  in  sua  talpas. 

Te  verby  Benevole  Lector,  pauca  volo,  te  enixe  postuloy  ut  hunc  meum 
laborem  facili  admittas  oculo,  si  quee  exilia  sunt  qua  scripsi,  ne  illa  con- 
temnenda  putes,  magna  omnes  notant,  minuta  omnes  pratereunt,  itajity  ut 
illorum  sape  nulla  posteriiati  relinquatur  memoria,  omnia  igitur,  magna 
et  parvOy  gravioris  leviorisque  momenti  in  codiculum  meum  referenda 
putaviy  qwB  quidem  vel  ipse  coram  vidi,  vel  d,  videntibus  et  prcesentibus 
audivi. 

Quod  si  fortl  tibi  displiceat  stylus  noster,  noveris  illum  adolevisse  in 
campiSy  quid  mirum  si  se  comere  nonpotuerit  ?  educatum  esse  inter  milites, 
nil  novum  si  rudiorem  didicerit  asperitatem :  formatum  esse  ad  (enearum 
fistularum  fragoreSy  veniam  itaque  sperat,  si  hinc  inde  tumultuetur. 

Si  porrb  petas,  quis  mihi  istud  scribendi  institutum  injecerit,  dicam,  et 
rem  ipsam  sincerh  edisseram.  Luxerunt  omni  atate  varii  varios  morte 
sublatosy  nuper  ecclesia  Oregorium  XIII.  Pontificem  Maximum :  Impe- 
rium  Ferdinandum  II.  Casarem  semper  Augustum :  Hispania  Philippum 
III.  Regem  Catholicum :  Gallia  Josephum  Capuzinum  consiliarium  mo- 
nachum ;  exerciius  catholicus  Pappenheimium  et  Tyllium  nostra  miliiuB 
columnas  et  hujus  <Bvi  Scipiones ;  exercitus  adversarius  Cfustavum  Adol^ 
phum  Suecorum  Regem ;  mejam  etiam  aliorum  dolore  tristem,  domesticum 
quoquefunus  optimi  Butleri  mei  tangebat  plurimiimy  quocum  dulcissimos 
dies,  eosque  plusculos  in  omni  confidentia  exegeramy  d  quo  suavissime  sem- 
per  tanquam  frater  habitus,  cultus  ut  paterfueram ;  cujus  tanta  benevo- 
leniixB  cum  par  esse  non  possem,  nollem  tamen  ingratus  mori,  fioc  tandem 
succurrit  animoy  ut  pr<Bclara  ejusfacta  mundo  vulgata,  inter  homines  li- 
bello  aperirem.  Viderem  quantd  cum  invidid  multas  scepe  expeditiofies 
optimis  auspiciis  susceperat,  videbam  ejus  nomen  ipso  adhuc  vivente  tnt- 
que  traductum,  post  mortem  primum  effulgere  clarius :  videbam  verb  etiam. 


AD  LECTOREM.  xxiii 

cliorum  doctus  exemplo,  quam  brevis,  maxime  inter  milites  mortuorum  sit 
recardatio.  Hac  omnia  ut  in  Butlero  meo  virorum  omnium  amantissimo 
caverem^  Historiolam  seu  Itinerarium  potiHs  hoc  scribendum  suscepi^  ut 
dum  de  multiSf  quce  mihi  memoranda  contigerunt,  scriberem,  etiam  But- 
leri  mei  recordarer^  ac  amorem  meum  quantulocunque  hoc  opusculo  sal- 
tem  publico  affectus  monumento  testatum  relinquerem,  Voluissem  quidem 
omnia  ejus  et  Butlerorum  aliorum  facta  uno  solo  ad  id  suscepto  libello 
complexus  essem,  sed  cum  inter  bellicos  tumultus  idjieri  diffculter possit^ 
et  id  tranquillius  otium  requirat^  cogitationem  illam  in  commodiora  tem- 
pora  deposui.  Sufficiat  nunc  in  decursu  itineris  mei,  obiter  tantijtm  et  per 
transennamy  velut  aliudagetis,  de  ipsofecisse  mentionem.  Tu  verb,  Inge- 
nue  Lector,fruere  labore  meo^  quem  tibi  ex  animo  dedicOy  et  benepiis  But- 
leri  manilms  precare.     Nil  ultra  te  retineo.     Vale. 


CENSURA  ET  APPROBATIO. 

EGO  infra  scriptus  auctoritafe  mihi  d  Reverendissimo  Domino  summce 
sedis  Nuncio  Apostolico  cansignatdet  Imperiali  diplomate  confirmatd^ 
testor  me  hunc  Librum  inscriptum,  Itinerarium  Reverendi  Domini  Thomce 
Carve  Tipperarie^isis,  legisse  nec  quidquam  Religioni  orthodoxce  aut  bonis 
moribus  adversans  reperisse,  imh  multa  bona  documenta,  verasque  ab  ocu- 
lato  teste  scriptas  Historias  invenisse ;  Quare  eadem  auctoritate  ubivis 
locorum  eundem  librum  Typis  vulgari  et  ab  omnibus  Historice  et  veritatis 
amaniibus  legi  posse  existimo  et  permitto*  Franc.  prid,  Cal,  Maii  Anno 
Christi  M.DC.XXXIX 

ALOYSIUS  MAR. 

L.  C.  A. 


ITINERARIUM. 

CAPUT   I. 

Ingressus  in  hiMtoriam,  et  series  primorutn  i  Germanis  Imperatorum. 


PRIMO  mundi  exordio,  omnis  terrse  ambitas,  hodie 
tot  bellormn  mortisque  cladibus  exercitns,  in  qaatnor 
partes  disterminatos  est :  In  Asiam  k  fili&  Oceani  et 
Thesbidis  sic  dictam  (quamyis  alii  filiam  Manase  Lij' 
dorum  Regi  prognatam  yolant)  qase  ab  Europi  Oceano 
Majorico,  et  parte  Mediterranei  maris  separatur :  ab 
AiTic&  yer6  Nilo  fluyio  seu  mari  Rubro  discemitur ;  occupat  in  longi- 
tndinem  quinque  miUia  ducenta  milliaria,  in  latitudinem  quatuor  millia 
quingenta  sexaginta.  In  Africam,  quae  in  longum  quadringentis  centum 
quinqui^inta  quinque,  in  latum  mille  nongentis  yiginti  milliaribus  pro- 
tenditur.  In  Americam,  ab  Americo  Yesputio  primo  ejus  inyentore 
sic  appellatam,  cujus  longitudo  et  latitudo  omnibus  orbis  partibus 
major,  nec  hodie  quidem  tanta  quanta  innotuit.  Et  Enropam  denique 
ab  Agenoris  Phcenicis  fili&sic  yocitatam^  ^Tauro  yiro  militari  inyentam 
olim,  probabilis  Historise  fert  fides,  disterminatur  hsec  ab  Asi^  et  Afric& 
mari  Mediterraneo ;  in  longum  duobus  millibus  octingentb,  in  latum 
mille  ducentis  milliaribus  protenditur.  De  h&c  nobis  sermo  potissimus 
Buscipitury  quam  multis  yiarum  molestiis  firacti  bonam  partem  emensi 

B 


2  ITINERARIUM. 

8umu«,  sectantes  militiam,  pro  Libertate  Germaniae  et  Csesare :  viro  in 
paucb  pradente  etstrenuo  fortunas,  yitametsanguinem  paciBcentes. 

Dictam  porro  Europam  k  cascft  gentilitate  Iraperatorum  sceptris  mo- 
deratam,  non  nisi  vetustatis  ignari  nesciunt;  quomodo  yer6  vicis- 
situdine  rerum  hiec  potestas  k  gentilitate  ad  Christianos  Reges  ac  Prin- 
cipes  translata  sit,  historiis  prolixioribus  exequendum  relinquo.  £go 
ab  Henrico  Aucupe  primo  ez  Oermanis  Imperatore  duco  initia,  conti- 
nuam  seriem  usque  ad  modemum  Imperatorem  Ferdinandum  ejus  no- 
minis  III.  semper  Augustum  protrahens.  Erat  hic  Henricus  ex  Sere- 
nissim^  Ducum  SazoniaB  domo,  adiitque  Imperium  anno  per  Christum 
restauratffi  Salutis  nongentesimo  yigesimo ;  cui  successit  Otto  Magnus 
Aucupis  filius  imperayitque  ab  anno  Christi  nongentesimo  tricesimo 
tertio.  Fundavit  hio  Otto  ^u  complevit  potiiis  jam  ante  k  pio  parente 
suo  ceptas  eoclesias  Brandenburgensem  et  Mdrsburgensemy  erezitque 
ipse  insuper  k  fundamentis  non  degener  optimi  patris  soboles  Havel- 
burgensem,  Misnensem  et  Magdeburgensem :  hic  ipsus  quoque  Ludo- 
yicum  Oallorum  regem  k  suis  sabditis  iniquissim^  regno  pulsum,  in 
solium  restituit ;  yemsque  Augustns  Burgnndi&  et  Belgio  Imperium 
auzit.  Anno  post  natum  Christum  nongentesimo  quadragesimo  sezto. 
Hoc  Imperatore  k  yivis  sablato  moles  Imperii  ad  Ottonem  II.  devoluta 
esty  qui  tenuit  sceptrum  usque  ad  annum  Christianum  nongentesimum 
septuagesimum  quartumy  sibique  successorem  reliquit  filium  Ottonem 
III.  qui  jns  eligendi  Romani  Imperatoris  penes  Oermanos  esse  yoluit. 
Anno  millesimo  secundo  Imperium  gubemare  cepit  Henricus  II.  et 
post  hunc  Conradus  II.  Roms  est  conmatus  anno  millesimo  yicesimo 
septimoy  qui  Arektense  regnum  mortuo  Rudolpho  ejus  Rege,  et  pulso 
Ottone  sororis  ejus  filio  Oermaao  Imperio  adjecit  anno  reparati  per 
Christam  orbis  millesimo  trigesimo  secundo.  Dein  Cathedralem  Spi- 
rensium  ecclesiam  condidit  atque  fundayit,  in  qua  cum  conjuge,  filio, 
nepote^  ac  pronepote  Henrico  III.  lY.  et  Y.  ejus  nominis  Imperato» 
ribus  humari  voluit,  quorum  monumenta  etiam  nunc  illic  spectantur. 
Henricus  autem  III.  anno  millesimo  quadragesimo  imperavit.  Hen- 
ricus  ly.  anno  millesimo  octogesimo  primo.  Henricus  Y.  millesimo 
centeshuo  septimo.    Hos  secutus  est  Lotharius  II.  anno  instauratSB 


ITINERARIUM.  3 

salatle  milleaimo  centesimo  viceBimo  Bexto,  et  poet  eum  Conradus  III. 
sub  aunum  Christi  millesimum  centesimum  triceBimum  nonum.  Hinc 
ad  Fridericum  Barbarossam  Imperii  gubemacula  deducta  sunt  anno 
millesimo  centesimo  quinquagesimo  secundo,  quem  eetatis  suae  anno 
trigesimo  octavo  Adrianus  lY.  coronavit  octayo  decimo  Junii  anno 
millesimo  centesimo  qoinquagesimo  quinto.  Successio  dein  ad  Bar- 
baroBsae  filium  Henricum  YI.  transiit  anno  millesimo  centesimo  nona- 
gesimo.  Ab  hujus  morte  sceptnim  accepit  aimo  millesimo  ducen- 
tesLoio  octavo  Otto  lY.  Quo  imperante  concilium  Lateranense  sub 
Innocentio  III.  Pontifice  Maximo  Romse  est  celebratum  anno  mil- 
lesimo  ducentesimo  decimo  quinto,  cujus  decreta  passim  juri  canonico 
iflserta  extant.  Post  huno  Romas  coronatus  est  Fridericus  II.  anno 
millesimo  daoentesimo  vigesimo.  Friderico  mortuo  Rudolphns  Hab* 
spurgi  Comes  major  animo  qukui  fortunis,  cnm  varii  Principes  Impe« 
rium  oblatnm  renuissenty  sceptrum  CseBaream  non  sine  omine  snscepit, 
anno  millesimo  ducentesimo  Beptuagesimo  tertio.  Ab  hujas  obitu 
NasBOviae  Comes  AdolphuB  Imperio  leges  tulit,  anno  millesimo  du- 
centesiipo  nonagesimo  secundo.  In  cujus  demortui  locum  substitutuB 
est  AlbertUB  Austrias  Radolphi  filius  anno  millesimo  dacentesimo 
nongeBimo  octavo.  Post  eum  floruit  anno  millesimo  trecentesimo  sep* 
timo  HenricoB  YII.  cui  Buccessor  designatus  anno  millesimo  trecen- 
tesimo  decimo  quarto  Ludovicus  lY.  Quem  pone  secutus  anno  mille- 
simo  trecentesimo  quadragesimo  sexto  Carolus  lY.  Carolum  extrasit 
Wenceslaus  filius  anno  millesimo  trecentesimo  septuagesimo  nono. 
Sedem  Imperii  de  hinc  occupamnt  Rupertus  Comes  Paladnus  anno 
1490,  qai  Heidelbergensem  Basilicam  Honori  8.  Spiritus  erexit,  in  qu& 
etiam  et  sibi  et  conjugi  tumulum  statui  imperavit;  8igbmundas  Caroli 
ly.  filius  anno  millesimo  quadringentesimo  undecimo;  Albertus  II. 
anno  millesimo  quadringentesimo  tricesimo  octavo;  Fridericus  III. 
anno  millesimo  qnadringentesimo  quadragesimo.  His  adnnmeratus  est 
anno  millesimo  quadringentesimo  nonagesimo  quarto  Maximilianns  I. 
Archidux  Austriae  filius  Friderici  III.  Hic  genuit  Philippum  Bur- 
gandionum  Ducem  et  Hispaniae  Regem  parentem  Caroli  Y.  Qui 
Carolus  orphanus  relictus  k  patrb  obitu  ad  Imperii  gubemacula  evo- 


4  ITINERARIVM. 

catus  est :  adiit  Imperium  anno  millesimo  quingentesimo  decimo  nono, 

tenuitque  triginta  novem  annis  multaque  egregia  facinora  imperio  digna 

perpetravit :   laboribus  denique  fractus  cum  se  imperio  abdicare  sta- 

tuisset)  Philippum  filium  Regem  Hispaniarum  renunciavit,  in  Ferdi- 

nandum  yer6  fratrem  Imperium  Romanum  transferri  fecit,  Goloni» 

Agripinse,   die    quinto  Januarii.     Ferdinando  postmodum  successit 

Maximilianus  II.  Ferdinandi  filius  anno  millesimo  quingentesimo  sex- 

agesimo  quarto.  Fuit  Maximilianus  parens  sex  nobilissimorum  filiorum, 

quorum    quilibet    imperare  merebatur,  si  fata   ita  yoluissenty    scil. 

Rudolphiy  Matthiffi,  Emesti,  Maximiliani,  Wenceslai,  et  Alberti.    In 

ejus  locum  eyectus  est  Rudolphus,  deinde  Matthias.     Post  Matthise 

mortem  Ferdinandus  II.  anno  millesimo  sexcentesimo  decimo  nono 

Francofurti  electus  est;  quo  imperante  immane  hoc  belli  incendium  in 

Imperio  exarsit ;  cujus  ad  decennium  prop^  spectator  fui,  ideoque  pos- 

teritati  qu8B  yidi,  certis  monumentis  relinquere  yolui.    Ferdinandus  cum 

yideret  se  paulatim  yirtute  in  tantis  calamitatibus  destitui,  coacto  Ratis- 

bonae  concilio  Electorali  petiit  Regem  Romanorum  creari,  qui  sibi  pau- 

latim  deficienti  sine  turbis  k  morte  succederet  in  Imperio.     Electus  est 

unanimi  septem  yirorum  consensu  anno  1636.     Ferdinandus  III.  qui 

optim^  de  Imperio  merito  parenti  substitutus  est,  cum  is  paul6  post 

Yiennffi  yitam  felicissim^  pacatissim^ue  posuisset.     Plura  non  adjicio 

nisi  quod  Imperii  habe^ae  semper  Dbi  nutu  singulari,  talibus  concessae 

sint,  qui  yel  maxim^  eas  renuebant :  unde  ego  nostri  temporis  iniquissi- 

mam  conditionem  incusans  detestor,  cum  yarios  principes  ambitioso 

ductos  fastu  ad  potentiae  imperialis  fastiginm,  nil  pensi  ducentes,  jurene 

an  injuri&  id  fiat  sine  Deo,  sine  conscienti&  eniti  yideo.     Quam  yer6  id 

periculosum  sit,  nostra  docebit  narratio  recentibus  omnino  casibus  foeta. 

Tu  amice  Lectory  alieno  periculo  sape,  sciasque  me  non  nisi  yisa  loqui, 

quippe  qui  multis  tragoediis  yel  actor  yel  spectator  non  otiosus  interfiii. 


CAPUT  II. 

Ubi  compendiosi  agitur  de  bello  Gustavi  Adolphi  Suecorum, 
Gothorum  ac  Wandalorum  Regis  contra  dcsarem. 

I LADIUS  Aquilonaris  me  iternm,  ac  tertinm  Ibeml& 
ezcivit,  sub  annum  Cbristi  supra  sesquimillesimimi 
trigesimum :  quo  eodem  tempore  Gustavus  Adolphus 
Suecomm,  Gothorum  ac  Wandalorum  Rex,  yariis. 
Regis  G^Iise  Legationibus,  Principum  ac  Ducum 
GermaniflB  pollicitationibus  evocatus,  magno  cum 
exercitUy  nec  minoribns  animis  in  Caesarem  moyit,  magnisque  passibus 
quam  mari  tam  terra  circa  S.  Joannis  Baptistae  natalltia  Stockbolmi 
Stralsundam  perrexit ;  quam  leviter  petens  patentibus  portis  bon^  civitatis 
yenia  ingressus  est.  Substitit  illic  parumper  quoad  propugnaculis,  yallis 
fossisqne  partim  instauratis  partim  de  novo  erectis  urbem  qu^m  optim^ 
mnniyit :  inde  postea  ad  alias  ciyitates  tetendit,  quas  facile  in  potes- 
tatem  redegit,  cum  Csesareani  in  fugam  versi  hosti  nil  quidquam  obluc- 
tarentur.  Vices  Generalis  inter  imperatorios  tunc  forte  gerebat  Excel- 
lentissimus  Dominus  Tuccatocont,  qui  cum  exercitu  Pomeraniam 
insidebat,  Grartziumque  ad  Oderam  in  arctissimo  aditu  situm  occu- 
pabat;  hic  cum  militum  animos  in  hostem  magis  qu^m  Csesarem 
propensos,  panicoque  Gustayi  metu  ante  cladem  excordes  animad- 
verteret,  deserti  urbe  quantumvis  munit^  mox  se  militii  et  dignitate 
abdicavit.  In  ejus  locum  cum  potestate  subvectus  est  PeriUustris 
Bominus  Comes  de  Schaumburg  animosus  magis  qu^  fortunatus 
miles.  Hic  cum  se  k  Suecorum  exercitu  peti  videret  viribusque  haud 
parem  agnosceret  Francofurtum  ad  Oderam  citatis  itineribus  perrexit, 
iUndque  onmi  armorum  genere  caeteroque  apparatu  bellico  qu6  facilius 
hostem  sustineret,  munivit   Est  Francofurtum  non  minus  Pallade  qu^ 


6  ITINERARIUM. 

Marte  inclytumy  ad  decorem  et  amoenitatem  loco  jucundissimo  extruc- 
tum,  hortis,  pomeriis,  vinetisque  diveSy  potestati  Serenissimi  Principis 
Marchionis  de  Brandenburg  subditum.  Huc  opportunissim^  advolavit 
IUustrissimus  Dominus  Butlerus  una  cum  Yicetribimo  suo  Waltero  But- 
ler  legionem  insignem  quindenorum  manipulorum  in  PoIoni&  propriis 
impensis  coUectum  adducens,  Wallensteinius  quidem  ipsi  omnique 
militi  ipsius  integram  solutionem  pactus  fuerat,  sed  prseter  yerba,  post- 
quam  Imperatori  fidelissim^  adstitissent  k  Wallensteinio  morte  pras- 
yento  (ut  suo  loco  dicetur)  pro  labore  et  impensis  recep^re  nihil. 

Interea  Ratispon&  ex  comitiis  optimatum  Imperii,  Excellentissimus 
Dominus  Comes  de  TjIIy  expeditur,  qui  utrique  exercitui,  Csesaris  ni- 
mirum  et  Principum  in  Oermani&  Confoederatorum,  (Ligae  yocabant) 
cum  auctoritate  prseesset ;  qui  nihil  cunctatus  uniyersalem  militum  de- 
lectum,  non  procul  Francofurto  indixit,  cumque  militiae  robur  yidisset, 
sine  mor&  hostem  yariis  locis  nou  sine  adyersariorum  clade  audacter 
aggreditur,  tum  Rostockioy  Noyo  Brandenburgo,  aliisque  ad  mare  sitis 
ciyitatibus  in  fidem  acceptis  ad  Magdeburgensem  obsidionem  exercitum 
applicuit.  Erat  Magdeburgum  civitas  sequ^  populo  qu^  fortunis  et 
facultatibus  nobilis,  situ  et  munitione  celebris,  quippe  quae  densissimo 
muro,  duplicibus  fossis,  aggeribusque  contra  cujusyis  hostis  impetum 
circumcincta;  inexpugnabilis  merito  dici  poterat  yirgo,  nisi  k  yirgine 
expugnari  yoluisset.  Hanc  ergo  cum  aliquanto  tempore  obsedisset 
Tjllius,  multo  quidem  sed  non  yano  labore,  armati  manu,  in  Impera- 
toris  cui  muItH  cum  pervicatiH  diu  restiterat  redegit  potestatem.  Quis 
mihi  hoc  loco  referat  tam  potentis  ac  yalidae  urbis  excidium  ?  Magde- 
burgum  quod  olim  fuerat  uniyersi  orbis  spectaculum,  nunc  miseriarum 
calamitatumque  omnium  moestissimum  yisitur  amphitheatrum^  £cce 
quomodo  sedet  sola  ciyitas  plena  olim  populo,  facta  estyelut  vidua  Domina 
gentium,  Princeps  populorum,  facta  est  sub  tributo :  plorans  plorayit  in 
nocte  et  lachrymae  ejus  in  maxillis  ejus,  non  est  qui  consoletur  eam  ex 
omnibus  charis  ejus:  omnes  amici  ejus  spreyerunt  eam^  et  facti  sunt  ei 
inimici.  Quot  putas  (dic  sodes)  hac  uni  expugnatione  fortissimi  nuptia- 
rum  innuptiarumque  foemiuarum  animi,  militum  insano  furore,  ex« 
pugnati,  cesserunt  libidini  ?    Quot  foci  qnantumyis  luculenti  unico  hoc 


ITINERARJUM.  7 

rogo  sunt  consopiti  ?  Quantse  opes  sceleratA  yulcani  andacift  direptse 
in  &yilla8  et  fiiinum  ezspiray^re?  sed  et  imbelles  muliemm  meutes 
casteroqui  ad  omnem  metum  pronse  masculos  induerunt  animos,  sub- 
jectoque  pirio  pulyere  cedibus,  admotoque  igne  in  aera  gloriosi  morte 
eyolare  malu^re,  qu^m  prsedantium  militum  iniquissimis  votis  cedere  ? 
Hoc  sincer^  et  sine  fraude  orbi  testatum  constanter  facio,  plures  bac 
obsidione  et  ezpugnatione  proprii  manu,  qnkm  militum  macheris  machi- 
nisque  bellicis  occubuisse.  Sic  scilicet  erat  in  fatis,  ut  qui  legitimo 
imperio  ad  nallius  principis  nutum  adduci  poterant,  suomet  jussu  in 
pemiciem  quam  sibi  stmxerant,  merent.  Quis  credat  auctoratos  urbi 
milites  sibi  cradeles  hoc  in  excidio  extitisse,  qui  licet  k  nostris  ducibus 
nue  negotio  in  fidem  et  tutelam  recipi  poesent,  omnem  tamen  ckmen* 
tiam  exduserant,  cum  se  velut  murum  in  fi>ri  medio  opponerenty  eli- 
gentes  patrio  busto  implicari  potiiis  qu^  incolumitatem  cum  hoste 
pacisci?  onde  miles  Caesareus  in  justissimas  iras  efferyescens,  obyia 
quxyis  sternere,  sedes  opulentissimas  diriperC)  susque  deque  sacra  pro- 
fanis  confundere,  omnem  petulantiam  et  cradelitatem  exercere,  nobiles 
pariter  et  ignobiles,  aris  simul  et  areis  dicatos  in  yincula  trahere.  Ipsnm 
etiam  cleri  caput  Archiepisoopam  captum  Csesari  ce«  hostem  pleo- 
tendum  committere. 

Finit&  tam  funesti  tragCBdi&  Illustrissimus  lyUius  aliquantisper  illic 
sabstitit,  vix  ipse  suis  oculis  credens,  tam  nobilem  urbem,  nulli  illuc 
usque  hosti  subditam  k  se  suisque  in  potestatem  Imperatoris  esse  re- 
dactam. 

Postquam  yer6  tot  funeribus  pi^  parentasset,  yictoriaramque  Auctori 
Dso  debitas  laudes  dixisset,  in  Saxoniam  commigrayit,  ut  fidem 
Ducis  Saxonic  probaret :  quem  ut  in  Csesaris  jussa  nutare  animad- 
yertity  hinc  inde  leyibus  yelitationibus  aggressus,  ad  fraudes  et  dissimn- 
lationes  adegit  Simulabat  enim  mirari  se  cur  yelut  hostis  impeteretur 
i  Caesareano  milite,  cum  in  Caesarem  nuUum  unquam  militem  edux- 
isset,  eum  yer6  militem  quem  penes  se  haberet,  non  in  Imperii  Impera- 
torisque  excidium,  sed  ad  sui  suorumque  incolumitatem  consenrandam 
coDscriptum  esse :  qu&  quidem  in  sententii  perstitit  quoad  Suecorum 
Rex  intereepto  ad  Oderam  Francofurto  in  subsidiam  approperaret.  Htc 


8  ITINERARIUM. 

lyilius  demum  intelligens  qnkm  yanis  illuc  usque  spebuB  lactatus  esset, 
ad  lipsiam  exercitum  admovit,  urbemque  (citra  arcem  tamen)  subegit. 
Interea  Saxo  conjunctis  cum  Sueco  armis,  quod  diutectumsub  pectore 
foverat  odium,  uno  impetu  in  CflBsarem  et  Caesareanos  evomuit,  instruc- 
taque  acie,  in  latissimft  circa  Lipsiam  planitie  adversarios  in  prselinm 
invitavit.  Quid  bic  faceret  masculus  Tyllii  miles,  pugnam  detrectare 
tot  victoriis  clarus  sine  famae  injuri&  non  poterat,  decertare  cum  duplici 
hoste  ne  cordatissimi  quidem  Herculis  esse  prob^  videbat,  opponere 
tamen  signa  sua  bostilibus  maluit  qu^  metum  prodere,  coactis  igitur 
in  cumulum  agminibuSy  fidenter  bostem  aggreditur.  Fit  pnelinm, 
praeludunt  majora  utrimque  tormenta  bellica.  Csesariani  dum  fort^ 
pluribus  yictoriis  contra  Daniae  Regem,  Comitem  Palatinum,  etMans- 
feldium,  aliosque  Imperii  hostes  se  plus  efferunty  qu^m  plus  erat, 
yictorias  alias  partas  fcedissima  strage  miserandum  in  modum  comma- 
cul&runt.  Discite  milites,  alieni  clade  docti,  nusquam  hostem  quan- 
tumyis  imbellem  esse  aspemandum,  induit  nonnunquam  trepidans 
etiam  damula  audaciam,  et  in  adversarios  insultum  parat,  ut  si  qua 
ipsa  yitse  dbcrimen  eyadere  nequeaty  in  eandem  saltem  pemiciem  simul 
hostem  impellat.  •  Ac  licet  prima  pugnse  auspicia  Imperatoriis  copiis 
fayissent  hostisque  grayi  strage  accept^  cederet,  ubi  tamen  yidit  se 
temer^  contemptum,  militemque  Csesareum  partim  prsedse  partim 
quieti  intentum^  reyocat  in  preelium  animos,  nostroeque  incautiores, 
nec  tale  quid  cogitantes  opprimit,  foed^ue  fundit.  Hic  dum  animosus 
Caesarianorum  Ductor  Tyllius,  iu  primi  acie  obequitat,  suosque  in 
hostem  qu&  yerso  qu&  facto  animat,  globulo  plumbeo  grayiter  sauciatur, 
yidensque  hostilia  prseyalere  arma,  honestam  fugam  ulteriori  militum 
cladi  prseposuit,  relictisque  post  se  tormentis  impedimentiBque  omnibus 
in  tutiora  se  loca  transtulit.  Contigit  haec  in  opina  clades  ali^  semper 
Yictori  hostium  Tyllio  anno  partae  salutis  supra  sesquimiUesimum 
centesimo  tricesimo  primo,  mensis  Augusti  die  sexto  decimo. 

Halc  yictorii  uterque  hostis  erectior  agmina  bipartito  diyidit.  £t 
Gustavus  quidem  suum  militem  per  Misniam  in  Franconiam  ac  postea 
in  Archiepiscopatum  Mogimtinensem  duxit,  ubi  veluti  desperatis  omni- 
bus  Principes  fugam  arripu4rey  relict&  opim^  hosti  prsedsLy  quam  amico 


ITINERARIUM.  9 

ante  militi  in  stipeDdia  negaverant,  Bimnlque  munitiones  nrbesque  fbr* 
tiasimasy  solo  auro  argentoqae  instructas  sine  milite  foedissim^  destitu^re. 
Doz  yerj>  Saxouise  cum  suo  exercitu  in  Bohemiam  moyens  bonam  ejus 
partem  cum  nobilissimis  urbibus  et  arcibus  Brixa,  Egrft,  Elenbogen, 
Brandusio,  ipsoque  Bohemiee  capite  Pragi  yictoriosis  armis  suis  sub- 
jecit.  Fuit  hoc  tantorum  in  6ermani&  calamitatum  primum  exordium, 
qaod  ex  solft  armorum  praecipitatione  natuniy  in  sseyissimas  miserias 
excreyit  Si  enim  Ciesariani  sustentare  yoluissent  prselium,  quoad 
Comes  de  Tieffenbach  et  Genendis  Aldringer  uterque  cum  suis  copiis 
accessiasety  illuc  res  Imperii  nunquam  descendissent.  Sed  ita  erat  in 
&tis. 

Hsec  dum  ad  Lipsiam  aguntnr  Tieffenbach  Silesift  excedit  per  Lusa^ 
tiam,  et  cum  tribus  millibus  selectorum  militum  occupat  G6rlitz,  Sittaa, 
et  Bautzen  ciyitates  Saxoni  duci  subjectaSy  fecissetque  ulteriores  pro- 
gressusy  nisi  insperat&  TjUii  clade  percalsus  yiam  in  Bohemiam  relegere 
fiusset  coactus.  Itaque  cum  copiis  suis  equo-pedestribus  Lymbnr- 
gensem  ciyitatem  ingreditur.  Est  Lymburgum  urbs  omnino  yeuustis- 
sima,  duplici  muro  cincta,  quam  circumquaque  Albis  allabitur.  Huc 
Saxonics  copise  decem  millia  militum  magnis  passibus  contendunt, 
citerioremque  Albis  ripam  insident,  eo  loco  quo  ponte  ligneo  fluyius 
iosternitnr.  Quoniam  yero  Saxonicum  exercitum  k  Csesariano  flumen 
diyidebaty  Comes  de  Tieffenbach  aditum  pontis  occnpandum  ratus,  quo 
Saxo  ne  in  ulteriorem  ripam  suos  exponeret :  mittit  igitur  cum  legione 
Hybemorum  Dominum  Butlerum,  qui  tumultuario  opere  propugnacula 
tarricalasque  humiliores  excitat.  Quod  dum  yident  hostes,  quam  mox 
magnis  aggrediuntur  aninus  dictam  legionem,  sed  haud  minoribus 
repellantur.  Erexerat  Jacobus  in  primo  hujus  pontis  aditu  propugna- 
calam,  panrum  id  quidem,  sed  egregi^  omni  bellic&  arte  munitum,  in 
qaod  subsidiarios  abdiderat  plusculos,  quos  yetuit  sub  poenft  capitis  ante 
exonerare  fistnlas  tormentarias,  quam  hostis  oumb  in  dictum  propug- 
nacalam  enixus  esset :  huc  dum  Saxones  midto  cum  ardore  concurrunty 
nil  iile  metueuteSy  semel  iterumque  maxim&  cum  clade  repelluntur. 
Quia  tamen  impetus  adyersarise  partis  inyalescebat,  coacti  sunt  Butle- 
nani  deserti  statione  pontem  transire,  quem  post  se  partim  demoliti 

c 


10 


ITINERARIUM. 


gQDt,  partim  igne  injecto  exusserant.  Hinc  liostis  nltimum  capiend» 
urbs  mediam  ignitoB  globos  in  civitatem  ejacalatus  est,  eo  saccesflay  nt 
arbs  rariis  in  partibas  accensa,  bonam  partem  conflagr&rit.  Nec  tamen 
yel  8ic  in  deditionem  cogere  potait,  8olat&  itaqae  obsidione  maltft  sao- 
ram  clade  ali6  commigrayit. 

Baderas  aatem  poet  malta  in  senritio  CsesariB  obseqnia  prsestita, 
maleyoloram  retalit  odiam,  (nec  mirnm  cam  yirtas  nemper  semalos 
pariat)  qaibas  tamen  at  ae  liberaret»  deposait  militiam  Oermanicam  et 
in  Poloniam  poetliminio  reyersas  est,  yirtatemqae  saam  contra  Mos- 
coyitas  (qai  tam  Polonos  bellis  lacessebant)  exerait. 

Hoc  eodem  tempore  Albertas  de  Wallenstein  Oeneralissimi  titaltm 
adeptai  est;  at  sao  loco  plaribas  exponetar. 


CAPUT  IIL 

De  Progres$u  Gtuiavi  Adolphi  Sueeorum  Regis  in  Imperium. 

» ARTA  ad  Lipsiam  nobili  yictori&  fosisqae  Csesarianis 
copiisy  in  alteriorem  Oermaniam  promoyit  Oastavns 
^  Adolphas  Saecorara  Rex;  transitoqae  Wiircebargi 
z^  Mceno,  Francofnrdiam  aggressus,  nec  magn&  oper^  in 
deditionem  accepit.  Dein  Mogiintiam  excarrens  intra 
pancalos  dies,  prsesidii  reramqae  omniam  ad  diatur- 
nam  obsidionem  snstinendam  necessariaram  defectUySibisabjecit;  sicat 
et  alias  qaasdam  ciyitates,  qaas  liberas  sea  Imperiales  yocitant.  Unde 
&cilis  ei  per  Dacatam  Wirtenbergensem  in  Sueyiam  patait  aditas. 
Mox  Donayyerdse  Danabiam  ponte  nayali  strayit.  Est  Danubius  flu- 
▼iorum  totius  fer^  Qermanise  prinoeps,  et  prseter  aliornm  fluminam 


ITINERARIUM.  11 

ordinem  contrario  flnxu  ez  occidente  in  orientem  labitnr;  dncens 
Bcatnriginem  primam  ex  Amoba  monte,  in  Hercini&  8j\yk  prop^  pagum 
Doaeaing  sitOy  allabiturqne  nobilissimas  BaTarie  et  Austrifle  ciTitatefl, 
nbi  semper  cognominis,  quoad  se  ezonerans  in  Illiricum  nomen  mutat, 
Isterqae  dicitur.  Hunc  dum  Suecus  trajicere  cum  milite  sibi  subdito 
omnibus  TiribuB  connititur,  ez  adTer8&  pontis  parte  oppoeitas  Tyllii 
phalaages  fbrtiter  trajectum  ipsiusTiginti  quatuor  horis  perhibentes  ani« 
madTertit,qnoadtandem  pilis  plumbeis  uItr6citroque  emiaeis  fortissimum 
legionum  Cssarianomm  I>uctorem  TjIIium,  lethali  Tulnere  straTit,  ez 
quo  non  muito  post  Ingolstadinm  delatns  animam  Deo  reddidity  atque 
etemam  post  se  memoriamy  tot  hoetium  Tictor,  apud  seram  posteritatem 
reliquit.  Sublato  campi  dnctore,  facile  est  tcI  conjecturft  assequi, 
qoantA  celeritate  se  ejus  ezercitus  in  tntiora  loca  receperit,  quem  non 
segniter  insecutus  hoetisytotam  lat^  BaTariam  infestaTit,  injectoqne  igne 
pagos,  oppida  ac  nrbes  ezurendo ;  sacras  Deo  diTisqne  aedes,  monasteria 
Tiroramy  fbeminaramque  Parthenones  depopulando,  sacerdotes  et  reli* 
giosos  miserum  in  modum  mactando,  Deo  dcTOtas  Tirgines  sacrileg^ 
incestando,  tandem  Ingolstadio  omnem  ezercitum  sunm  admoTit;  qui 
tunc  munitioni  illi  cum  potestate  prseerant,  haud  multum  ab  hoete  dis* 
oedebanty  cui  etiam  eam  tradidissent  omni  bellici  apparatns  munitio* 
Besque  genere  instractissimam,  nisi  tempori  frausfidelioribns  quibnsdam 
Ducibus  detecta  fnisset;  conjecti  sunt  in  Tincula  proditores,  ez  quibus 
quidam  Brassise  Comes  de  Farensbach,  qui  cum  Suecis  coUuserat. 
Lalebat  tnnc  hostem  de  dolis  detectis,  cum  urbi  ipse  approzimat,  port- 
ssque  consulto  patentes  ingreditur,  sed  moz  k  disposito  Csesariano  milite 
qninque  tcI  sez  millia  capitum  nil  tale  opiuantinm  sternuntur.  Sed  et 
ipse  GhiataTus  Adolphns  Suecorum  Rez  capitis  periculum  adiit,  dum 
enim  proprior  nrbem  moenia  speculatury  globus  ez  urbe  libratus,  in 
caput  equiy  qui  Regem  Tehebat,  impingitur.  Quo  quidem  periculo 
percubns  soluisse  obsidionem  qnantocjus  putatur. 

Hoc  eodem  anno  MDCXXXII.  Gkneraiissimus  Csesarianarnm 
copiaram,  numerosissimum  militem  in  campum  eduzit,  ciTitatemque 
Pragensem  Imperio  reddidit,  idque  triduo  ante  Pentecostes;  pabis 
imtL  tot&  Bohemift  faostilibns  oopiis,  in  superiorem  Palatinatnm  comr 


12  ITINERARIUM. 

migravity  ubi  se  Fridlando  conjnnxit  Serenissimos  Bavariae  Dnx  Max- 
imilianusy  cum  selectissimo  exercitu,  Habebat  Wallensteinius  in  co- 
mitatu  esseda  duo,  quse  adeo  imiformibus  trabebantur  equis,  ut  ne 
minim&  pilorum  labe  k  se  mutuo  distinguerentur :  equi  potissimam 
partem  candidi  erant,  nisi  quod  candorem  nigrse  hinc  inde  maculae 
venustissim^  confundebant.  Horum  alterum  ipse  Dux  insidens,  Bo- 
jarise  Principi  una  cum  cohorte  cataphractorum,  centuri&  equitum 
selectorumy  et  turmi  equopedestriumy  quos  Dragones  vocant,  et  agmine 
satellitii  obviam  processit,  consiliaque  de  modo  obsistendi  hosti  contnlit. 
Tum  contra  Suecos  jam  suis  viribus  diffisos,  et  ad  montem  Noricnm 
absqedere  cogitantes,  castra  moverunt,  ubi  continuis  velitationibus  sese 
lacessiverunty  quse  utrique  parti  multo  sanguine  steterunt.  Hic  cnm 
Nobilissimi  tres  exercitus  ob  annonse  difficultates  diu  subsistere  non 
possent,  Sueciy  ut  se  periculis  eximerent,  onmia  ad  conflictum  dolos^ 
disposuerunt  ne  fttga,  quam  in  proximam  vesperam  meditabantur,  ad- 
versariis  innotesceret  Totum  dein  diem,  aliis  atque  aliis  contra  Cse- 
sarianos  emissis,  velut  praeludia  pugnae  dederunt,  eaque  in  noctem  suse 
fugse  idoneam  produxerunt:  sub  noctem  ver6  intempestam  Norim- 
berg&  per  densam  sylvam  clam  ad  Saxones  moverunt  Postero  diluculo 
ut  nostri  se  lusos  animadvert^re  sine  morft  ad  hostem  prosequendnm 
signa  toUunty  ac  Lipsiam  versus  abscedunt,  quo  ut  ventum  est  Wallen* 
stein  prselium  Gustavo  obtulit^  ratus  satius  esse  de  summ&  rei  confli- 
gere^  quam  tot  terras  ad  mendicitatem  oogerey  totque  millia  hominum 
fame  sitique  conficere.  Consensit  quidem  hostis  in  conflictumy  sed  cum 
Caesaris  militem  sibi  superiorem  prob^  nosset,  noctu  iterum  sub  silentio 
signa  ad  quinque  milliaria  isthinc  protulit  Qu&  fraude  Wallenstein 
animosior,  exercitum  suum  tripartito  divisit,  cujus  partem  unam  Pap- 
penheimioy  alteram  Holckio  tradidit  dueendam,  tertiam  denique  secum 
retinuit,  de  hoc  utper  exploratores  certior,  redditus  est  Oustavus,  contra 
Wallensteinium  ivit :  de  Regis  contra  se  adventu  Wallenstein  k  rustico 
doctusy  totam  noctem  cum  exercitu  ad  conflictum  ordinato,  vigilem 
exegit,  simulque  evestigio  Pappenheimium  in  succursum  adesse  jussit, 
qui  nil  cunctatus  adfuit  prselio  jam  cepto^  nec  morl  cum  equitatu  hostem 
et  ipse  Pappenheim  aggreditur  tanto  impetUy  ut  prseter  chulem  adver- 


ITINERARIUM,  13 

sariis  inatam  ipsnm  etiam  Suecise  Regem  strayerit,  qui  quidem  non 
innltns  cadere  yolnit,  quandoqnidem  et  ipsns  Pappenheim  eodem 
pnelio  fnsns  occisnsqne  est.  Ita  nno  eodemqne  praelio  dno  fortissimo- 
rnm  ducnmy  quomm  similes  nescio  an  Germania  toto  retro  belli  tempore 
habaerit,  fatis  concessemnt.  Reginm  cadaver  Suecis  Scotisqne  qnan- 
tnmTis  obnitentibns  Cssarianis  ^  prselii  loco  snblatnm  est :  totoqne 
reliqno  die  fortissim^  ntrimque  dimicatnm,  ambigno  diu  marte,  qnoad 
deniqne  Pappenheimii  peditatus  cum  nocte  accedens  pro  Csesareanis 
litem  diremit,  integra  agmina  Snecomm  nt  in  loco  prselii  steterant,  fusa 
snnt,  reliqni  fugati.  In  tenebris  itaque  discessnm  est  ntrinque,  relictis 
tormentis  majoribns  ita  ambignft  yictori&y  nt  nentra  pars  sciret  victome 
an  yicta  esset. 

Ego  circa  hsec  tempora  per  Poloniam,  Daniam,  et  Nortwegiam  in 
Ibemiam  contendi.  Qno  in  itinere  cnm  Poloniam  transirem,  mirabile 
mihi  portentnm  obtigit  Tidendnm.  Erat  cmcifixi  Christi  simnlacmm 
more  Christiano  et  Catholico  erectnm,  non  procnl  k  pago  Omdin,  in 
cnjns  capnt  Snecicns  fhror  gladio^  seu  nt  alii,  secnri  sseyierat,  ex  qno 
Tulnere  etiam  tnm  recentissimus  scaturiebat  sanguis,  qni  hodie  etiamnum 
manare  dicitnr:  hoc,  excita  miracula  Jndsea  mulier,  surda,  et  mnta, 
plena  spe  optimA,  contendit,  integramque  inde  sanitatem  retulit.  Hoc 
ego  ipse  ocnlatns  testis  coram  Deo  verissimnm  adstmo. 


CAPUT  IV. 


De  nostro  ex  Ibemid  per  Britamiam  in  Germaniam  Itinere. 


LUSCULI  olim  Ibernise  Insulimi  variiB  commentariifl 
illnstrftrunt,  unde  longiore  hoc  loco  discursu  haad 
opuB :  illuc  curiosum  lectorem,  qui  plura  nosee  deai- 
deraty  remitto,  hsec  obiter  nobis  insinuasse  sufficiant. 
Ibemia  olim  ab  Himeco  seu  Hibero  Gralhelis  et  Scotas 
(unde  Scotia  nomen  Bortita  est)  filio,  dicta  creditur, 
yel,  quod  vero  similius,  ab  lern^.  Divieftque  anno  post  Christum 
natum  trecentesimo  sexagesimo  in  quatuor  partes  seu  proviucias  sive 
ducatusy  qui  hodie  quatuor  archiepiscopatus  appeUari  videntur.  Fi- 
dero  orthodoxam  recepit  anno  post  parientem  Yirginem  quadringente- 
simo  trigesimo  tertio.  H&c  in  In8ul&  Tisuutur  quae  omnem  prop^  fidem 
humauam  excedunt,  nisi  etiam  nunc  hodie  eyidentissima  extarent  mo- 
numenta,  quse  ipsemet  coram  oculis  usurpavi. 

In  Ultoni&,  insulae  hujus  parte,  lacus  Niachensis  est,  in  quem  si  pa- 
lum  figas  ligneum  (mirabile  visu)  e&  parte  qu&  terrse  inhseret  in  ferrum 
quantocyus  abit,  altera  quae  aquis  alluitur  lapidescity  reliqua  lignea 
manet  ut  ante  fuerat.  Visitur  non  procul  inde  et  alia  insula  in  ducatu 
Momonise  comitatu  Typerariensi,  in  qud.  nemo  unquam  moritur,  et 
licet  illic  morborum  vis  homines  affligat,  nunquam  tamen  ad  mortem 
deducit,  quam  diu  inibi  detinentur,  unde  Viventium  Insula  vocitatur. 
Hanc  etiam  insulam  ego  ipse  vidi.  Ibidem  spectare  est  et  aliam 
insulam,  in  qua  mortuorum  cadavera  sub  terri  nec  tabe  nec  alio  quovis 
modo  resolvuntury  unde  post  annos  plurimos  omnis  retro  posteritatis  avi, 
proaviy  majoresque  imiversi  clarissimi  distingui  possunt.  Non  procul 
inde  alia  monstratur  insula  ubi  prstervolantes  aviculaey  virtutem  volatus 
perdunty  adeo  ut  nisi  ali6  efiTerantUTy  alarum  remigio  uti  nequeant; 


ITINERARIVM:  16 

BoleDt  hiijns  inBulfle  yiciniores  accolse,  qaotannis  hinc  gregatim  omnis 
generis  ayicalas  scaphis  ad  exteroe  deportare.  Fontem  qnoqne  ajnnt 
esse  in  comitatn  Cilkinensi,  dacatns  Lagenise  prop^  territorium  Domini 
Comerfort,  qni  fluxnm  reflnxumque  intra  yigiuti  quatuor  horas  patitur. 
Portenta  omnia  excedit  Purgatorium  quod  S.  Patritii  nuncupatur ;  est 
que  antrum  seu  specus  aquis  seu  lacn  circundatus,  in  provincia  Ulto- 
nisBy  in  qnem  peregrini  ante  sceleribus  expiati,  ac  sacro  epulo  muniti 
ingrediantnr,illicquevigintiquatuor  horis  orationi  etvigiliis  incumbunt 
ac  ssepe  miserabiles  ejulatus,  ferarum  etiam  clamores  andiuntury  viden* 
tarque  multa  qnse  vix  verbis  explicari  queant. 

Est  cseteroque  Ibemise  insula  omni  fructas  genere  fceta,  et  ab  aeris 
temperamento  saluberrima,  omnibus  venenosis  animalibns  etiam  aliunde 
illatis  mortifera.  Incolae  ab  libcralitate  educationis  et  momm  com- 
mendati;  nisi  quod  bonomm  suoram  sint  prodigi,  et  glorise  appeten- 
tissimi,  qui  licet  literis  non  ita  exculti  sunt,  in  fide  tamen  orthodoxa 
firmi  et  stabiles,  exteroram  et  maxim^  virorum  Ecclesiasticomm 
amantes,  ex  Angelorum  commercio  dedocti  sunt  pristinam  illam  Bar- 
faariem,  quam  S.  Beraardus  Clarsevallis  Abbas  in  vita  Malachifle  Ulto- 
nienaibus  exprobrat  dicens,  sicut  piscis  in  mari  non  sapit  salem,  ita 
Malachias  inter  Barbaros  (id  est  Ultonienses,  inter  quos  Archiepiscopus 
Ecclesiam  rexit)  nuUam  Barbariem  traxit.  Est  etiam  hftc  in  Insulft 
multa  varietas  fontium,  lacuum,  fluviommy  montlum  quoque  et  cam- 
pomm  planissimomm.  Consemntur  inibi  horti,  pomaria,  viridaria, 
civitates  quoque  nobiles  ad  omnem  elegantiam  extmctse  reperiuntur. 
Ptttabant  ex  antiquioribus  quondam  scriptoribus  in  Iberai&  perdices 
non  reperiri,  sed  nec  carpiones,  cum  tamen  hodie  iis  sit  refertissima,  ut 
videre  est  in  nobilis8im4  Illustrissmi  Comitis  Richardi  Boje  piscinft 
ubi  carpionum  prop^  infinitus  est  numerus ;  non  tamen  abnuerim  car- 
piones  ab  Anglis  primum  in  Iberaiam  esse  illatos :  reliqua  hujus  terrae 
bona  brevitatis  memor  non  attingo,  sed  alioram  prolixioribns  historiis 
exequenda  relinquo.    Nunc  ad  iter  meum  revertor. 

Dicto  igitur  vale  amicorum  integerrimus  Vaterformiam  abii.  Hsec 
civitas  i  numero6&  populi  multitudiney  qukm  mceniorum  ambitu,  potius 
est  oommendanda,  que  ut  in  fide  orthodoxft  est  fervensy  ita  viromm 


16  ITINERARIUM 

doctriii&  et  Banctitate  conspicuoram  ferax,  neque  enim  orbis  est  angalos 
in  quem  ejas  yirtatlB  gloria  non  penetr&rit.  Hinc  ad  passagiom  con- 
tendi  abi  sex  assiam  precio  sat  laat^  die  integro  yivitur,  unde  con8cens& 
nayiculi  in  Angliam  Bolyi,  et  primo  Mimertum,  tum  Bristonem  amplam 
ciyitatem  emporiumque  nobile  attigi,  mox  prseteryectus  Mersfildam, 
Redenam,  Wengeriam,  Londinum  ciyitatem  k  commerciis  et  fam& 
notissimam  yeni^  in  qu&  prseter  celeberrima  sedificia  tam  sacra  qukm 
prophana  yidi  templum,  honori  S.  Pauli  erectum,  cui  nescio  an  simile 
usquam  yiderimy  crassissimis  enim  columnis  .ad  prodigium  incubat, 
tectumque  plumbi  lamin&  stratum,  altissim^  exsurgit.  Instauratum  est 
hoc  templum  Regis  hodiemi  sumptibus.  Cseterum  ciyitas  celebri  fluyio 
alluitur  in  quem  fluxus  et  refluxus  est  maris^  unde  nayigiorum  opulen- 
tissimis  mercibus  oneratorum  plurima  illuc  ducitur  copia.  Imminet 
fluyio  immani  opere  et  sumptu  pons  lapidens,  in  quo  officinse  merca- 
torise  visend&  serie  erectae  suut.  Ostenditur  quoque  h&c  in  urbe  turris 
yastissima,  quse  undique  aquis  aHuitur^  circum  quam  ferse  discurrunt 
exterorum  populorum  rariores,  et  meo  quidem  tempore  istic  yidere  erat, 
tres  leoneSy  duos  pardos,  felem  Indicam  quse  quantitate  canem  noe- 
tratem  sequabat  Lupum  insuper  unum  extra  quem  tota  Angiia  nuUum 
ferre  dicitur.  Duas  prseterea  aquilaSy  nigram  unam,  alteram  candidam. 
Vidi  quoque  h&c  in  urbe  Telonium  nobile  in  quo  mercatorum  illuc 
appellentium  causae  seu  controyersise  ratione  nayigationis  exortse  deci- 
duntur.  Prsesident  hic  quatuor  equestris  ordinis  yiri  non  minus  strenui 
qukm  doctiy  quorum  arbitrio  omnia  relinquuntur  definienda.  Quisquis 
Londino  solyere  ali6  desiderat  sjngrapham  horum  judicum  sigillo 
munitam  habeat  necesse  est,  quam  inquisitoribus  postea  in  Oravesin 
exhibeat.  Solent  hoc  loco  omnes  adyenas  seyerissim^  examinare  de 
fidei  controversiisy  et  juramento  adigere  quod  Angliarum  Regem  caput 
Ecclesise  Auglicanae  agnoscant  Sed  fiusil^  est  Catholico  invenire, 
pseudolumy  qui  jnramento  praestito  STUgrapham  sibi  yendaty  qu&  tutus 
libere  k  portu  solvit.  Yidi  quoque  antiqui  operis  Basilicam,  Westmo- 
nasterium  appellant,  in  quA  Regum  sepulturse  yisuntur  et  epitaphia 
sumptu  regio  &brefacta.  Chorus  interior  Cathedram  exhibet  super 
qoam  Reges,  Diademate  imposito,  inaagurantur»    Supra  eam  ex  yin- 


JTINERARIUM.  17 

cbIo  ftmo  dependet  tabellay  ciini  hftc  epigraphe, 

Ni/allatfatwn,  Scotiy  quocunque  locatum,  SfC. 

Qnam  Fergatiii8  primus  Scotiae  Rex  ex  Ibemi&  in  Scotiam  transtalit, 
hioc  poet  modom  in  Angliam  ablata  est.  Prop^  dictum  choram  loeos 
spectatur  in  qno  Regam  icones  ita  ad  vivam  expressse  reservantur,  ut 
prop^  spirare  in  mut&  tabulft  videantur.  Regias  sedes  templo  yicinas 
Aulam  Candidam  nominant,  ubi  quot  diebus  magnificae  extruuntur 
epulae,  ad  quas  liberrim^  omnibus  mi^atibus  tam  exteris  quam  inqui- 
linis  accumbere  integrum  est.  Hinc  Oravesin  navigayi  exhibitaque 
87ngraph&  me&  mox  ad  aliam  navim  transii,  cui  cum  contrarius  esset 
Tcntus,  non  nisi  post  viginti  quatuor  dies  Hamburgi  appuli.  Ham- 
burgo  postea  Lubecam  cursum  navigationis  direximus»  ciyitatem  non 
minus  elegantem  quam  ab  omni  munitionis  genere  contra  hostiles  im- 
petus  munitam  marique  Balthico  injectam,  ubi  continua  est  abeuntium 
adventantiumque  navigiorum  vicissitudo. 


CAPUT  V. 

De  Itinere  meo  Gedanium  versus. 

\  D  ripam  Maris  Balthici  dum  commodum  ulterius  pro- 
movendi  expecto  opportunitatem,  duse  facil^  labuntur 
hebdomades  antequam  Gedaniam  solvere  possem. 
ConBcen8&  tandem  navi  adversis  ventis  et  tempestatis 
yi  Tari^  jactatus  sum,  sed  cum  procedendi  non  esset 
modns,  anchone  haud  citra  periculum  jactcs  sunt.  Tempestas  enim 
neva  ipsis  yiginti  quatuor  horis  nos  dirum  in  modum  ita  exagitayit, 
ut  scaph»  k  prstorift  resecandse  fiierint.    Mitius  tamen  in  nos  qu^m 


18  ITINERARIUM. 

alioB  haec  procella  detonuit,  quse  quidem  alibi  naves  plosciiIaB  flac- 
tibos  inTolait.  Hic  igitar  dum  nos  inter  mortb  yitaeque  spem  dubiam 
subsistimus,  maris  Domitori  fluctuumque  Induperatori  supplices  fimusy 
qui  pro  iufinit&  sufl  misericordi&  mortis  nos  fisiucibus  clementissim^ 
ereptos  incolumes  tandem  in  Oedanensem  portum  ssepe  diuque  deai- 
deratum  Re^que  Polonis  subjectum  exposuit. 

H&c  e&dem  tempestate  ex  Lipstadianis  Danorum  Regi  subditis  in- 
teri^re  hominum  triginta  millia,  un&  cum  civitatis  Lipstadianse  medie- 
tate,  nec  etiam  Hamburgensibus  institoribus  pepercit,  quibns  immania 
damna  intulit. 

Gedanise  diverti  apud  viros  religiosos,  qui  k  S.  Dominico,  primo 
eorum  fundatore,  nomen  habent:  inter  hos  reperi  patrem  unum  His- 
panum,  hominem  in  paucis  mansuetum  et  humanum,  qui  mihi  retulit, 
se  quoque  k  dict&  tempestate  cum  comite  suo  (erat  is  Hispaniarom 
Regis  Legatus)  deprehensumy  vix  aut  ne  vix  quidem,  idque  ope  magns 
Matris  Yirginis  Stellae  maris,  procellae  impetum  evasisse.  Hic  enim, 
cum  alteriuB  sectae  viri  religiosiores  qui  e&dem  navi  yehebantur,  ad 
solennem  decantandi  psalmos  suos  consuetudinem  in  unum  locum  con- 
flaxissent  Hispanos  ad  comprecationem  yenerationemque  Matris  mise- 
ricordiae  adhortatus  est,  cujus  benigno  faTore  omnino  putabat  nayem 
salyam  in  tutum  evasisse.  Fiebant  tunc  fort^  hoc  in  monasterio  exe- 
qmsdy  seu  justa  funebria  Nobili  cuidam  Polono,  Regi  olim  k  cubiculis 
(quibus  ipse  etiam  Hispanise  Legatus  intererat)  hoc  fer^  ritu.  In  medio 
chori  coenotaphium  (castrum  doloris  Tocitant)  erectum  erat,  quatuor 
innixnm  postibus,  ac  undique  instratum  lugubri  pannOy  ac  vario  em- 
blemate  natalitiorum  insignium  afiabre  illusum ;  circumstabant  in  ar- 
genteis  candelabris  tsedse  mortuales,  lampadesque  plurimse  dubium 
lumen  afiulgebant,  ad  aram  pull&  instratam  veste  Achimandritaquidam 
Tir  imprimis  graTis,  faciebat  qui  cum  ad  ETangelii  lectiotiem  penre- 
nisset,  tantisper  substitit  dum  pro  concione  encomia  seu  laudes  defuncti 
dicerentur.  A  concioncy  sacro  prsesentes  hanc  ad  oblationem  (offerto- 
rium  communiter  dicunt)  tenu^re  processionem.  Moesta  imprimis 
Tidua,  comitata  duabus  nobilibus  foeminisy  cum  suft  sobole  et  famulari 
comitatu  primum  ducebat  agmen,  singulse  nobilem  quendam  heroem 


ITINERARIUM. 


19 


dnctorem  ad  latas  habebant,  yestiebantar  omnes  nigm,  deflnente  ex 
ciqpite  in  totnm  corpus  crassioris  fili  tel&,  qn&  se  ita  inyolyebant,  nt  yix 
oria  narinmqne  extremitates  apparerent.  Ad  altare  ubi  yentnm  est,  arsB 
libanint  oscnlnm,  simalqne  ex  disco,  qnod  nobilis  quidam  mann  pro- 
tendebat  aocepto  nnmismate  ante  altare  obtalemnt.  Hos  eodem  ritu 
seqnebantnr  qnotqnot  fanebri  pompee  intereranttam  yiri  qnam  mnlieres, 
nobiles  sen  ignobiks  dispari  tamen  k  panno  pro  conditione  cttjnsque 
yestimento.  Ventnm  erat  ad  sacram  Dominici  corporis  in  Eacharisti& 
exhibitionem,  cum  ecce  tantus  in  templo  sese  secnndnm  genas  etynltom 
yerberantinmy  in  memoriam  tristis  alapsB,  k  Christo  olim  in  passione 
perpesse,  oritnr  fragor,  nt  prope,  inusitato  perculsus  ritu,  extra  me 
raperer.  Sacro  tandein  finitoy  yespillones  nigris  penitus  obyoluti  eaccis 
defnnctnm  ad  sepoltoram  detul^re :  absolut&  8epultur&  in  medio  Ec- 
desifls  onmibos  ad  funus  comitibus  solennes  sunt  actae  gratiae^  atque  ita 
ringoli  domum  dimisri,  redi^runt. 


CAPUT  VI. 
Rutionem  ItmerU  nostri  ex  Pohmid  in  Germamam  ostendit. 


lE  yicerim&nonft  Octobris  Gedani&  discessi,  et  Turro-* 
niam  trium  dierum  spacio  yeniy  ilUc  in  S.  Dominici 
Conyentu  diyertens  k  Reyercndo  Patre  Valcntino 
Foldin  iUins  ftmilise  Antistite  perhumaniter  sum 
acceptus,  et  aliquot  dierum  spacio  benignissim^  ha^ 
bitus,  inde  Posnaniam  iter  institui,  itemmque  in  D. 
Dominici  Monasterium  hospitio  sum  receptns,  atque  k  R.  P.  Alberto 
Margonio  plurimum  humanitatis  expertus  sum.  Degebant  simul  btic 
septuaginta  religiosi,  qui  ut  yotis,  ita  animis  admodnm  erant  con- 


20  ITINERARIUM. 

oordes.  Post  sez  diemm  oommorationem»  pactns  Bum  cnm  anrigis 
Posnaniensibusi  ut  me  in  comitatu  suo  UratiglaTiam  deducefenty 
quod  sanct^  se  facturos  polliciti  sunt,  sed  parum  alb&  fide  pmti- 
terunt:  Tiz  enim  Crotosinum  oppidum  in  Silesiffl  confinibus  situm 
attigeramus,  cum  ipsi  Tino  efierrescente,  in  saltationes  et  tripudia, 
prffieunte  tibicine,  abierunt,  et  mox  me  nil  minus  cogitantem  scomma* 
tibus  dicteriisque  indecentibus  impetiT^re,  caTillantes  literas  quas  k 
Posnaniensi  Senatu  in  salTum  conductum  acceperamy  non  esse  nisi 
supposititia  Jesuitarum  commenta,  nec  imposterum  Talere.  Quid  hic 
agerem  in  hostili  terrft  ezpositusy  et  undiqne  Saxonicis  Suedicisque 
copiis  non  procul  inde  absentibus  circumcinctus,  quibus  me  tradere 
aurigffi  minitabantur?  SuaTiter  quidem  e&  nocte  dissimukndum,  et 
patiente  silentio  salea  parum  salsos  perferendos  esse  ratus,  omnia  ia 
sequens  diluculum  distuli.  Postero  igitur  man^  continuo  acoessi  loci 
prsefectum  peramic^  postulans  ut  mihi  consilio  auxilioque  succurreret. 
Hic  meam  sortem  miseratus,  aurigas  ad  se  accersitos,  couTocat,  et  ut 
Tarias  ultrb  citroque  accusationes  excusationesque  audi^rat,  fidejussorem 
ante  discessum  sibi  constitui  aurigis  imperaty  qui  sponderet  quod  me 
indemnem  TJratislaTiam  sine  injurii  essent  deducturi,  quem  ubi  dede- 
runt,  sine  morS,  discessum  est.  lu  Ti&  Taria  Tariorum  fuit  conjectura 
et  suspicioy  sacerdotem  ibe  non  mercatorem,  quem  simulabami  esse, 
quod  tamen  aurigffi  constanter  negabant.  Interea  appropiamus  portis 
UratislaTiensibus,  ubi  de  conditione  singnlorumy  et  patri&^  causisque 
itineris  singulis  respondendum  fuiti  ad  me  Tenit  ut  qusestioi  produxi 
literas  salTi  conductus  mei,  ex  quibus  ut  cognoTerunty  me  mercaturam 
exercercy  de  mercium  genere  inquisiT^re,  ego  haleces  magno  impendio 
illuc  deduxisse  aiebamy  dum  yerb  litersB  nostre  ad  Gubematorem, 
deferuntur,  deducimur  ad  forum  ut  currus  nostros  halecibus  exonerare- 
muS|  Tolebam  hic  aurigis  meis  Talefacere»  cum  ecce  tibi  noTam  mihi  de 
Toctur»  precio  litem  intentanty  triplicatam  k  me  exigentes  mercedemi 
quam  nisi  penderem,  proditionem  minitabantur.  Factum  id  reor  ideo, 
quia  cum  in  singula  capita  introeuntia  et  exeuntia  portas  UratisIaTienses, 
Orossus  exigeretur,  ut  stipendia  militi  commodius  solTi  possent,  in 
immensum  ascendebat  Tecturarum  telonium.    Itaque  cum  non  omnino 


ITINERARIUM.  21 

k  me  exigi  iniqinim  yiderem,  satisdedi  omnibas  et  bon&  cnm  pace  abiyi 
ad  Patres  Dominicanos,  qnornm  tres  istic  vitam  segr^  trahebant,  ob 
alimonise  pardtatem,  cnjns  defectu  quinqae  jam  ex  eomm  contubemio 
socii  iame  obierant.  Civitas  porro  Uratislaviensb  munitissima  est, 
qoam  circumlabitar  Odera.  In  eft  tnnc  prsesidium  alebatur  Saxoni- 
cum^  in  qno  locam  tenens  Colonelli  Catholica  profitebatar  sacra,  cnjns 
aaxilio  com  Tympanista  Olam,  qoataor  milliaribas  Uratislayi&  distan- 
tem,  deductas  sam.  Erant  Olae  praesidiarii  Ceesareiy  qaomm  Colo- 
nellos  Dominas  Georgias  Bostock  Cflesari  fidissimos,  at  de  meo  ad- 
▼enta  andivit,  C7mb&  per  aqaam  transmitti  fecit  et  serft  nocte  in  arbem 
apertifl  portisadmisit  Urbs  hiec  potissimd.  ex  parte  incendio  absampta 
esty  aroem  habet  manitisBimam,  qnam  ipse  tribanas  inde  orinndas 
egregie  manivit,  et  pro  Csesare  contra  Saxonise  Ducem  illias  loci  Do- 
miniun  pertinaciter  tenait  mnlto  temporcy  obtrectatoribas  iofidelitatis 
sibi  notam  impingentibas  respondens,  se  Domino  sno  (Saxoni)  fidelis- 
sim^  serviyisse,  qnamdiu  pro  Csesare  stetisset,  qaando  verb  ab  eo 
defecisaet,  se  contra  ipsam  non  minore  audaci&  fitctumm.  Hinc  ego, 
cam  aliqaot  diebas  qaievissemy  cum  salyo  militum  condactu  Njssam 
ad  PeriUostrem  Dominum  Joannem  Wanglemm  Generalem  yigiUaram 
prsefectam  equitatas  peditatusque  per  Silesiam  recto  itinere  discessi,  k 
quo  amic^  tractatos,  post  deniim  dierum  interyalhmi  ad  filium  ejus 
ejasdem  nominis  missus  sum.  Hjemabat  ille  tunc  fort^  in  Bohemiae 
finibos,  eratque  miles  quidem  eetate,  ut  apparebat,  juyenis,  sed  pm- 
dentifty  et  rerum  militarium  non  minus  qukm  linguamm  peritid.  san^ 
perqoam  egregius,  pusillo  quidem  corpore,  sed  spirita  supra  staturam 
erecto.  Erat  cum  ipso  Colonellus  Equitum  Olfeldt  dictusy  ex  Dani& 
oriandas,  Csesari  plurimdm  addictus,  et  plurimft  laude  dignissimus, 
nisi  liberalior  Bacchus,  cui  erat  plus  nimio  addictus,  fidei  ejus  labem 
aspersisset.  Quam  incolebant  urbem,  ad  decorem  muitumque  luxum 
erat  erecta,  nusquam  putem  majorem  yilitatem  annonse  belli  tempore 
me  Tidesse,  quam  hoc  loci.  Sed  et  rastici  Bohemise  totius  tam  dice- 
bantar  tunc  Caesari  obsequentes  et  subditi,  ut  milites  ultro  citroque 
comeantes  pagis  exciperent  humaniter  et  laut^  tractarent,  imb  abeunti- 
bos  doeatam  ad  tempus  hofa  anias  alteriusque  per  expeditiora  itinera 


22  ITINERARIUM. 

prastarent ;  horam  ego  ipse  ductu  ad  Dominam  Colonellum  Ouiliel- 
mum  Gktll  Ibernum  perveniy  atque  cum  eo  natalem  Domini  celebravi, 
inde  postea  Pragam  ad  Dominum  Colonellum  Jacobum  Gk>rdon  de- 
ductus  Bum.  Est  Praga  ciyitas  Augusta  et  Bohemiae  totius  Metropolis, 
quadripartito  divifla,  in  parvam  (ut  Tocant)  partem,  in  Antiquam, 
Novam  et  Judaeorum  civitatem.  Saluberrimo  loco  sita  est,  k  Moldd. 
alluituri  quse  se  non  procul  k  Prag&  in  Albim  exonerat.  Monti  vicino 
incubat  arz  visendse  pulchritudinis,  ex  qua  totus  urbis  ambitus  qu&  late 
patet  circumspici  commod^  potest:  ex  und.  arcis  parte  porUcus  spec- 
tatur  longa  et  ampla  per  quam  Reges  ad  templum  vicinum  commeare 
consueverunty  ex  alter&  pons  ligneus  per  quem  in  hortum  datur  transi- 
tus ;  in  subjectis  ponti  foveis  &rar«m  visitur  muUitudo  magno  oculorum 
ludibrio.  Vidi  Prags  locum  in  quo  S.  Wenceslaus  Bohemorum  Rex 
Drahomirse  matris  suse  fraudibus  et  consiliis  pro  justiti&  et  fide  mortem 
oppetiit ;  sed  et  illtc  vestigia  extant  ubi  mater  vindictae  divinse  experta 
est  justissimam  ultionem,  quam  terra  dehiscensvivam  cum  anim&  simul 
et  corpore  abripuit.  Hinc  quarto  Januarii  die  discessi  ut  sequens 
caput  ostendet. 


CAPUT  VII. 
Commigratio  mea  ad  Butlerum. 

^  OL  medium  ooeli  attigerat  cum  Prag&  exit,  comitabar 
Polonum  Nobiiem,  qui  levandis  vise  molestiis  jumento 
me  juvit.  Cum  Jeclitum  attigimus  laut^  quidem  ab 
hospite  sumus  habitiy  sed  ob  aquse  penuriam  multum 
perpessi  sumusy  quoniam  omnes  fontes  asperrimo 
fngore  congelaverant.  Fertiliorem  Bohemiam  nunquam  aliiis  vidi, 
maxim^  post  duplicem  ab  hoste  et  Ccesare  direptionem,  et  indige- 


ITINERARIUM.  23 

nanun  partim  gladio  pardm  lue  dissipationem :  omnis  campns;  quft 
lat^  oculns  spectare  poterat,  frumentis  virebat.  Est  cseteroqui  etiam 
Bohemia  ligni  ferax,  alit  ferarum  tam  sylTestrium  qukm  domesti- 
carnm  et  piscium  quoque  indicibilem  quantitatem.  Hinc  bene  pasti 
Egram  perrezimus,  ciyitatem  non  quidem  usque  adeo  Tastam,  sed 
abunde  munitam*  Prandium  sumpsimus  apud  Yice-Colonellum  eo  in 
concIaTi  in  quo  postea  Wallensteinicae  proditionis  complices,  meritas 
proditioribus  poenas  miserandft  morte  luerunt ;  de  quo  suo  loco.  Inde 
Cronacum  dednctus  sum.  Est  Tero  Cronach  munitio  ad  Episcopum 
Bambergensem  spectans,  non  tam  situ  loci^  qukm  animos&  incolarum 
fortitudine  munita,  qui  iterum  ac  sspins  obsessi^  k  prsecipnis  Suedic» 
militise  Ducibus,  expngnari  nunquam  nec  miuis  nec  pollicitationibus 
potu^re,  quantumTis  ipse  Dux  WimariuB  (quantus  miles  quis  non 
noTit?)  aliique  Duces  optimi  eam  potentibus  armis  infestarent. 
Oemnt  istic  pro  palliis  mnlieres  lineam  penulam  candidam  Tario  limbo 
iOustratamy  qua  circum  humerum  utmmque  amictfle  solennioribus 
Paschse,  Pentecostes,  Natalis  Domini  diebus  sacro  epulo  accumbunty 
majori  fer^  numero  qu&m  deTotione,  pauci  enim  debitam  Sacramento 
reTerentiam  religionemque  prsestant,  ut  primum  etenim  sacro  pasti 
fercalo  plerique  templo  exeunty  non  secus  ac  si  prophanam  mensam 
delibassent.  Prsefectus  arcis  quae  urbi  finitima  est,  aliquantum,  qu&m 
urbs  munitiory  ad  prandium  nos  accersiTit  et  honorific^  juxta  et 
humaniter  habuit ;  inter  pocula  Tarii  de  rebus  bellicis  discursus  sunt 
habitiy  inter  alia  ad  Ecclesiastica  beneficia  dcToIuti  sumus,  intellexi- 
musque  non  sine  admiratione,  nonnulla  beneficia  esse  quse  quotannis 
decem,  imo  Tiginti  Imperialium  millia  beneficiato  prsstent.  Hinc 
gratiis  de  more  Domino  loci  factis,  Neostadium  contendimus  iter,  ac 
Tariia  oppidis  transitis  Fuldam  tandem  attigimus.  CiTitas  hsec  Abbati 
(qni  Romani  Imperii  est  Princeps)  subditur.  Tota  illa  circum  patria 
mult&  premebatur  fame,  non  tantum  k  militum  Tari^  infestantium  hostili 
aznicoque  incursu  Tastata,  sed  et  k  gliribus  campestribuSy  qui  segeti 
magno  erant  incommodo,  depopulabatnr,  qui  magnam  frumenti  Tim 
subterraneis  specubus  sub  tempus  messis  congesserant,  quo  Tictum  in 
fiituram  hyemem  parabant;  rustici  saepius  terram  effodientes,  integros 


24  ITINERARIUM. 

modiofl  reperiebant.  AsBchaffenburgiun  postea  perrezimnB.  Ciyitai 
hflec  Electori  et  Archiepiscopo  Mogontino  paret,  eam  tenebat  tnnc 
Marschalliis  campi  ManBfeldius  cum  triginta  militum  Belectorom 
millibuBy  erat  yerb  illic  tanta  TictOB  pennria,  nt  etiam  perBonie  Eccle- 
siastics  esuriali  tempore  vetitiBque  diebuB  ad  CBum  carnium  compelle- 
rentur,  quas  tamen  perraro  obtinebant.  Vidimus  hic  arcem  EpiBCO- 
pacem  regio  faBtu,  et  magnificenti&  exstructam;  hsc  quatuor  in 
quadrangulo  turres  complectebatur,  mirft  ad  simmetriam  architec* 
tonicam  eleganti&  erectas :  caetera  arz  nobilissimis  conclavibus  omata 
nitebat.  Non  hic  tangam  dolia  portentos»  amplitudinis  vino  optimo 
plena,  quorum  quaedam  quadraginta  et  quinquaginta  plaustrorum  erant 
capacia ;  haec  passim  apnd  Gtermanos  obvia  sunt,  nec  apud  iUos  multam 
parinnt  admirationem.  Wertham  dehinc  abii,  ac  postea  vario  viamm 
anfractn  Heilbrunnam,  civitatem  omni  munitionis  et  commeatus  genere 
instmctissimam.  In  ejus  foro  exposita  erant  quadraginta  quatnor 
stupendse  magnitudinis  tormenta  bellicay  decemque  vexilla  militaria 
nuper  Gktllis  Philippoburgi  erepta.  Ad  hanc  urbem  Sueci  integro 
anno  laboraranty  ut  eam  sibi  subderent,  quam  CBesariani  quatuor 
horarum  spacio  sibi  subjecenmt ;  tantum  est  militem  habere  fidelem  et 
ad  servitia  Domini  sui  promptum.  Htc  operam  suam  ante  alios  pro- 
bavit  Dominus  Jacobus  Gk>rdon  Capitaneus  ex  nobilissimiL  Scotoram 
pro8api&  oriundusy  qui  manipulum  equo  pedestrium  mOitum  tunc 
temporis  ducebat.  Nobili  illi  fiimilise  apud  omnem  posteritatem 
laudi  ducetur,  quod  inter  pnecipuos  etiam  Imperii  Btatus  Cflesari  fide- 
lissim^  et  constanter  serviverit :  ex  eftdem  propagine  tunc  erat  unus 
Colonellusy  Vice  Colonelli  seu  locum  tenentes  duo,  prflefectus  vigiliamm 
unus  ethic  Capitaneus  cujus  laus  omni  retro  posteritati  erit  memoranda 
Hinc  Luneburgum  commigravi,  ubi  Vice  Gkneralis  Gkdlas  arcem 
tenebat  exacto  inde  Duce  potentiBsimo,  eo  quod  in  Cflesarem  contra 
omne  jus  fasque  arma  sumpsisset.  Inde  movi  Stuckardinm  Metro- 
polim  Ducatus  Wirtenburgensisy  ubi  tunc  fort^  hyberaa  habebat  Fer- 
dinandus  III.  Rex  Bohemifle  et  Hungarifle  potentissimus,  atque 
incolebat  arcem  Ducis  Wirtenbergici  Bumptuosissim^  extructam  ex- 
cultamque:    hic  ubi  certis  nunciis  cognovi»  Butlerum  meum  jam 


ITINERARIUM.  26 

mortaiim,  atque  in  Swarrindorp  civitatem  omni  instrnctn  bellico  refer- 
tissimam  esee  delatam,  eb  curanm  itineris  mei  direxi:  nbi  appuli 
dictum  dncem  meum  loculo  plumbeo  obseratum  vidi,  simulque  de 
mortiB  genere  inquirens  intellexi  pientissim^  omnibns  sacris  munitum 
ipsum  deoessisse.  Dolui  ut  debui  yehementer,  virum  tantis  animis  pro 
Caraare  et  fide  orthodoxft  inclitum,  non  potuisse  obniti  mortis  decretis : 
erat  is  utique  vitft  mult6  lon^ore  dignissimus.  Interea  tamen  dum 
yixit  sibi  neutiquam  defuit,  nam  ut  &mam  aetemitatiy  animam  cobIo 
aasereret,  divitias  qnas  squissimo  Marte  masculft  su&  manu  inter  hostes 
acquisierat,  in  pia  legata  ita  fere  distribuit.  Yicena  imperialium  millia 
Patribufl  Franciscanis  quos  stricts  observantise  appellamus  legayit,  hi 
Pragae  studiis  literarum  excoluntur,  instruunturque  in  eum  finem,  ut 
quandoque  in  Iberniam  Scotiamve  redeant,  seque  Catholicis  confir- 
maadis  in  fide,  vel  Hsereticis  reducendis  ad  eandem»  sedulo  impendant. 
DuoentOB  imperiales  Domui  professse  Societatis  Jesu,  cui  prseerat  R. 
P.  Ooilielmus  Lamormain  Sacrae  Csesareae  Majestatis  Confessarius  per 
modum  eleemosTnfle  transcripsity  R.  P.  Petro  Vadingo  Soc.  Jesu 
Iberao  et  pro  tempore  Universitatis  Pragensis  Cancellario  tria  imperi- 
aliam  millia  dari  voluity  quas  ipse  pauperibus  Ibemis  illuc  commeantibus 
elaigiretur.  P.  Patritio  Franciscano,  strictam  observantiam  professo, 
quingentos  imperiales,  sicut  et  alteri  cuidam  Sacerdoti  similiter  Ibemo 
totidem.  L^averat  et  aliis  partim  sanguine  partim  amiciti&  junctis, 
scilicet  sorori  suse  sex  imperialium  millia,  Yicetribuno  suo  Walthero 
Deveroux  mille  imperialeSy  aliisque  pro  afiectu  et  merito.  Sed  cum 
haec  ad  iter  nostrum  exigendum  parum  attineant,  aliis  exequenda 
relinquoy  ^o  in  instituto  itinere  meo  progredior.  Cum  optimo 
meo  Domino  Butlero  viro  Csesari  gratissimo  et  fidissimo  non  sine 
magno  dolore  pi^  parentassem»  ad  arcem  Wisensteigensem  Comiti  de 
Holstein  snbditam  properavi.  Detinebatur  in  e&  Waltherus  Deveroux, 
globulo  plumbeo  ad  Nortlingense  prselium  secundum  cras  vulneratus, 
iui4  cum  moestissimd.  vidu&  Butlerian&^  qu®  defuncti  sui  mariti  funus 
paal6  post  in  Bohemiam  cum  salvo  militum  conductu  secuta  est,  ac 
iUlc  ipsi  gnmptuoeissimas  fecit  exequias. 


CAPUT  VIII. 


Butleri  ante  Obitum  heroica  Facta  et  egregia  erga  Cttsarem  Itdes. 
Maximi  verd  qutB  Francofurti  ad  Oderam  contigire. 

OSTQUAM  ex  legione  Batleri  Illastrissimiis  TylUnB 
secum  abdaxit  daos  militam  manipalosy  reliqai  Fran- 
^-j^  cofarti  ad  Oderam  cam  Vicetribano  Herberstein 
relicti,  famis  et  inedise  perpessi  snnt  plarimum; 
qaibus  at  opportan^  succarreret  Batleras,  comitatas 
vigiliaram  Prsefecto  ad  TjUiam,  qai  tonc  Magdebargom  obsidebat, 
profectas  est,  monuitqae  de  periculis,  simulque  rogarit  ut  et  urbi  et 
militi  annon&  snccurreretur :  interea  Gustavus  Adolphus  Suecorum 
Rex  exercitum  suum  Francofurti  admovet,  cum  pridie  opportun^  et 
dispositione  plan^  divinft  Mareschallus  de  Tieffenbach  ingressus  esset, 
reperissetque  in  eo  prsesidio  Vice-Mareschallum  Thambrougk  militem 
san^  meliori  fortunft  dignissimumy  Colonellos  Behem  et  Femamont, 
quorum  exercitus  excrescebat  ad  decem  prop^  millia.  Qui  ut  vide- 
runt  Suecorum  Regem  applicare  urbi  vires  suas,  conjunctis  animis  per 
urbem  circumquaque  diviserunt  militem  suum,  in  qua  partitione  Wal- 
thero  Butler  cum  legione  suft  ultima  seu  extima  contigit  pars  eaque 
admodum  infirma ;  cui  malo  ut  providerety  terram  in  minores  aggeres 
eruit,  post  quos  ex  insidiis  abdidit  ScIopetarioSy  simulque  sub  vesperam 
Colonellum  Thambrougk  accessit,  explicavitque  periculum  intercipi- 
endffi  urbisy  nisi  illa  noctCy  antequam  suecus  sese  effossft  terr&  magis 
munirety  in  ipsum  impetum  facerent,  et  yirili  eruptione  ab  obsidione 
deterrerent:  infamiam  praeterea  quam  ex  deditione  accepturi  essent 
apertissim^  pluribus  exposuit;  petiit  quoque  eam  sibi  expeditionem 
conmiitti  cum  quinque  equitumy  totidemque  cataphractorum  cohortibus, 
sanct^  promittens  se  cum  bono  Deo  certo  hostem  extemis  intemisque 


ITINERARIVM.  27 

jun  oeptiB  operibns  expnlsiunim.    Quie  quidem  omnia  atidita  sont,  sed 
qnoniam  ipee  externnfl  erat  cni  ea  lans  ab  aUis  inyidebatnry  neg&mnt  id 
fieri  nllft  ratione  posse :   interim  tamen  alteri  eam  curam  committnnt, 
qni  Tix  incantior  aggressns  hostem  globnlo  plnmbeo  trajicitur,  milites 
Ter6  ipei  comites  k  Gustayianis  circumventi  potissimam  partem  perie- 
mnty  pancnlis  exceptis,  qui  palabundi  cladis  nuncii  in  urbem  redi^mnt. 
Csesariani  in  nrbe  prssidiarii  omni  metu  expertes  secur^  tunc  epula- 
bantar,  cum  Walthems  Butler  sese  faosti  opponere  onmi  conatu  annite- 
batur :  nec  minori  audaci&  assultus  dabant  Snecorum  a^nina,  quoad 
tandem  tantos  animos  in  Butleriano  milite  vix  capientes,  inquimnt, 
qnis  Ducnm  eum  locum  tam  pertinaciter  defenderet,  cumque  Scotoe 
Ibemosque  intellexemnt,  se  suasque  macbiaationes  alib  amoyerunt. 
Non  stetit  tamen  hic  oppugnatio:   sub  quartam  enim  pomeridianam, 
cnm  hoetis  nostros  yino  incalnisse  plurimo  audiviBset,  animos^  alibi 
conscendendo  valla  masculos  dedit  assultus.    Aderant  isti  loco  tum 
fbrte  dnie  legiones»  quae  cum  resistendo  pares  hosti  non  essent,  ad 
Bnileri  opera,  de8ert&  yeteri  statione  recess^ :  quos  hostesne  an  unicos 
esse  cnm  ignoraret  Butler,  atque  k  Tribuno  Wadt  Scoto  doceretnr, 
Cesareanoe  OIos  esse,  imperavit  etiam  in  ipsos  ejaculari»  missoqne  in 
eomm  snccnrsum  dicto  Tribuno  cum  manipulo  Sdopetariommy  timidos 
animos  ad  pugnam  reYocayit  ac  hostis  impetnm  non  sine  adversariomm 
sangniue  viriliter  repressit.     Sed  mox  refectis  tantisper  viribus  Sue- 
dicse  legiones  oontra  nostros  denuo  insnrrex^re,  majoribnsque  animis 
pngnantes  snpradictum  Wadium  Tribunum  longiori  vitft  dignissimum 
melior^nque  fbrtnnam  merentem  interemerant :  strato  militnm  ductoiie 
in  pancis  egregio  concid^re  multomm  animi,  et  cnm  dnabus  horis  for- 
tissim^  restitissent,  tandem  adversariis  viribns  cedere  coacti  sunt.    His 
in  assnltibns  Walthems  ex  sub  praeter  jam  sspiuS  nominatum  Wadt 
desideravit  Tribunos  Baraabam  Patrich  Iberaum,  Dermitium  Carthii 
Iberanm,  Hugoninm  Onel  Iberanm,  Locumtenentes  Grase  Iberaum, 
Thonuim  Broone  Iberaum  et  Thomam  Butler  vexilliferam,  ipseque 
Waltheras  graviter  ictus  vix  vitam  ab  instante  ferociter  hoste  asserere 
potnit.     Fugatis  in  hunc  modnm  Ciesarianis,  ad  prsedas  itum  eetf 
repererantque  hoetes  dccem  in  foro  plaustra  argento  facto  infectoque. 


28  ITINERARIUM. 

commeatn  etiam  et  bdlioo  apparatu  onustay  qtm  omnia  mk  cnm  dyium 
boniB  intrapancas  lioras  Suedicns  exercitus  deprsBdatns  CBt. 

His  per  actis  Gustavus  cum  ad  tympani  sonnm  depraedatorem  militem 
&  praedsL  inhiberi  jussissety  et  receptui  sub  poen&  capitis  clangore 
buccinfe  cantari,  ad  Australem  portam  lautam  iustmxit  coenam,  cui 
interesse  voluit  Walthemm  ex  vulnere  saucium,  qui  cum  pedibus  ob 
sanguinis  profusi  copiam  oonsistere  aegre  posset,  in  hastilia  more  ndlitari 
snblatus,  ad  Regem  est  deportatus,  yix  venerat  sub  conspectum  Gust^^hi, 
stricto  mucrone  rt^tus  est  ab  ipsomet  Suecorum  Rege  Juniorae  easet 
an  Senior  Butlems,  qui  cum  se  Juniorem  asservisset ;  Superi  te  servantt 
miles  mascule,  ait  Rex,  qnod  te  seniorem  esse  nolnerunt,  qui  si  ftutses 
hec  tibi  obtigisset  fortuna,  ut  Regi&  hac  dextr&  cecidisses,  humaniter 
dehinc  acceptum  regioram  medicorum  curae  soUicit^  commisit.     Inte- 
rim  qui  fiict&  hac  clade  ex  Csesarianis  copiis  partim  nando,  partim  cor^ 
riculo  pontem  transmittendo  evaseranty  magnam  Glockoviam  peti^nt» 
unde  Herberstein  ad  Caesarem  cursores  misit,  qui  culpam  oladis  et 
captae  urbis  Walthero  impingerenty  atque  hoetem  ad  ipsius  stationem 
irrupisse  comminiscerentur.  Non  latuit  illa  Waltheri  accusatio  Jaoobum 
Butleramy  qui  ab  obsidione  Magdeburgensi  redux  exprobratorias  ad 
Waltheram  quam  mox  scripsity  totam  labem  et  yitium  civitatis  vi  ex- 
pugnatae  ipsi  oggerens,  sciret  itaque  (ait)  Walthero  respondendnm  esse 
Caesari  pro  tam  infami  clade.    Non  tulit  injuriam  yirilis  Waltheri 
animus,  sed  arreptis  codicillis  traductoriis  Gustavo  legendas  exhibuity 
qui  simul  ac  luculentum  Waltherianse  fortitudinb  testimonium  expediri 
jussit,  quod  et  consignari  voluit  omnium  (^eneralium  sigillo  mannque 
propri&  subscribi.     In  eo  testabatnr  omnem  culpam  non  in  viram  vigi- 
lem,  sed  in  commessatores  uimium  in  tanto  periculo  securoe  esse  deri- 
vandam,  qui  si  cum  Walthero  pugnassent  strenu^  nunquam  se  de 
ulteriore  impetu    cogitatumm    fuisse.      Quam    hostis   attestationem 
Yiennam  ipsepostea  Waltherus  ad  Imperatorem  detulit.     Sed  et  Fran- 
cofurdiani  ad  Oderam  paul6  post  libellum  tjpis  cudi  et  evulgari  feoerunty 
quem  de  calamitatibus  Francofurtensium  inscrips^re,  in  quo  immor- 
tales  Butlero  in  h&c  obsidione  laudes  adscribunt ;  memorant  ver6  nullis 
unquam  soKSuIis  delendam  ignavium  Caesariani  militis,  quorum  negli- 


ITINERARIUM.  29 

gentii  dnm  tgnes  festos  8.  JoaBni  Baptistee  pasBim  ezcitant,  ipsam 
nrbein  tam  nobilem  tam  yastam  nno  rogo  Vnlcano  commiserint  depo- 
pnlandam. 

Post  sex  mensinm  captiyitatem  Waltherus  tandem  vincola  mille 
Imperialium  litro  redemit.  Movebat  tum  fort^  post  lapsiacam  stragem 
exerdtns  noster  per  Lnsatiam  in  Silesiam,  ad  quem  Budems  noster 
ciinam  direxit,  ac  Marescallum  Tieffenbacb  conveniens  snmmo  cum 
lionore  ac  raro  fayore  ab  eo  est  receptus.  Hic  Colonellum  Behem  qui 
potissimns  fnerat  Butleri  apud  Cesarem  diffiimatori  auctoritate  Tieffen* 
bftchii  adegit  scripto  reyocare,  qu»  contra  Waltherum  in  Aul&  Impe- 
Ttttoris  temer^  effiiderat,  in  quo  Waltherum  egisse  quod  masculum 
mUitem  addecet,  asseverat. 

Famft  rite  assertft  Walthems  obtent&  k  Oeneralibus  veni&y  in  Poloniam 
Vanariam  profectus  esty  suisqne  impensis  centum  eqno  pedestrinm 
flelectorum  militum  collegit,  ut  in  Silesiam  e&dem  quayenerat  Yift 
reduceret :  in  hoc  itinere  non  modicum  periculum  k  rusticis  adiit,  qni 
66  in  Dominio  magni  Ducis  Swofquitz  ad  trecentos  collegerant,  horisque 
matutinis  dnbio  ad  huc  lumine  in  Waltherianos  moverant  ut  omnes 
stemeient.  Sed  tempore  fraudem  advertens  sagacissimus  ductor,  fabam 
in  Banm  suoramque  caput  cusam,  in  authorum  retudit  yerticem.  Inde 
Vratislayiam  abiit,  semper  infesta  rusticis  itinera  obsenrans,  quoad 
tsDdem  in  Tessinensi  Ducatu  in  Walachie  confinibus  hybema  se  obti- 
miiase  certis  mmoribus  audivit.  Erant  itinera  per  id  tempus  periculis 
plena,  vifleqne  ad  dictum  locum  impeditm,  longs,  et  aspere,  eundem 
tamen  illuc  fuit,  quoad  Tessinium  metropolim  patrisB  illius  attigit. 
Qns  istic  dominabatur  Princeps  yidua  oppidum  Schwartzwatter 
Walthero  assignaTit,  adjacet  illud  fluvio  Weissel  qui  k  montibus  Wal- 
lagis  erumpit»  et  per  Poloniam  means,  Cracoyiam  alluit.  Htc  vidimus 
^  terri  effodi  salem  ad  sazorum  similitudinemy  frusta  ssepe  septem  aut 
octo  pedes  longitudine,  latitndine  tres  quatuorve,  profunditate  duos  aut 
tres  excedunt.  Placuit  imprimis  industria  eximendi  tantum  pondus  ex 
profQndiflsimis  cayernis :  ratio  verb  talis  est.  Exstmunt  ad  os  antri, 
ingeotem  rotse  vastissimm  machinam,  qufle  k  camelo  circumagitur,  ex 
rot&  demittitur  attoUiturque  funis,  in  cujus  summitate  uncinus,  cujus 


30  ITINERARIUM. 

adminicnlo  immaniasaxa  quibosdam  quasi  braohiis  prehensaeducantiir. 
Hic  sal  antequam  aerem  sentit  levissimiui  est,  quem  manu  80I&  vir  non 
admodum  fortis  sine  negotio  levaret,  ut  primum  Ter6  eztra  caTemam 
aerem  contingit,  tantum  induit  evestigio  pondus,  utvix  pluBCuli  levando 
tractandoque  sufficiant.  Hsc  salis  immania  frusta,  in  partes  minutiores 
8err&  dissecant,  tum  in  mortario  pro  domestico  usu  comminuunt :  ex 
omni  sale  bic  dicitur  optimus,  eoque  utuntur  Silesii,  Wallachse,  Bohemi, 
Hungariy  Austriaci,  Croatse,  Moraviy  Sclayones,  Poloni,  PoduUini, 
aliaeque  circum  nationes. 

Vix  Waltherus  noster  pactus  erat  cum  incolis  loci  pecuniam  pro 
faybemis  militum  solvendis»  cum  a  Wallensteinio  sine  mor&  diu  noc- 
tuque  properandi  Sagannmy  advenit  imperium.  £st  Saganum  urbs 
in  Lusatis  confiniis  sita  spectans  ad  ipsum  Wallensteinium,  quam  cum 
hostes  impetituri  videbantur,  Wallensteinius  fideliori  quam  Walthero 
committi  haud  posse  putavit,  ideoqne  nil  cunctatus  Waltherus  Wallen- 
steinii  decretis  obsecundare,  opinione  hostium  citius  adfuit,  eosque  ex 
insperato  adortus  fudit  fugavitque,  ac  immanem  prsedsB  vim  obtinuit, 
cumque  illic  trimestri  substitisset  in  Bohemiam  postea  ac  Lymburgum 
profectus  est,  inde  Pilsnam  ad  Wallensteinium  abiity  qui  eum  ad  obsi- 
dendam  Pn^am  abduxit,  e&  feliciter  recuperat&y  hostibus  inermibus 
excedere  jussis,  sexaginta  millibus  optimoram  militum  totam  Bohemiam 
perpurgavit.  His  ita  compositis,  I^^m  cum  octo  cohortibus  equitum 
destinatur  Waltherus,  qui  irmens  in  hostem  magnam  illic  stragem 
edidit,  cui  duodecim  vexilla  militaria  forti  pugnft  eripuit,  ideoque 
mirum  qnantam  gratiam  k  Wallensteinio  inierit,  ita  ut  in  compensam 
comitatum  Jegerodorff  unk  cum  pertinentibus  pro  hybemis  suis  acce- 
perit.  Hic  dum  commoratur  diutius  matrimonio  sibi  associat  perillns- 
trem  Dominam  Comitissam  de  Phondana.  Qnanta  porro  Walthems 
noster  Csesari  obseqnia  prsestiterit  in  variis  iisque  pericnlosissimiB  occa- 
aionibusy  dici  vix  potest,  exequentur  ceteras  militis  egregii  laudes  alii, 
qui  ex  instituto  Butleram  commendandum  suscep^re :  hoc  unum  addo 
omnibus  post  nos  ssecnlis  memorandumy  quod  ad  Nortlingam  coram 
Serenissimo  Hungarise  et  Bohemiae  Rege,  et  Cardinali  luiante  viginti 
quatnor  horis  continentnr  sine  intermissione  fortissim^  prseliatns  sit. 


ITINERARIUM.  31 

adeo  Qt  yicetribaniim  Baam  cum  Prtefecto  vigiliis  pnelio  amiserit.  Nec 
tamen  hoeti  pedem  uniim  cesserit,  quoad  Hispani  (qui  ae  Ter^  yiroB  et 
magnoB  milites  eo  in  conflicta  prseatiterant)  cum  Croatis  in  succursum 
Tenirent.  Quanta  liic  sanguinis  utrobique  profluyies,  &cil^  est  pru- 
denti  oogitare,  dum  audit  eodem  prselio  sedecim  millia  eodem  die,  qne 
fiut  decimft  sextft  Aagusti  anni  millesimi  sexcentesimi  trigesimi  quarti, 
in  loco  conflictus  occubuisse.  Ab  hoc  conflictu  missus  est  Waltherns 
ciun  octo  legionibus  ad  obsidendam  ciyitatem  Auracensemy  cui  fortis- 
nma  adjacebat  arx  Duci  Wirtenbergensi  parens,  quam  feliciter  non 
tamen  sine  saorum  militnm  jacturft  aliquft)  tandem  obtinuit,  et  praede 
militam,  com  yi  cepisset,  reliquit.  Tandem  post  yaria  oppida  et  Castella 
recuperata  yir  sempitem&  memori&  dignissimus,  Cesari  fidiBsimuSy  ad 
Swarrendorp  yitam  placidissim^»  omnibus  prius  sacris  ritu  Catholico 
manitasy  finiyit. 


CAPUT  IX. 

De  Successibus  Alberti  Wallenstein  Ducis  Fridlandia. 

^  LBERTUS  Wallenstein  Nobilis  Bohemus,  haec  ad 
altissimos  dignitatis  suse  gradus  duxit  initia.  Cum 
sub  exordia  belli  Bohemici  turbsB  indies  magis  magis- 
que  gliscerent,  huc  hominum  perfidissimorum  pro- 
gressa  est  audacia,  ut  jam  se  rerum  dominos  suprem& 
potestate  potiri  crederent,  eoque  insoIentisB  procederent,  ut  jam  in  Csesa- 
reum  conclaye  nullft  obtentft  copi&  latus  armati  (quod  nefas  semper 
fberat)  tumultaos^  irrumperent.  Accidit  yer6  ut  aliqnando  Comes  de 
Tom,  Comitatus  pluribus  sui  sceleris  complicibusy  Sacrosancta  Impe- 


32  ITINERARIUM. 

ratoris  adyta  sceleratiBsimo  pede  ylolarety  nec  qaidqnam  Cflesareiiizi 
Tultam  yeritus  nescio  qaie  iniqua  k  Ferdinando  II.  impetnoe^  postu- 
laret,  et  ni  votig  Cssar  annaeret  ensis  capalam  dextr&  ferienS)  mucro- 
nem  minitaretar ;    adfait  his  in  angastiis  constitato  Cssari  opportuzi^ 
WaUenstein,  cam  roanipalo  Cataphractarioram,  qaem  in  Benritia  Im- 
peratoris  ez  Belecti8sim&  BohemiaB  pabe  Bais  impensiB  coUegerat  at  se 
saamqae  tarmam  ostentaret,  CflBBariBqae  benevolentiam  acqaireret : 
cam  ecce  tibi  uefandissimi  proditores  eqaoram  armoramqae  sonitu 
percalsi  in  genaa  procidant,  et  yeniam  delicti  rogant,  opinantes  ne* 
qaitiae  sas  consilia  esse  detecta,  qaos  qoidem  tanc  Cflesar  more  sao 
hamanissim^  complectitar  bonisqae  animis  esse  jabens,  dimittit  indem- 
nes.    Miratar  interim  providentissimi  Naminis  vigilem  caram,  qaod  se 
omni  ope  destitatam  tam  mirabili  et  nasqaam  sperato  medio  Capitis 
pericalo  ezemisset.    Wallensteinio  qaoqae  qaantamyis  facti  soi  neBcioi^ 
legionem  integram  in  campam  dacendam  committit.    Cam  ver6  buc* 
cedente  tempore  fides  viri  in  plaribas  Caesari  totoqae  Imperio  proba- 
retar,  alterias  promotas  est,  et  plariam  legionum  dactor  renanciataa. 
Creverant  porro  cam  divitiis  honoresy  ita  at  passim  prse  caeteriB  cele- 
braretar :    unde  etiam  accidit,  at  vidaam  k  magno  quodam  Principe 
Hangaro  k  morte  relictamy  matrimonio  sibi  janzerit,  quse  non  multo 
post,  fatis  ita  deposcentibuB,  viti  cessity  et  cum  sine  liberis  essety  dictum 
Wallenstein  maritum  suum  ezasBe  haeredem  omnium  tam  mobilium  quam 
immobilium  bonorum  instituit.    Habebat  tunc  fort^  Perillustris  Domi- 
nusComes  ab  Harrach,  cujus  in  aul&  Csesaris  potissimaerat  eziBtimatio, 
filiam  nubilem,  quam  conjugem  sibi  postnkyit  Wallensteinius,  nec 
multo  post  impetrayit.    Enit  haec  Domina  pudicissims  vitfle  et  famaSy 
nec  minus  in  Deum  diyosque  coelites  religiosa,  qakm  omnibus  fbrtonae 
naturseque  bonis  locuples.    Creyit  interea  cum  setate  Wallensteinio 
animus  et  pmdentia  adeo  uBque  ut  communibus  Principum  Electoram 
sufiragiisy  absolutam  in  omnem  ezercitum  Csesareanum  obtinuerit  po- 
testatem.    M  in  dignitate  talem  se  gessit,  ut  non  tantum  priyatoram 
quorundam  Principum  odio  in  domum  Austriacam  erumpentia  oppres- 
serity  sed  et  Danise  Regem  eique  confoederatos  ad  paciscendum  com 
Cflesare  fequiBsimis  oonditionibus  compulerit;   quse  res  ipsi  Fridlandiie 


ITINERARIUM.  33 

I>acatiiiiiy  libertatemque  cudendi  auream  a^enteamque  monetam 
peperit:  Sed  et  tam  felices  successus  hominem  ffistuosum  in  pudendam 
et  obscenam  extul^re  superbiam,  et  quoniam  studia  rei  militaris  ipso 
Diice  yigebant,  omnes  prope  Imperii  ordines  sub  ipso  beliicse  scientise 
radimenta  addiscere  et  stipendia  facere  appetebant,  cum  Ter6  indies 
honores  in  &stuosam  ipsum  superbiam  magis  magisque  elevarent,  tantum 
aibi  in  Imperio  conflaTit  odium,  ut  viz  ulli  Principum  charus  esset,  sed 
et  k  Yiilgo  despectui  haberetur :  Ipse  nihilominus  omni  invidi&  superior, 
hoc  nnum  agebat  ut  multorum  sibi  Principum  animos,  vel  occultis 
maefainationibus  yel  apertis  armis  subderet. 

Hoc  tempore  clandestinis  procurationibus  Oallorum)  et  Nobilium 
Protestantium  (quos  vocant)  per  Grermaniam,  excitatur  ad  arma  contra 
Csesarem  suscipienda  Suecorum  Rex  OustaTus  Adolphus,  qui  se  restau- 
ratorem  Evangelicae  libertatis,  et  magnum  Oeneralem  seu  Ducem 
Regum  Brittannie  et  Franciae  nuncupabat :  unde  in  imperio  noTie 
indies  turbse  exdtabantur :  Quibus  componendis  Csesar  Comitia  Ratis- 
bonam  indixit»  ad  quse  omnium  ordinum  et  proTinciarum  magnates 
conYenemnt,  qui  inter  prima  antequam  ad  uUas  tractationes  accederent^ 
Wallensteinium  Dominio  militari  eximi  Toluerunt,  Tarias  contra  ipsum 
querimonias  adducentes.  Quam  ea  res  Caesari  insperata  fuerit  &cil^ 
est  cuiTis  prudenti  cogitare,  eo  maxim^  temporequo  imperium  amplius 
periclitabatur,  ut  tamen  potiora  mala  prsecaTeret  Principibusque 
Imperii  obsequeretur  annuit  ipsorum  Totis,  Wallensteiniumque  militaris 
potestate  exuit.  Quam  impedita  ex  hoc  facto  rerum  bellicarum  orta 
fuerit  confusio  non  attinet  plnribus  CTulgare,  ipsa  c^xperientia  mox 
docuit :  qui  enim  ipsius  loco  exercitum  ducere  debebant,  tcI  dexteri- 
tatem  in  proTidendo  militi  comeatum  non  habebant,  Tel  periti&  rei 
militaris  destituebantur,  tcI  sufficientes  parum  erant  tam  diTersis  legio- 
nibus  hinc  inde  procul  dispersis  imperia  distribuere.  Unicus  tunc  erat 
Tjllius,  in  qnem  omnium  oculi  conTertebantur,  quem  Principes  isti 
muneri  prsefici  posse  abunde  idoneum  credebant;  erat  Tyllius  Tir 
quidem  sagax,  et  sufficiente  periti&  militari  instructus,  multis  eo  usque 
Tictoriis  probatus,  qui  voik  cum  armis,  rarb  militum  exemplo,  pietatem 
et  religionem  in  Dxujc  conjungebat,  ipsum  tamen  destituebat  auctori* 

F 


34  ITINERARIUM. 

tas  illa,  quam  Wallensteinio  fecerat  absolutum  Imperium  qood  Impe- 
rator  ipsi  commiserat;  accedebat  quod  idem  Tyllius  duos  ezercitus 
Caesaris  scilicet  et  ligse  ducere,  et  utrobique  providere,  ob  incidentes 
in  singula  prop^  momenta  difficultates  segr^  posaet,  et  quod  caput  erat 
omnium,  nil  ipse  pen^  andebat  aggredi,  quod  non  prius  ad  Csesarem 
aut  Ligse  confcederatos  Priucipes  delatum  esset,  ubi  dum  consultabator 
ditttius,  elabebantur  optimse  hostem  csedendi  occasiones  antequam  in 
consilio  bellico  quidquam  definiretur,  Suecusque  de  die  in  diem  magnis 
passibus  promovebat :  adeo  usque  ut  Imperator  infirmo  et  jam  multis 
bellis  firacto  Tyllio  sero  tandem  coactus  fuerit  Wallensteinium  denuo 
in  nuper  ereptas  dignitates  bellicas  substituere.  Hic  Wallenstein  probe 
videns  afflictum  ac  propi  desperatum  imperii  statum  yafr^  excusavit 
laborum  molestiarumque  pondus  dictitans,  ad  quietem  se  animum 
appulisse,  malle  se  domi  in  tog&  quam  belli  in  sago  Imperatori  subser- 
vire  (voluebat  interim  animo,  quk  irrogatam  sibi  injuriam,  et  ereptae 
potestatis  ingnominiam  alto  conditam  pectore,  vel  h&c  ratione  vindicare 
posset)  facil^  erat  angurari  Csesari,  quid  Wallensteinium  torqueret, 
itaque  ut  hominem  morosum'  pacaret,  Fridlandise  Dncatum  donavit, 
tum  iterum  tentavit,  si  blandiori  alioquio  vel  tuno  temporis  ezptignari 
posset  viri  in  rebus  bellicis  dexteri  animus.  Annuit  tunc  quidem  sed 
segr^  (ut  Caesari  gratiam  obtnlisse,  non  k  Csesare  accepisse  censeretur) 
Fridlandise  Dux,  sub  e&  oonditione,  si  Oeneralissimus  cum  absolnt& 
potestate,  sine  dependenti&  ab  ullo  Qermanorum  Principumy  prseesse 
juberetur,  ita  ut  penes  se  esset  jus  belli  pacisque  oondendse,  quod  nec 
ipse  Csesar,  quantumvis  vellet,  infi^ingeret.  Quid  hto  faceret  optimns 
Imperator  hoste  undique  premente?  ut  hominem  sufficientem  hostilibns 
successibus  opponeret,  omnibus  conditiouibuB  subscripsit,  eumque  ad 
Comitia  xmk  cum  aliis  Imperii  Principibus  evocavit,  ut  illic  omnium 
Principum  su£Pragatione  potestatem  acciperet,  Wallensteinius  autem 
renuens  decretimi  auctoritate  Principum  annuentium  calculis  obtinere, 
haud  compamit,  sed  ad  Carolina  Balnea  valetudini  curandee  abiit, 
ubi  mensem  integrum  exegit.  Dicta  Balnea  k  Carolo  Y.  eorum 
inventore  nomen  habent,  quinque  milliaria  EgriL  dissideut  in  confiniis 
Saxonum.    Duplex  iUic  spectatur  vena  aquis  omnino  pugnantibua 


ITINEjRARIUM.  35 

maHans,  hinc  enim  calida,  inde  fiigida  ernmpit.  £z  stillicidio  calidas 
alicnfat  defluente  nascitar  lapi%  qai  ad  alcera  eqoonim  curanda  valet 
plarimam. 

Exaoto  mense  optim^  lotos  Wallenstein  dacentis  miUtam  millibus 
abande  Btipatos  in  cainpom  progressas  est»  Pilsnamqoe  primo  aggressus 
de  e&  felicibas  auspiciis  triamphavit;  mox  copias  Pragse  admovit, 
quam  non  ita  pridem  Baxo  Csesari  eripuerat,  comque  eam  premeret 
acrius,  Prsefectos  Saxooicarum  copiaram  de  compositione  et  pace  inter 
Csesarem  et  Ducem  soum  movit  sermones,  sed  cum  partim  promovisset, 
ad  avertendum  k  Csesaris  fide  Wallensteinium  un^  cum  Comite  de  Turn 
Seniore  ali6  eonvertit  dolos.  Et  hinc  ducta  sunt  initia  Wallensteinianfle 
perfidiae,  quae  paul6  post  in  propriam  crev^re  perniciem,  et  in  publicum 
Bon  sine  fiBdiasim&  notft  erup^re.  Erat  fort^  tunc  temporis  non  nemo, 
neacio  quis,  Poetaster,  aut  siderom  inspex,  qui  ex  astris  fabulas  commi- 
niscebator  qui  et  Wallensteinio  Bohemise  sceptrum  ex  aere  confictum 
addicebat,  quJL  fortaai  homo  vanisnmus  elatior  pro  coronft  tali  quidvis 
paci8cd>atur ;  cumque  videret  se  id  jure  prsestare  neutiquam  possei 
injiurift  oonatus  est,  ac  primo  Regni  aemolum  Soecorum  Regem  ^  medio 
tollendum  esse  putavit,  quo  sublato  duces  dein  aggressus  est,  eosque  sibi 
daviiicire,  Ciesari  exosos  reddere,  contendit.  In  qiiem  finem  Colonello 
Ilo  aoctor  foit,  ut  k  Ceesare  pro  prsestitis  obsequiis,  Comitis  postularet 
dignitatem  et  nomen,  quod  facU^  fuit  jam  indinato  persuadere :  ne 
ver6  Ctesar  eam  ipsi  dignitatem  annueret,  occultb  egit  nanciis,  caasans 
si  eam  huic  concederet,  fore  ut  plures  alii  qui  sequ^  ac  amplius  imperio 
fidi  fuerant,  eandem  jure  quasi  suo  exigerent.  Quod  cum  ipse  Csesar 
Reipublicie  baud  expedire  intelligeret  Walleusteinii  consiliis  est  obse- 
catusy  Colonellamque  Uo  ad  patientiam  in  proximiora  tempora  est  ad- 
hortatos.  Data  interea  inter  epulas  opportunitate,  quid  responsi  acce- 
perit  rogat  ex  Ilo  quasi  omnium  ignaros  Wallenstein,  cui  ille  negativum 
sibi  obtigisse  asseruit.  Tonc  Wallenstein  simulanter  excandescens 
Caeaari,  ait,  hseccine  sincera  meru^re  servitia  nostra,  qus  Csesari  tanto 
tempore  fidelissim^  prsestitimus,  ut  nec  mihi  Generalissimo,  jure  meo 
poetulanti  pro  amico,  gratiam  annuat,  nec  tibi  id  merenti  concedat  ? 
Eequis  posthac  Csesari  tam  ingrato  tam  beneficiorum  immemori  sti- 


36  ITINERARIUM. 

pendia  faclat?  Qais  deinceps  fidem  ei  spondeat  aut  prastet?  E^o 
quantum  quidem  ad  me  ex  nunc  juro,  me  contra  Austrios  fiicturam 
quamdiu  yitalis  spiritus  hos  reget  artus ;  accessit  Wallensteinio  so- 
lennia  verba  praeennti  jam  pridem  Cffisari  ofietisus  Ilo,  primaque  istic 
foedera  stabiliunt.  Itaque  confoederati  simul  cum  ezercitu  contra 
hostem  moyent,  non  in  hostem  pugnaturi,  sed  Caesarianas  copias  fkme 
miseriisque  perdituri.  Haerebat  tuuc  ad  Sweiniz  Wallenstein,  unde 
Cesareanos  Glotzium  duci  jussit,  istic  ex  fidelioribus  Csesari  ducibu» 
ex  non  occuUis  signis  animadvertere,  quam  iniquum  contra  CsBsarem 
consilium  agitaretur,  nec  tamen  audebant  palam  infidelitatem  Fridhindi 
ai^ere,  quamvis  in  privatis  colloquiis  multos  eosque  infames  sererent 
inter  se  sermones.  Sweinitzii  yitam  suam  innocentissim^  reliquit  ma* 
chinationibus  Wallensteinii,  Begis  Danise  Filius.  Hic,  cum  impia  in 
Cffisarem  consilia  agitarentur,  k  Suecorum  partibns  pacta  asserturuB^ 
cum  potestate  missus  erat,  sicut  et  Piccolomini  k  Wallensteinio,  cum 
Ter6  iniqua(ut  videbantur)  dicto  principi  proposita  essent,  infecta  read 
suos  reversus  est,  quse  quidem  res  Wallensteinium  pessim^  habuit, 
cogitationesque  omnes  in  eam  rem  intendit  ut  se  de  optimo  Principe 
(quasi  magnam  sibi  injuriam  intulisset)  vindicaret :  dimisit  ergo  unk 
cum  dicto  Principe  Piccolominium  ut  eum  ad  suos  conduceret.  Cnm 
ver6  ad  rivulum  pervenissent  ac  militari  modo  Scloporum  exoneratione 
fact&,  sibi  invicem  vale  fecissent,  interim  ex  insidiis  miles  globulum 
emittit  et  Damse  Principem  secundum  cor  transverberat.  Hinc  quam 
mox  Csesareani  in  hostem  ruunt,  et  partft  victori&  Generalem  militie 
prsefectum  Comitem  de  Tum  capiunt  et  ad  Wallensteinium  ablegant, 
quem  cum  retinuisset  aliquot  dierum  spacio,  tractassetque  cum  eo  de 
proditionis  proposito,  sine  uUis  pactis  aliis,  aut  litro«  immunem  dioQJsit. 
De  qua  re  cum  Ducum  prsecipui  stomacharentur  ait  Wallenstein,  quid 
vultis  agam  cum  insano  homine  ?  utinam  Sueci  ductorem  meliorem 
nullum  haberent  facilis  nobis  foret  pugnandi  et  expugnandi  totum 
orbem  terrse  ratio,  plus  ipse  nobis  proderit  inter  hostes  qu&m  h!c  nobis- 
cum  in  captivitate.  A  clade  hosti  illati,  pauculos  in  eodem  looo  dies 
Bubstitit  Wallensteinius,  postea  ver6  cum  omnibus  copiis  in  Bohemiam 
abiit  isttc  hybematurus,  propositumque  suum  ad  finem  deductams* 


ITINERARIUM.  37 

StatDtum    erat   tnnc    omnes  Bohemie   procereB    ftuiditus    perdere, 

eonunqne  terras  ad  eztremmn  nsque  minutal  yastarey  ne  qu&  Caesari 

contra  se  suppetitas  ferre  possent,  in  eundem  finem  immanem  pecunia- 

rum  Tim  conflaTerat,  Bperans  argenteiB  hisce  gradibuB  ad  Bohemici 

regni  solium  conscendere ;    ad  id  delegerat  etiam  locum  commodum 

(montem  album  appellant,  in  quo  olim  Palatinus  Comes  Fridericus, 

et  alieno  bonore  sibi  contra-jus  fasque  arrogato  et  propriis  terris  exutus 

est)  sed  non  potuit  diu  latere  Cesarem  tam  iniqua  macbinatio,  ad  cujus 

aures  cum  yenisset  rumor,  scripto  quamprimum  inbibuit  fidelioribus 

belli  ducibus,  ne  post  hac  k  Wallensteinio  imperia  capesserent ;  hocque 

scriptnm  Pragae  primiim  innotuit.    Accidit  yer6,  cum  WaUenstein 

totum  exercitum  conyocare  proposuisset  in  dictum  montem,  ut  Comes 

de  Terskj  affinis  Wallensteinio,   de  propalato  proditorio  proposito 

certior  fisbctusy  ad  Wallensteinium  rediret,  ipsique  proditum  negotium 

instituti  sui  nunciaret,  explicaret  etiam  qu^Lm  periculosse  plenum  opus 

ales  agitaretur,  eo  Wallensteinium  adduxit  ut  omnia  tormenta  bellica 

clayis  obdurari  prsBciperet,  Pilsnsque  hominem  sibi  fidum  prffificeret^ 

qui  nuUis  pactis,  poUicitationibus  aut  rationibus  locum  illum  alteri 

qxuun  WaUensteinio  traderet ;  ipse  yer6  se  Egram  yersus  conyerteret 

cum  miUibus  aUquot  partim  Equitum  partim  peditum.    In  hoc  Comi- 

tatu  comprehendebatur  legio  Waltheri  Buderi,  quae  jam  k  Csesareanis 

pasaim  WaUensteinianie  factionis  esse  iniqu6  arguebatur,  quam  yer6  id 

&Ibo  declarayit  eyentus.     Hoc  quidem  eyideus  est,  WaUensteinium 

Bsepius  conatum  esse  Builerum  in  consilii  sui  societatem  traducere, 

ipsique  poUicitum  esse  ampUssimas  terras  et  opimas  dignitates,  ducen- 

taque  Imperialium  millia  per  cambium  partim   Hamburgi,  partim 

Segani  destinasse  ad  coUigendos  miUtes  Ibemos  in  sua  senritia  fidos. 

Butlerum  tamen  semper  suspectum  habuisse  tam  proIix6  propensum 

sibi  Wallensteinii  fayorem.    Quando  yer6  clarius  intellexit  quo  res 

pessum  yergeret,  nunquam  consentire  yoluisse,  ut  sacramento  Cffisari 

facto  Bolyeretur;   dehinc  omnibus  yiribus  annexus  est,  ut  proditorem 

hunc  JL  Csesare  adeo  eleyatum  comprehenderet,  ac  Imperatori  pro 

merito  plectendum  traderet :    cum  yer6  ipse  solus  sufficiens  haud  esset 

tam  arduo  negotio  expediendo,  in  consiUum  propositi  sui  adhibuit  mili- 


38 


ITINERARIUM 


tem  inter  paiicoB  fidiim  Cfesariy  et  plenam  maaculo  animo  Waltberoni 
DeverouX)  tunc  temporis  turmse  uni  pr&efectum,  seu  Capitaneum,  qui 
suam  Walthero  operam  fidelissimam  addixit.  Hoc  adjutore  seeurus 
Butler,  libenter  suam  Legionem  Wallensteinicis  copiis  Egram  commi- 
grautibuB  adjunxit 


CAPUT  X. 


De  AfnpUtudine  et  Pomp&  Fridlanditc  Ducis. 


ER  quater  et  amplius  felicem  Albertum  WaUenstein,  ai 
susl  felicitate  rect^  uti  noyisset,  vel  volulsset  potii)»: 
tot  enim  tamque  praeolaris  naturee,  fortunse  ao  Dei 
donis  hic  yir  auctus  erat,  ut  sibi  sequalem  e&  tempes- 
tate  Tix  usquam  reperiret.  Accedebat  in  bello  optim^ 
administrando  dexteritas,  ob  quam  sibi  Csesaris  fayorem  meruit  san^ 
luculentum :  aderant  ipsi  divitise  et  pecuniarum  yis  maximay  qnae  hodie 
omnem  mundum  animat,  et  principes  gubemat  universos.  De  admi- 
randis  ejus  juxta  et  spectandis  substructlonibus  nil  tangam,  fedes 
loquitur  quam  Pragse  summo  luxn  excitavit.  Hsec  sex  ostiis  latissimis 
admittit  dimittitque  advenaS)  conclavia  in  e&  Bege  dignai  aula  exterior 
opulentissimo  fastu  et  laxissimis  spaciisy  picturarum  quoque  artificiis 
illustris.  Inde  in  ante  Cameram  (ut  vocaut)  pater  aditus  quae  auro  tota 
quanta  fulget.  Hinc  itur  ad  conclave  Wallenstein  curioso  plan^  &rti« 
ficum  cultu  conspicuum.  Ad  hoc  excubalMmt  semper  praeter  ephebos, 
quos  numerabat  plusculos,  uno  eodemque  omnes  habitu  opertoe,  quin* 
quaginta  SatelUtes  optim^  armati,  elegantislque  principali  vestiti:  ad 


ITINERARIUM.  39 

hsc  Tuebantnr  excnbitores  in  port&  anlae  exteriori  sex,  in  interiori  verb 
qoatnor,  qnibuB  jus  erat  introeuntes,  unde  esBent,  quidye  postularenty 
interrogare.  Quindecim  denique  in  eam  intendebant  curam,  ut  vicos 
obirent,  caTerentque  perstrepentium  rixantiumque  molestias;  quam 
enim  strepitus  cujuscunque,  yir  hic  fiierit  impatiens,  satis  loquuntur 
mutfle  etiam  cbartsey  adeo  ut  ne  passerculos  acutius  vocem  attollentes 
ferre  posset*  Aderant  etiam  ad  ejus  obsequia  quotidie  sex  Barones  sex 
Equestrb  ordinis  viri  uobiles,  prseter  sexaginta  ephebos,  qui  ut  civilem 
et  anlicam  vitam  erudirentur,  k  parentibus  certatim  submittebantur. 
Non  tangam  hoc  loco  Oynecaeum  nobilitate  et  numero  spectabile,  in 
consortium  conjugis  ad  lectum.  Cum  progrediendum  quandoque  erat 
in  publicumy  quinqui^nta  esseda,  tribus  equorum  jugis  tracta  ad 
Wallensteinium  solum  spectantia  comitabantur,  prseter  ea  quse  aliunde 
honoris  causi  accedebant.  Plaustra  quse  culinarium  apparatum  vehe- 
bant  habebat  similiter  quinquageua,  quorum  singula  quatuor  equis 
Tehebantur.  Aulicorum  Rhedse  undique  ritro  clauss  decem  aderant 
singulas  sex  equi  prfficedebant :  femulitittm  eqnestrse  quinquaginta  equis 
generosissimis  sublime  portabatury  quorum  quiTis  ad  latus  ducebat 
alium  equum  operosissim^  instratumy  in  usum  ipsiusmet  Ducis  Frid- 
landise.  Stabulabantur  ejus  equi  in  unico  equili  miro  cultu  fabricato. 
PrflBsepia  erant  marmorea,  ad  quodTis  eorum  fons  TiTacissimae  et  lim- 
pidissimfle  aqufle  saliebat,  pro  adaquandis  jumentis.  Non  procul  k 
Falatio  hortus  amcenissimus  colebatur,  aqufleductibus  et  statuis  elegan- 
tissimis  ornatus,  in  fine  horti  ATiarium  conspiciebatur,  ex  omni  aTium 
genere  instructissimum,  in  eo  Tarise  erant  plantfle  ac  arbores  ad  nidn- 
landnm  aTibus  aptfle,  et  ne  qu&  fort^  caTe&  egrederetur  aTicula,  filo 
feneo  deganter  composito  totns  ille  ambitus  condudebatur.  In  medio 
horti  erat  piscina  nobilis,  quam  dilicatissimi  piscium  implebant.  Mensse 
cgns  lautitia  yel  inde  coUtgitur,  quod  esedem  mappfle  et  mantilia  nun- 
qnam  mensam  bis  stemerenty  nisi  optim^  prias  lotse,  et  rectissim^  com- 
positse.  Hanc  TiTcndi  et  sedificandi  rationem  ubiTis  locorum  tenebat. 
Gidsini  enim  pallatium  erexerat  simili  fere  form&,  cum  eqniliy  ubi  etiam 
medii  prope  ab  urbe  Ieuc&  locum  circumsepserat  in  educationem  et 
Mminarium  equomm,  in  cujus  medio  turrim  statuit  quam  incolit  Tigil, 


40 


ITINERARIUM. 


qui  indies  bis  sub  diluculum  scilicet  et  crepusculnm  buccin&  convocat 
stabularios  ad  fricandos  pabulandosque  equos.  Hoc  in  equili  minimuni 
trecenti  stabulabantur  equi  sumptuosissimi.  De  Sagantina  arce  nil 
memorOy  cum  imperfectum  etiam  nunc  sit  opus.  Cseterum  si  mors  ipsi 
yitam  prorogasset,  opus  statuisset  septem  mundi  miraculis  adnume- 
randum. 


CAPUT  XI. 

De  morte  Wallensteinii  reliquorumque  Proditorum  Tertzky,  Ilo, 
Kinskj/,  et  Nyeman  Tribuni  Equitum. 

[GRAM  custodiebant  tunc  temporis  Dominus  Joannes 
Gordon  locum  tenens  in  legione  Comitis  Terzky,  ejus- 
demque  vigiliarum  praefectus  L6sle,  optimi  ambo  Cae- 
sarique  in  paucis  fidelissimi  milites :  qui  cum  multa  de 
proditorio  animo  Wallensteinii  non  obscuris  rumoribus, 
sed  apertissimis  indiciis  passim  ferri  andissent,  multum 
de  veritate  rerum  explorandsl  solicitabantur.  Agebat  tunc  Wallen- 
steinius  Pilsnse,  avideque  adventum  Gallassi  qui  Aldringerum  secum 
adducere  Fridlando  promiserat,  in  horas  im6  momenta  operiebatur; 
Tolvebat  interim  inter  spem  metumque  quid  facto  opus  foret,  si  fort^ 
dicti  duo  mUitum  Duces  in  fide  Csesaris  persisterent,  et  an  nihilominus 
proditorios  conceptus  effectui  dare  posset.  Optimum  tandem  ratus, 
alios  sibi  interim  armorum  prsefectos,  quk  auctoritate,  qua  humanitate, 
quft  etiam  promissis  conciliare,  atque  in  suum  sensum  pertrahere.  Ne- 
gotium  itaque  orditur  k  Gordono,  quem  £gr&  Pilsam  evocatum  perhu- 
maniter  accipit,  multaque  de  civitatis  sibi  in  absenti&  sui  Ducis  Tertzkj,^ 


ITINERARIUM.  41 

creditae  cnAy  munitione,  militum  fide,  et  fortitudine  rogat,  eique  Le« 
giones  aliquas  in  Silesiam  cum  imperio  ducendas  ultr6  benign^  offert, 
patientiam  interim  habeat  in  tres  quatuorve  hebdomadas,  quo  interim 
tempore  necessaria  ad  iter  provideat  disponatque.  His  ita  constitutis 
Egram  denuo  dimittit.  Altero  moz  diluculo  Ldslium  cui  jam  ex  amici 
eujusdam  litteris  de  Fridlandi  technis  aliquid  innotuerat  curriculo  ad  se 
eyocari  jussit.  Ldslius  vix  tertiam  ab  urbe  horam  abierat,  cum  ecce 
tibi  Wallensteinium  lectidi  incubantem,  habet  obvium,  in  cujus  comitatu 
duoenti  pedites,  et  quingenti  equites,  omniaque  impedimenta  praefecto 
Butlero  ducebantur.  Comiter  salutatum  L6slium,  primo  congressu 
rogat  Fridlandus,  quid  noTorum  de  hoste  iis  in  partibus  spargeretur? 
cui  cum  prolix^  respondisset  L6sle,  de  se  quoque  suisque  machination- 
ibus  quid  vulgi  sermone  ferretnr  intelligere  voluit,  hic  cum  se  tantnm 
obiter  et  in  genere  de  offenso  Duci  Caesare  andtsse  dixisset,  subjecit 
Wallensteinius,  itaque  k  me  disces  in  particulari  et  punctatim  universa, 
simulque  retulit  quamCaesaris  Consiliarii  mira  in  suum  caput  cuderent, 
eoque  jam  rem  esse  deductam  iniquissimis  malevolorum  consiliis,  ut  k 
pridem  obIat&  et  segr^  acceptat&,  generalatus  dignitate  nunc  iterum 
eum  ignomini&  dejiceretur :  in  suum  ver6  locum  substituendum  Hun- 
garise  Regem,  Ferdinandum  III.  Csesaris  filium  natu  grandlorem, 
juvenem  nec  fletate,  nec  viribus,  nec  consilio  satis  maturum.  Post 
multa  tandem  in  Csesarem  Austriacamque  domum  multo  cum  stomacho 
egesta  convitia,  Lftsliam  Egram  prsemittit,  sui  adventus  et  omnium 
dictorum  Gk>rdono  nnncium.  Ldslius  nil  cnnctatusy  ut  primum  Egram 
attigity  nihil  potius  sibi  esse  debere  duxit)  qu^  ut  Gordonum  conve- 
niret,  et  de  omnibus  qusB  dicta  actaque  essent,  certiorem  redderet,  dein 
unA  cnm  Grordono  in  occursum  Wallensteinii  Egrae  jam  approximantis 
iret,  humaniterque  intra  moenia  deduceret ;  quee  res  Fridlandum  maxi- 
mopere  delectavit,  eoque  minus,  quod  exteri  seu  Scoti  seu  Ibemi  essent, 
de  his  DucibnSy  sicut  et  de  Butlero  habuit  suspicari :  Ideoque  himianis- 
sim^  in  domum  suam  honoris  cau8&  invitatiSy  omnem  rerum  statum, 
multi  cum  exaggeratione  injuriarum  k  Csesare  sibi  illatarum  dennb 
exposnit,  aignens  Csesaream  aulam,  noxus  Hispanomm  suasionibus 
niminm  pemiciosi  regi,  hinc  sibi  nil  consnltiuB  videri,  qukm  ut  ea 


42  ITINERARIUM. 

domus  per  Oennaniam  stirpitas  evellatur^  orbiqne  Tel  sic  innotisscat 
alioB  etiam  ease,  qui  Imperium  rect^  possint  administrare ;  habere  nnno 
se  ad  manum  media,  queis  tota  ista  tragoedia  compendio  et  sine  magno 
tumultn  absolvatur  ;  Neminem  enim  unum  esse  qui  sibi  remoram  inji«» 
cere  possit,  vel  velit :  hortari  proinde  omnes  xsnk,  et  singulos  seorsim,  ut 
sua  posthac  sequantur  jussa,  et  k  suis  partibus  fideliter  stent,  se  quidem 
haud  difficulter  reperturum»  quo  singulorum  fidem  magnific^  pro  merito 
remuneretur.  Quod  si  tamen  quisquam  ipsorum  dubitaret  suas  partea 
sequiy  libenter  annuere,  ut  ali6  qu6  yellet  comigraret.  Facil^  erat  ez 
hoc  etsimilibus  discnrsibus  arguere^  in  quem  finem  res  omnis  dedinaret, 
dissimulandum  tamen  erat,  ne  qu&  ante  tempus  sine  fructa  fieret  medi- 
cina»  Quapropter  L^sle  suo  quidem  nomine  hoc  duci  responsum  red« 
didit.  Fateri  se  et  jam  pridem  agnovisse  quid  posset  Ducis  Gratia, 
mazim^  apud  exteros :  se  quidem  ez  Scoti^  in  Germaniam  commeasse 
nominis  sui  amplificandi  gratift,  ideoque  nuUius  stipendia  renuere,  nisi 
fort^  qu8B  Bolverentur  Regis  sui  naturalis  impugnandi  causft.  Proinde 
si  sacramento  Csesari  dato  ezsolvatur,  se  cuivis  alteri  militatumm  fide- 
lissim^,  nec  videre  se  quorsum  sub  tali  Duce  unoia  detrectet,  cujus  pro* 
liza  benevolentia  jam  annis  pluscnlis  fuissetcognita;  se  igitur  quantum 
ad  scy  suosque  istic  socios :  spondere  id  &cturum  quod  sibi  sniBque  esset 
gloriosum.  Quo  quidem  responso  totum  Fridlandi  animum  sibi  de- 
▼inoivit.  Reddebat  tamen  ambiguus  h!c  discursus  non  parum  per- 
plezum  Butlerum,  et  cum  ambos  comites  ab  orthodoz&  sciret  dissentire 
fide»  metuebat  plurimiim  ut  se  ii  Cflesare  ad  Fridlandum  abripi  vanis 
persuasionibus  sinerent.  Yale  itaque  accepto  omnes  simul  abierunt 
attoniti.  Cum  ver6  inter  ambulandum  Fridlandici  sermonis  incideret 
mentiO)  dissimulavit  Butlerus  animum  suum,  finzitque  se  partOB  Ducis 
non  omnino  repudiare ;  et  ut  sociorum  vicissim  ezploraret  animos,  et 
nunquid;  Fratres  mei,  ait,  putatis  rem  optim^  FridkndiciB  imperiis 
contra  Imperatorem  adminifltrandam  ?  quin  igitur  et  nos  ejus  sequamur 
juBsa?  Cui  fidenter  et  absque  simulatione  Gordon  :  malim  ego  quidem 
gloriosam  pto  meo  Cseare,  cui  Bacramento  obligatuB  Borvio,  oppetere 
mortem,  omnemque»  quem  oorpore  diffusum  circumferOy  Banguinem 
fundere,  qajim  datam  yiolare  Mem^  ei  quem  k  parvolo  puero  dilezi 


ITINERARIUM.  43 

tenert,  patriAqne  dbeedeiiB  omnia  deMrui,  nt  ipsi  tam  in  proBperii  qdiin 
adTeraiB  fidnm  pmtarem  senritiamy  k  cajns  ktere,  ex  quo  milito,  non* 
quaaa  disceesiy  nec  disoedam  poethac,  qooad  vitalb  spiritas  hoe  deieret 
artus.  Yobis  integram  esto,  quam  valtis  sequi  iactionem :  hoo  mihi 
eonoiDsam»  4  qu&  seBtenti&  nec  ipea  me  soadela  dimovebit  Htc  Batler 
tantam  in  extreneo  c^mstantiam  obstapescens,  animam  saum  similiter 
apemit,  simolqae  edacens  h  perft  literas  sibi  k  Oallasso  naper  missas» 
qnibas  militare  imperiam  per  Ciesarem  Fridlando  abrogabiUar  ob  pro* 
ditoria  consiiia  non  ita  pridem  detecta.  Inter  hec  et  similia  dasB  &cil& 
elabantar  hore,  cam  eoce  tibi  liter»  offerantnr  k  Francisco  Alberto 
Saxonise  Daoe  ad  Fridlandam,  qaas  ipse  L6slios  (qaem  penes  iUa  tane 
erat  cora)  detality  legendasqne  k  Fridlando  obtlnoit.  Samma  scripti 
iuec  erat.  Bemardam  Wimariensem  copias  saas  juxta  pacta  jam 
prop^  cemjunxisse  jamque  in  certnm  locum  k  Wallensteinio  ipsi  nomi* 
natum  progredi  csepisse,  nil  se  porr6  dubitare  quin  Wallensteinius  decem 
pedituQi  et  quatuor  equitum  millia  his  adjuncturus  sit.  Birckenfeldium 
ret6  cum  quatuor  miliibus  Palatinatum  jam  esse  ingressum,  nec  nisi 
duabiis  Egrft  leucis  abesse.  Bogare  proinde  Fridlandum  utsibi  centum 
equitesy  quisalvum  conductum  Egram  ad  se  prsestent,  mittat,  habere  n* 
qusB  secreto  oum  solo  Duce  tractaret ;  statuisse  autem  sub  horam  nonam 
matutinam  postero  mane  coram  adesse.  Lectis  literisy  quidquid  Wal-» 
lensteinius  pestilitatis  hucusque  intimo  corde  abdiderat,  coram  L6dio 
eromaity  qui  caut^  ad  omnia  respondit  quod  ad  rem  videbatur,  consilia 
etiam  nova  suggesdt  promovende  proditioni  accommoda.  Interea  ne 
momentum  cunctatus,  ad  Gk>rdonum  se  transtulit,  cai  qu^  periculosa 
agitarentur  consilia  liberi  detexit,  addens  nil  quidquam  expectandum 
esse  cum  de  &m&  propri&,  ac  incolumitate  Cesaris  agator.  Butlerum 
igitnr  ia  societatem  consultationis  accersunt,  qui  uuk  statuemnt  malo 
esse  potentem  medicinam  admoyendamy  etiam  yel  suo  vel  Fridlandi 
admisto  sanguine.  De  hinc  de  mediis  disseraeranty  ut  totom  malum 
simul  tolleretur,  ne  qua  truncatum  solom,  puUuIaret  iteram.  Prima 
erat  sententia,  in  quam  omnes  i^re,  esse  ad  proditores  singulos  certos 
etiam  ablegandos  miUtes,  qui  yinctos  secur^  in  munitum  primd  locum, 
postea  ad  Caesarem  abducerentiL   Mutarunt  tamen  paal6  post  id  consiUi 


44  ITINERARIUM. 

in  melioBi  BtatQenmtque  juiati  omnes,  morte  prodilores  plectere.  Op-» 
portun^  antem  ceciditut  Baccho  tnnc  fierent  solennia  annoa.  Gordono 
igitur  impositum  ut  Builerum  ad  csenam  invitaret.  Hic  sibi  sumeret 
Fridlandi  complices  et  proditiones  Architectos  Tersky  et  Ilo^  cui  non 
invituB  paruit  Gordonusi  et  Butlerum  ad  coenam  rogavit,  ad  quam  iste 
se  condixisse  prflesentibns  tunc  fort^  proditoribus  asseruit,  qui  se  quo* 
que  conyivatores  ultr6  obtul^re,  et  sub  vesperam  Kinskj  et  equitam 
tribunum  Nyeman  (qui  k  secretis  fuerat  in  toto  hoc  proditionis  negotio) 
unit  secum  adduxerunt  in  arcem,  quam  insidebat  cum  forti  prssidio 
Gordo.  Antequam  ver6  ad  coenam  convenirent,  deleg^e  ex  fidis- 
simis  militum  pauculos,  quos  glorise  socios  esse  commod^  posse  pu- 
tabant.  Ex  his  fuit  Robertus  Geraldinus,  vigiliis  prsefectus  in  legione 
Butlerian&  et  Waltherus  Deveroux  Tribunus,  quibus  ad  arcem  per 
posticum  datus  est  aditus,  commissumque  ut  sub  finem  ccenae  tricii- 
nium  ingressi  confoderent  quos  Csesari  infidos  reperissent.  Edmundus 
Borcke  Capitaneus  cum  centuri&  militum  jussus  est  obire  compita,  et 
providere  sedul6  ne  qu&  tumultuaretur  in  urbe.  His  ita  constitutiB 
inter  scyphos  in  sanitatem  Ducis  Saxonise  tunc  cum  Caesare  dissi* 
dentifl  praebibitum  est,  quem  haustum  miratus  Butlerus  abnuity  negans 
se  in  sanitatem  hausturum  alterius  quam  Csesaris,  cui  fidem  juratus 
addixisset.  Atque  hoc  modo  inter  pocula  seu  convivas  potiiis  ortum 
est  dissidium.  Interea  dicti  duo  Dnces  per  diversa  ostia  convivii 
locum  ingrediuntur  hinc  Geraldinus  cum  suis,  inde  Deveroux  cum 
smsy  strictis  utrimque  ensibus,  succlamantes  vivat  Ferdinandus  II. 
vivat  domns  Austria,  quantse  ex  in8perat&  hac  proditoribus,  commo- 
tione,  ortse  sint  turbse,  &cil6  est  cogitare,  cum  alii  mensam  cum  bella- 
riis  subvertere,  alii  ad  arma  prosilire,  alii  clamores  ciere.  Ilo  nil  cunc- 
tandum  ratus,  cum  manibus  fideret,  ad  ensem  ex  vicino  clavo  pendulum, 
proruit,  ut  se  opponeret  adversariis,  sed  fi^ustra :  in  ipso  conatu  vitam 
cum  gladio  ponere  compulsus  est.  Inde  contra  Tertzky  actum,  qui  per 
varia  vulnera  mortem  admisit,  similiter  et  alii.  Inter  has  turbas  Tri- 
buno  Deveroux  dum  passim  caesim  punctimque  rem  strenue  agit,  ensis 
per  medium  ruptus,  et  cum  contra  Wallensteinium  adhuc  sibi  eundum 
esset,  conunode  reperit  hastile  acutius  quod  pro  gladio  deferens,  in  do* 


ITINERARIUM.  46 

miiin  Proditonuii  principis  non  lento  gradn  festinaTit:  inter  proceden- 
dmn  cnm  jam  propylaeum  attigisset^  uni  militnm  solTitor  Bclopetnm, 
qabi  incantins  mann  yersabat,  id  tamen  nil  qnidqnam  tnrbaTitin  domo. 
Ingreditnr  itaqne  ante  omnes  jam  sepe  nominatns  Capitanens  DcTe- 
ronz,  cnmqne  pamm  suspenso  gradn  perstreperet,  monetur  k  famnlo  ad 
oednm  Dncis  excubante,  nt  modest^  incedat,  ne  qu&  Duci  decumbenti 
molestiam  cieret.  Cui  DeTcrouXy  non  esse  jam  illa  tempora,  qnibns  k 
tnrbia  Tacet,  nunc  perstrependum  esBe,  simulqne  ostio  cubicnli  appro- 
piDqnans  obseratnm  reperit,  cumque  claTis,  quem  famulus  k  cubiculia 
abdnxerat,  noQ  esset  ad  manum,  ter  summo  impetn  in  ostium  pedem 
illiait»  irrito  tunc  quidem  conatu,  itaque  ad  auxiliandum  ex  militibns 
SQ18  ibrtissimum  acciTit,  unk  simul  incurrens,  nec  tunc  quidem  per- 
fregit,  ad  quintum  denique  impukum  DeTeroux  solns  fieram  perrupit, 
gradnmque  in  concIaTe  promoTensy  primo  aspectu  petiit^  essetne  ipse 
Imperii  et  Cflesaris  proditor?  8ed  responsi  loco  nil  tulit,  nisi  labiomm 
commotionemy  sine  articulat&  Toce.  Hic  non  statim  feriendum  esse 
Wallensteinium  putaTit,  sed  expectandum  potius  tantiUum,  dum  se  ad 
Denm  couTerteret,  signaqne  contriti  animi  ederet,  cum  Ter6  nil  quid- 
qnam  obtineret,  iu  indusio,  sicut  tunc  erat,  bastili  per  ilia  infixo  fidaitis-. 
mmk  con&dit,  ex  qno  ictu  Wallensteinius  quam  mox  concidit,  animam* 
qne  per  Tulnus  emisit.  Ita  orbis  probrum  Cssarisque  iufamis  proditor, 
just]S8im&  Dei  manu  Tindice,  scelus  suum  dignissimi  morte  luit.  CaTete 
Dnces  ejus  ingredi  Testigia,  ne  consimili  morte  poenas  pendatis. 

Hujus  tragoediae  actores  seu  spectatores  potius  fuerunt  k  militibus 
Bntlerianis  triginta  circiter  inter  quosduo  Scoti,  unus  Hispanus,  reliqui 
Ibemi,  qui  un4  cnm  DeTcroux  cadaTcr  mortui  tapete  obToIuerunt,  car- 
racsque  impositum,  qukm  mox  ad  arcem  deduxerant.  Nec  mora 
inscripta  seu  Cancellariam  Fridlandi  indagatum  est,  currus  aliaque 
ejns  bona  in  tutnm  locum  couTecta.  Postero  mane  Butlerus  omnes  in 
nrbe  Colonellos  adiit,  eos  etiam  qui  tnnc  fort^  pro  moeniis  tentoria 
fixerant  et  statiTa  tenebant  Wallensteiniique  noxias  strophas,  ob  quas 
jnsBu  Csesaris  morte  multatus  fuisset  pluribus  aperult,  omnesque  ad 
fidem  Caesar  denno  jurandam  serTandamque  seri6  bortatns  est,  qnam 
illi  86  interjectu  corporis  ac  TitSB  prflBStitnros  receperunt.    Dein  expe- 


46  ITINERARIUM. 

diyit  caitiim  equiteg  fldectos,  qui  Fraaciflco  Alberto  Baxoni,  juxta 
pridiaaas  ad  Wallensteiniam  dataB  literaa  oomitatam  in  nrbem  priBS- 
tarent  Hi  nil  canctati  reperunt  in  vii  qoem  Tolebant  hamaniterqne 
prim6  salatatam  variis  colloqoiiB  aastentarant  Com  yer6  propins 
urbem  accessissent,  militam  dnctor  Saxoniie  daci  ait ;  Qoid  ii  Tnam 
CelBitttdinem  Butlerus  Yiennam  AostriflB  ad  Caesarem  captiTnm 
mitteret?  ad  qo®  verba  attonitos  alter  respondet,  se  id  qaidem  haad 
Tereriy  cum  ad  Wallensteiniam  Legatas  iiet,  k  qao  salyam  oondoctnm 
obtinuisset  non  malt6  ante.  Cum  yer6  detectam  proditionem  sublatos- 
que  6  medio  proditores  audiyity  Comiti  sao  miUe  dacatos  frostra 
obtulit,  nt  se  remitteret  ad  snos  liberam,  quod  Csesareus  miles  negavit 
fieri  posse.  Inter  hsec  in  nrbem  deducitur,  et  paucis  poet  diebus  Yien* 
nam  imk  cnm  totius  tragoedise  decursu ;  ipseque  Butlerus  panlb  post 
omnibus  rect^  oonstitutis  cum  Walthero  Deyeroux  eodem  perrexit, 
Csesaremque  tunc  fort^  precibus  in  templo  yacantem  adiit,  cui  CsBsar 
ad  primum  conspectum,  Deus  conseryety  et  benedicat  dilectum  nobu 
caput  Butlemm  nostrum.  Finitis  postea  sacris,  ad  se  domum  in  secre- 
tius  condaye  inyitayit,  ubi  pro  fidelitate  sibi  impens&  coUaudatam 
yariis  mactayit  prcmiisy  et  primo  quidem  Archiepiscopo  Viennenm  (qui 
tunc  fort^  praesens  erat)  insignem  torquem  auream  porrexit,  quem 
Butleri  coUo  cum  amplissimft  benedictione  nomine  Cesaris  imponeret ; 
dein  ipse  Imperator  numisma  iconis  suse  ex  purissimo  auro  porrexit ; 
hocy  inquiens,  feres  in  Csesaris  memoriam  quem  unk  cum  totft  ejus 
domo  incolumem  seryasti ;  erit  occasio  cum  tuam  fidem  pro  merito 
remunerabimur.  Simulque  Comitis  titulum  impendit,  et  sibi  k  cubi- 
culis  posthac  futurum  claye  aurei  oblat&  renunciayit:  et  ne  nudum 
titulum  ferret  multas  terras  in  Bohemise  regno  adjunxit.  Dedit 
quoque  aliam  torquem  auream  aliosque  honores  detulit  Capitaneo 
Deyeroux:  nec  minora  {^semia  L6sle  reseryata  sunt,  cuiyis  yer6 
Capitaneo  yiginti  florenorum  millia  numerat&  pecuni&  assignata  sant« 
Gordon  interim  sibi  aliquantisper  expectandum  ratus,  ne  yideretor 
Csesari  pro  terris  potias,  et  bonis,  qu^m  gIori&,  et  honore^  servitia 
proestitisse,  Egrae  substitit ;  qui  tamen  postea  k  Csesare  ex  Tertzky  terris 
plurimas  accepit.    ^temft  san^  memorift  digni  sunt  Gordoni  qui  stre- 


ITINERARIVM.  47 

uoam  semper  et  fidelissimam  Germanise  operam,  toto  hoc  tarbamm 
tempore  pro  Cesaris  inoolumitate  exhibneniDt.  Optimus  porr6  Impe- 
rator,  ne  animae  Wallensteinii  et  complicum  iratns  yideretur,  tria  mis- 
i  millia  Yiennae  celebrari  volait 


CAPUT  XII. 

De  Elogiis  Wallensteinio  ct  morte  variis  in  locispro  cujusqae 
affectu  positis. 

f  ON  pntavi  hoc  loco  omittenda  funebria  elogia,  sen  sepul- 
chrales  inscriptiones,  quse  Wallensteinio  apud  varias 
nationes  non  sine  afPectus  cujusque  testimonio  in 
vulgus  sparsse  sunt.  £x  quibus  facil^  patebit  quibus 
Wallensteinius  amicus,  quibus  hostis  fuerit.  Omittam 
ver6  iUa  qufle  Germani,  exteriqae  Hispaniy  Itali,  Galli  sa&  Iingu&  non 
sine  lepore  eyalgaront ;  illa  tantiim  complectar,  quee  Latino  idiomate 
conscripta  sunt,  et  in  nostras  manus  delata.  Nemo  reor  mihi  vitio 
vertety  si  veritatem  totidem  verbis  scripsero,  quam  quisque  suomet  stylo 
exprimere  num  erubuit,  neque  etiam  succensebunt  alii,  qui  in  mortem 
Wallensteinii  acut^  vario  versu  et  prosi  luserunt,  illorum  san6  lucubra- 
tionesy  meas  manus  fugerunt,  fas  interim  esto  noetrorum  opusculum  suis 
Epigrammatibns  augere ;  nil  auctori  erit  jucundius.    Ad  rem. 

Germania  primas  habeat. 

HsBC  appellat  Wallensteinium  Herodem,  Judam  exauctoratum.    Ita 
porroloquitur: 

Alhertus  WalUnstein  de  prasumptuoso  Heroe. 

Herodes. 


48  ITINERARIUM. 

Intravit  ut  vulpes^  Belliger  ut  Lepus^ 

Superbiit  ut  Pavo,  Oratus  ut  Cueulus, 

Vixit  ut  Tygris,  Mortuus  ut  Canis, 

Proditor  Judas, 

Prfleclara  alia  Epitaphia  passim  Germanicft  lingtt&  conscripta  smity 
quae  aliis  compilanda  et  disseminanda  reliuquo. 


H' 


D.  I.  R.  M.    I.F. 

'OCjacet  Albertus  suh  opaci  pondere  Saxi  i 


Dux  quondam  nunc  truncus  iners,  quem  Casar  honorum. 
Implemt  titulis,  quem  sors  super  ardua  vexit 
Culmina,  quem  toto  Mavors  claraverat  orbe  : 
Quem  tremuere  Oothi,  quem  non  tulit  Arcticus  hostis : 
Qui  galli  cantus  lybici  de  more  leonis 
Horruity  atque  ocreas  velut  exitiale  strepentes 
Et  tantum  sonitus  pavit  calcaris  acutos, 
Quantum  dama  lupos  quantumjuga  cerva  molossos, 
Nunc  sic  andntio  sic  mens  ingrata  coegit, 
Deifida  sic  rabies  animus  sic  degener  ursit, 
Nunc  repetit  quondam  Casar  quos  auxit  honores 
Culmine  prcecipitem  sors  trusit ;  classica  Mavors 
Abstulit,  Arctom  nunc  est  quoquefabula  genti, 
Oallus  et  impunis  venientes  indicat  horas, 
Et  strident  ocrece,  et  sua  sunt  calcaribus  ora, 
Discite  Justitiam,  concessaque  linquere  Sceptra 
Queis  Deus  illa  dedit,  dic  qui  legis  ista  viator ; 
Sit  tibi  terra  gravis  cui  tu  gravis  ante  faisti. 

De  eodem. 

ITIIXERA  T  Astrologus  quod  Egra  Fridlande  peribis, 
-^^  JEgri  sed  dictum  credidit  ille  sibi. 
Nee  sibi  dira  licet  minitentur  tela,  veretur : 


ITINERARIUM.  49 

Nec  metuit  ne  quam  trux  daret  hasta  necem, 
Nam  guis  adhuc  metuat  quando  siln  tarda  propinat 

Fata,  et  tantum  agri  posse  perire  putat  ? 
Non  mah  Fridlandus  dUctum  intellexit,  et  idem 

Non  male  Fridlando  dixerat  Astrologus. 
Pectus  enim  hastili  postquam  transjigitury  JEgri 

Fridlandus  perUt  quando  peribat  Egres. 

Hispania. 

In  IB8  incidity  Matritique  omniuin  conspectni  ezposuit  qasB  Beqanntnr. 

Epitaphium  Ducis  Fridlandifle. 

Stupescite  coBlites  scelus  intentumy 
Gaudete  mortales  detectum^ 
Lugete  damones  destructum. 
Siste  viator  rem  disce* 

Anno  M.DC.XXXIV.  Urbano  VIII.  Papd  sedente,  Ferdinando 
II.  Occidentis  Imperatore  triumphante,  Philippo  IV.  Dominico 
victore  Hispaniam  Gubemantey  Ludovico  XIII.  Borbonio  Gallia" 
rum  Sceptra  terente. 

Carolo  I.  Angliam  possidente, 
Ferdinando  Pannoniam  GubemantCf 
Ladislao  Poloniam  dominante^ 
Solimanno  Tyranno  Tyrannizante^ 

LutheranoTum  PromissionibuSf  Cardinalis  BlessU  de  Richelieu  Sol- 
lidtationUms,  Idibus  Martii  captato  Lnna  deliquioy  ut  totum  caput 
impleret,  ut  totam  stirpem  Austriacam  deleret^  stimulis  ambitionis 
actus,  Dux  FridlanduB  nefando  mucrone  extinguere  voluity 

Et  Numen  noluit. 

Mirabitur  atemitas  tantum  nefas^ 

Stupebit  orbis  tantum  scelus^ 

Lugebit  et  mater  Ecclesiay 

H 


60  ITINERARIUM. 

Filium  iuum  primogenitum, 

Cardinalem  ipsumy 

Destructioni  suts  Patrocinantem. 

Lector  tanta  monstrorum  portenta^  nisi  sub  (te)  resipiscantf 

Diris  devove : 

Et  disce, 

Voluhilem  fortuna  rotatn, 

Dignitatum  iter  lubricum^ 

Et  tot  millium  militum  capitibus  imperantem 

Veneno  ambitioniSy 

Nec  Imperare  voluisse,  necpotuisse. 


Italia  hsec  dedit. 
Nobilis  Milesy 

DUXy 

Imperator^ 
Casari  similis, 

Hicjacet. 

Victor  victusj 

Desertor  desertus. 

Dum  Sceptrum  quarit,  feretrum  invenit. 

Disce  viator^ 

Non  semper  Audaces  Fortuna  juvat. 


Aliud  Elogium  Wallensteinio. 

Hicjacet 

Corpus  etfama  Principis  Wallenstein, 

Utrumque  simul  perdidit ; 

Reddidit  non  perdidit^ 

Fraudi  commissa  sors  assumpsit, 

Fortuna  auxit^ 


ITINBRARIUM.  61 

Perjidia  destruxit. 

In  €ucensu  se  rexit^ 

In  vertiee  prcBcipitavit, 

Bene  egerat,  ei  bene  finiitset. 


Ex  Gkdli&  haBc  prodiemnt. 

Vitam  privatam  odit  animus  Regius, 

Magnammus  ardua  molitur. 

Amhitianis  ncc  meta  nec  regressus, 

Aut  Pereundum  aut  Regnandum, 

Nec  Judicanda  eventu,  qum  ratione  acta  sunt^ 

Actiones  sunt  virtutis,  eyentus  FortonflB. 

Jusium  erat  ut  Sceptrum  regium  qutsreret,  qui  Cissaremy  dedit» 

Quodfecit  licetf 

Quiafecit  ut  regnaret. 

Casarem  cadentem  erexit  Wallenstein, 

Casar  erectus  prostemit  Wallenstein. 

Q«t  in  adversis  socium  habuit,  in  prosperis  servum  non  sustinetf 

Voluit  perdere,  quem  non  potuit  remunerari^ 

Nimium  meritum  odium  peperit, 

Dum  victoriam  alii  parat, 

Invidiam  sibi  struxit. 

Oloriam  dedit  Imperio ;  Imperium  sibi  ruinam. 

Vitam,  opeSf  amicos  pro  CtBsare  toties  exposuit, 

Vitam,  opes,  amicos  Cmsar  semel  abstulit. 

Vita  cessat, 

Fama  durat, 

Quis  nescit  tud  virtute  partum,  auctum,firmatum  Imperium  ? 

Nil  aliud  injustum  fecisti. 

Nisi  quod  ingrato  nimium  fideliter  servivisti. 


62  ITINERARIUM. 

Acatik  sani,  si  Bsquh  ver^.  QuisqniB  es  poetarum  peflBime»  in  eo  te 
Tel  mazim^  poetam  facis,  quia  fabulas  apt^  comminiscerb,  falsaqae  pro 
Teris  nugivenduluB  adulterin&  meroe  distrahiB.  Sed  in  eo  turpiter  4  tuo 
aberras  instituto,  quod  iniquum  Juris-peritum  te  fingis  juraque  qus 
nunquam  didiciBti,  Cssaribus  Regibusque  inju8ti8Bim&  diBpensas  trutin&. 
JuBtusne  tibi  foret,  qui  domum  tibi  patriam  eriperet,  aliaque  bona,  quie 
jampridem  debebat  concederet  ?  Sed  nec  WallenBtein  Caesareum  Im- 
peratori  Sceptrum  dare  poterat,  quod  ante  versabat  Cflesar,  qukm  de 
WalleuBteinii  nomine  esBCt  memoria.  Itane  yer6  iniquiBsime  rerum 
tibi,  ignotarum  ffiBtimator,  WallenBtein  videtur  feciBBe  quod  licebat? 
Eodem  reor  jure»  optimo  tuo  Regi  Ludovico  Justo  coronam  k  Fridlando 
ereptam,  iayiBBeB.  Ergone  imperandi  libido  impunitatem  inducit  sce- 
lerum  ?  absit  facinuB ;  yel  in  tuum  caput  omnis  regnandi  appetituB  de- 
seeyiat.  Nova  narruB  et  orbi  incognita  cum  adstruiB  erectum  esBe  Cse- 
Barem  per  proditor^  Buum :  Btabat  Imperator  et  staturus  erat,  nisi 
Wallenstein  casum  procurare  intendisBet.  Poterat  WalleuBtein  Cesari 
fuisBe  in  prosperiB  Bocius^  si  in  adverBiB  Benrum  Be  praebere  fidelem 
ToluisBet.  ErraB  caluminatorum  pessime  si  oeBtimaB  CseBaris  aerarium 
ade6  exhauBtum,  ut  nec  benemeritiB  beneficia  promere  poBsit,  qui  in 
hoBtes  plurimam  semper  benevoleutiam  profudit.  Odium  WallenBteinio 
peperisse  non  meritum,  sed  perfidiam,  vel  tu&  con8cienti&  teste,  in  oon- 
fcBBo  est.  Si  porro  Tictoriam  parasBet»  quam  in  manu  habebaty  omni 
inTidi&  major,  uniTersoB  suae  fortunse  inTidos  despexisBet,  sed  quoniam 
felicitate  suft  uti  nolebat,  accidit  ut  pro  gIori&  immortali,  ruinam  sibi 
Bempitemam  et  immortale  probrum  nuIliB  Bseculis  delendum  struxerit* 
Utinam  Ter6  tam  liberaliter  Titam,  opcB  amicoB  Csesari  impendisBet, 
quitm  ipBe  CseBaris  Titfe,  opibuB,  amicb  est  iuBidiatUB :  staret  nunc  reor 
erectuB  Wallenstein,  et  pro  ipso  uniTersum  pugnaret  Imperium,  aut  poat 
Titam  glorioe^  oeflsantem  fama  durasset  aeTitemiim.  Quid  Ter6  ais» 
dum  quseris  QuU  nescit  tud  (Fridlande)  virtute  partum  auctumjirma' 
tumque  ImperiumP  et  quis  contrarium  non  asserit?  Inglorio  tuo  stilo, 
Tanissime  poetarum  et  mendacissime  encomiastes  TOTeo  ac  faTeOi  ut 
juBtissimi  (quem  ais)  patroni  tui  Justiti&  plectarei  quoniam  tam  grato 
Bcilicet  proditori  Elogia  finzisti. 


CAPUT  XIII. 

Pacta  queedam  inter  Fridlandia  Ducem  et  Principes  cum  eo 

padscentes  Ducem  scilicet  Saxonia  et  Marckionem 

Brandenburgensem,  Electores,  ultro  citroque 

missa  etproposita. 

ARTICULI   PACI8. 

UOS  Albertus  Fridlandise  Dux  exercitui  Evangelico 
(ut  Yocant)  in  Silesift  tunc  existenti  propoBuit  appro- 
bandoB. 

I.  Cupit  Fridlandise  Dux,  cum  Regno  SuecisB 
Electoribusque  Saxoniee  et  Brandenburgensi  since- 
ram  iuire  pacem :  £t  si  qna  fort^  Cssar  propositis  utrimque  et  ad- 
missis  pactis  intercessurus  esset,  et  articulos  ab  utrHque  parte  confir- 
matos  subscriptosqne  improbaret,  obligat  se  dictus  Wallenstein,  Impe- 
mtorem  yi  ad  consensum  adigere,  ad  quam  rem  apta  media  ipse  jam 
partim  disposuit,  partim  adbuc  disponet. 

II.  Omnia  Priyilegia  imperialia  k  quibusvis  eiiks  Imperatoribus 
conoessa  redintegranda  et  de  novo  confirmanda  sunt.  Omnium  etiam 
exulantinm  bona  iniqu^  ablata  aut  ultr6  deserta,  restituenda ;  in  qua 
restitutione  k  bu&  per8on&  Fridlandus  initium  &ciet,  omniaque  bona 
aiia  yel  sibi  douata,  yel  quovis  modo  acquisitay  ad  alios  olim  perti- 
nentia,  libenter  primus  restituet,  quibus  ablata  sunt;  damna  ver6 
bellomm  injuriis  interim  illata  bonis,  primi  possessores  oblivioni 
tradent  nec  deinceps  ullam  compensam  exigent. 

III.  Jesnits  omnes  penitus,  ceu  bellorum  auctores,  et  incentores 
nialoramy  ex  Romano  Imperio  proscribantur,  ne  se  Principnm  aulis 
posthac  insinnenti  et  noxiis  consiliis  turbent. 


64  ITINERARIUM. 

IV.  Mazima  illa  (HaereticiB  non  est  seryanda  fides)  penitissim^ 

abolenda  est,  omnibusqae  pactis  conventiB  8inceri8sim&  fide,  sine  all& 

firaade  dolove  firmissim^  standnm. 

y.  Saxonifle  Dox  et  Marchio  Brandenbm^cuB,  Electoresy  cum 

damna  ipsis  illata  sumptusque  in  militem  aliosque  osus  impensi  com- 

pensari  vel  restitui  minim^  possinti  communem  faciant  Amnistiam» 

nec  poet  hac  aliquid  repetant. 
YI.  Exercitus  utrimque  ex  Imperio  contra  hostes  exteros  sea 

Turcam  potii!^  abducantur. 

Prseter  hsc  pacta  Fridlandus  etiam  alia  adjecit,  quae  suam  potissimum 
personam  tangebant  quse  cum  paucula  sint,  et  ambitionem  ayaritiamque 
hominis  superbissimi  sordidissimique  abunde  ostendant  huc  adjicere  non 
abs  re  esse  duxi. 

Fridlandi  postulata  suam  personam  concementia,  quae  simul  cnm 
supra  memoratis  proxim^  articulis  seu  conditionibus  proposita  et  ad 
Saxoniae  Electorem  missa  sunt. 

I.  Si  Coronam  Bohemiae  obtinere  Fridlandus  possit,  pollicetur  se 
omnibusy  superioribus  annis  iniqu^  regno  Bohemiae  pulsis,  et  k  quovis 
tempore  liber^  vel  coact^  exulantibus,  sua  inibi  bona  fideliter  restitn- 
rum ;  Libertatemque  ubivis  locorum  religionis  permissuram  Palati- 
num  quoque  Comitem  in  suam  patriam  aut  palatinatum,  seu  armis, 
seu  aliis  amicabilioribus  mediis  reducturum. 

II.  Pro  Mechelburgo,  Sagano,  etc.  sibi  ab  Imperatore  in  snrop- 
tuum  et  servitiorum  suorum  compensam  donatis :  aliisque  debitis  sibi 
adhuc  restantibuSy  Fridlandus  non  nisi  Moravise  Marchionatum  pos- 
tulat. 

III.  Cum  sibi  Bavariae  Dux  Maximilianus  in  CoIIegiali  Princi- 
pem  conventu  Ratisponfle  habito,  obstitisset,  auctorque  prsecipuus 
fnisset,  ut  militare  Imperium  sibi  abrogaretur,  velle  se  ei  oppignora- 
tam  ab  Imperatore  terram  ob  der  Ens  dictam,  vi  armisque  in  com- 
pensam  debitorum  eripere. 

lY.  Petit  Fridlandus,  ut  Exercitus  utrimque  conjungantur^  sibi- 
que  contra  hostes  ducendi  concredantur.  His  se  Csesarem  coacturum 
promittity  at  omnibus  pactis  sabscribat,  articalosque  inter  se  et  Prin- 


ITINERARIUM.  65 

cipes  Electores  Dacem  Saxoniae  et  Marchionem  Brandenjburgensem 

conclusoB  nolens  Tolens  ratificet  et  confirmet. 

Jnre  quasi  sno  se  hsec  petere  pntabat  Wallenstein,  nec  nisi  cnm 
snnunft  injuri&  k  Principibus  abnui  posse  credebat:  adeo  hominem 
&stao6is8imum,  et  primee  suse  conditionis  immemorem  abripuerat  su- 
perbia,  et  militnm  quos  ad  nutum  suum  regebat,  propensus  animus. 
Ne  tamen  ssepius  dicti  Principes  sibi  quoque  deessent,  sua  etiam  pacta 
scriptis  consignarunty  et  ad  Fridlandifle  Ducem  ezaminanda,  confirman- 
daqae  miserunt. 

His  omnibus  pro  se  et  pro  pace  stabilienda  k  Wallensteinio  propositis 
punctis,  et  Saxoniae  Duci  Marchionique  Brandenburgico  Electoribus, 
oblatis  et  discnssisy  ipsi  quoque  Principes  hos  ad  roborandam  pacem 
articulos  ex  su&  parte  proposuerunt. 

Saxanis  et  Brandenburgici  Electorum  pastulata. 

I.  Sua  Csesarea  Majestas  omnem  suum  militem  extra  Imperium 
deductnm  quantocjus  dimittat. 

II.  Magdeburgensem  Archiepiscopatum  cum  Halberstadiensi,  nec 
pro  se,  nec  pro  Serenissimo  filio  suo  miquam  repetat. 

III.  Liga  Catholica  Regi  Suecise,  yel  potius  militi  ejus  omnes 
enmptus  hoc  bello  impensos  solTat,  ac  bonis  mediis  addncat  ut  ex 
Imperio  contenti  unde  venerant  revertantur. 

lY.  Jesuitas  omnes,  et  k  Concilio,  et  ex  Imperio  amoveat. 

y.  Pro  snmptibns  in  bella  prseterita  k  se  impensis,  et  damno  k 
Csesareanis  copiis  ducatui  suo  iliatis  (quod  idem  pro  Marchionatu 
SQO  petebat  Brandenburgicus)  Imperator  utrique  totam  Silesiam 
pendat. 

yi.  labertatem  religionis  ubique  permittat. 

yil.  Pro  octo  auri  vasis,  qus  sua  Csesarea  Majestas  Saxonis  Duci 
debet  superiorem  et  inferiorem  Lausnitiam^  et  dimidiam  Regni  Bo- 
bemici  partem  hflereditariam  transcribat. 

yill.  Electoris  Palatini  Primogenitum  Heidelbergfle  restituat. 
Ad  hxBC,  si  renuat  Imperator,  Dnx  Fridlandifle  Cflesarem  cogat. 


CAPUT  XIV. 


Copia  Literarumy  quibus  Jidem  smm  Equitum  Peditumque  supremi 
Prmfecti  obligant  Alberto  Wallenstein  Fridlandi^  Duci  PiUmt, 
12.  Januarii  Anno  M^DC.XXXIF.  Et  Casarum  mandatum 
de  remotione  ejusdem  Fridlandi  ab  Imperio  militari. 

UBET  hic  exprimere  duplex  scriptnm,  alterom  obliga- 
toriumy  quo  se  milites  Fridlando  et  fidem  suam  pro- 
baut:  Alterum  inhibitorium,  quo  prohibetuir  milki 
posthac  Fridlandicis  Imperiis  subdi.  Prioris  hseo  est 
summa. 
Yirtute  prsesentium  notum  omnibus  facimus,  post^ 
quam  nos  subsignati  generales  officiarii  et  colonelli  certis  relationibus 
accepimus,  quod  illustrissimus  princeps  ac  dominus,  dominus  Albertus 
dux  Mechleburgensis,  Fridlandiaey  Sagani  et  Magnse  Glockovis,  etc. 
tum  ob  yarias  acceptas  injurias,  et  quotidianas  prop^  invidorum  contra 
se  machinationes,  tum  Ter6  ob  recusatum  ab  Imperatore  yictum  seu 
commeatum  militi  sustentando  necessarium  arma  seponere,  seque 
militii  abdicare  omnino  concluserit :  cum  ver6  nos  probe  intelligamusy 
quanto  hsc  resi^atio  non  tantum  sufle  Caesareae  Majestati,  sed  et  bono 
publico,  ac  Caesareanse  militise  universae  incommodo  sit  futura,  quippe 
nnde  penitissime  omnis  exercitus  ruina  peudet;  viderimusque  huc- 
usque ;  omnem  spem  nostram  in  hoc  uno  capite  cui  hactenus  ad  omnia 
pericula  obsequentes  fidique  fuimus,  collectam  subsistere,  fortunasque 
nostras  cum  optimi  ducis  remotione  periclitari,  cum  ipse  unus  solus  sit, 
qui  obsequia  nostra  pro  8U&  in  nos  benevolenti^  compensare  velit  et 
possit :  non  potuimus  non  gravissim^  sentire  hanc  in  uno  capite  militis 
nostri  cladem :  ei  porro  ut  matur^  prospiceremus,  ablegavimus  unanimi 
consensu  ad  illustrissimum  Fridlandiae  Ducem  Marescallum  campi  Ilo» 
cui  ut  major  foret  auctoritas  quatuor  colonellos  Morwaldt,  Predaw, 


ITINERARIUM.  57 

Ijotj,  et  Hmnersam  yiros  in  pancis  strennoB  adjnnximnB»  qni  propositam 
jamqne  prop^  conclnBam  apnd  Dncem  deprecarentnr  resignationemy 
obligantes  dicto  Dnci  nniyerssB  militifle  noetrse  snmmam  fidem,  imo 
omnea  vires,  yitam  et  sangninem,  si  adhnc  aliqnantiBper,  qnoad  militi 
aliqna  saltem  media  aliunde  provideri  poBBent.  Qnie  qnidem  noBtra 
fides,  et  sinoemB  in  optimnm  Patrem  poBtmm  amor,  tantnm  potnit^  nt 
TOtis  noetriB  annneret^  ita  nt  sine  noBtro  conBcnBn  yel  saltem  prseBcitn 
militiam  neutiqnam  dcBerere  promiBcrit.  Cni  ipBiuB  grati»  ne  ingrati 
ai|^aeremnry  nniyersi  qnotqnot  sumuB  Sacramento  dicto  nos  obligamuB^ 
on}nem  ipsi  fideUtatem^  ac  yitam  ad  nltimam  usque  Banguinis  guttam 
impendere.  Jnramns  qnoque  formft  qna  poBsnmuB  solenniore,  ut  si  quis 
fi>rt^  nostmm  decnrsu  temporis  ab  hoc  promisso  desciBceret,  nos  omnes 
opes,  fortnnas,  yitam  et  sanguinem  impensnrosy  nt  ejns  perfidiam  debito 
modo  uIciBcamnr*  Haec  omnia  sine  uIUL  firaude»  dolo,  sequiyocationey 
nostrft  Bubsignatione  et  subscriptione  roboramus  et  confirmamuB.  Pilsnse 
12  Jannarii  Anno  1634. 

Hinc  fiicil^  coUigitur  quam  Dux  Fridlandiie  omnium  prop^  militum 
animoB  sibi  deyinxerit,  quamque  funeBtum  incendium  exoriturum  fuiBset, 
nisi  sub  cineribus  jamjam  emmpens  fiiisset  opportun^  sopitum. 

Mandatum  Csesareum. 
Ad  Duces  Belli  de  amotione  FridUmdi  ah  Imperio  Bellico. 

NOS  FerdlnanduB  Dbi  gratift  Imperator  Electns  et  Imperii  semper 
Augustns,  &;c.  Salntem  omnibus  Oeneralibus  officialibuB ;  Co- 
lonelUs  etiam  et  eomm  locnm  tenentibus,  yigiliarum  prsefectiB  Eqnitnm 
peditumqne  tribnnisy  omnibnsque  in  auctoritate  militari  constitutiB 
cum  Csesareft  gratift  omnique  fimstitate  ex  animo  precamnr.  Notumque 
tenore  prseflentium  nniyersis  fiusimus,  qnod^  poBtquam  prBegnantibus 
urgentibusque  de  causiB  coacti  BumuSy  Generalissimum  noetrum  Campi- 
ductorem  necessario  mntare^  omnes  auctoritate  imperatori&  eximamus 
BoIyamuBqne  juramento  militari  quo  dicto  Duci  erant  obligati.  Sta- 
tuimns  antemy  et  in  ejus  locum  ad  interim,  sen  ulteriorem  ordinationem 
noetnim  snbrogamns  dUectum  et  fidelem  nobis  MattUam  Oallas :  yolu- 


68  ITINERARIVM. 

miuqtiB  nt  omne^  ei  haud  miiiorem  pnestent  obedientiam  reyefentiAm, 
snbmifltionem,  qnam  nlli  nnquam  i.  nobis  oonstitnto  Genenli»  snb  gra- 
vissimtL  nostre  disgratifle  comminatione  et  in  eritabili  poenft  bonomm  et 
yitae.  Ac  licet  ad  nos  delatnm  qnoqne  fuerit,  qnod  aliqiii  ex  Dncibns 
nostris  praecipnisy  in  conyentum  Pilsnoe  institntnm  aliqnaatnm  amplins 
qu^  decnisset  consenserinti  quia  tamen  iLlos  ex  falsft  imaginatione  va- 
nisque  pollicitationibus  huc  adductos  esse  faciU  videamusy  declaramns 
omnia  ea  quse  tunc  fort^  contra  nos  imperiumque  nostmm  acta  sunt  om- 
nibus  peuitus,  prssterqnam  dnobns  quos  nostne  Qusestioni  et  poens  nobis 
reseryamnsy  gratioe^  ignoeoere.  Assecnramus  deniqne  omnem  nobis 
subjectnm  militem,  nos  nunquam  defnturos,  omnibus  gratiam  nostnun 
ut  hactenus  semper  fecimus  continuare,  exercitui  commeatam  aliaque 
necessaria,  quantum  in  nobis  erit  providere.  Ut  yerb  hse  nostne  omni- 
bus  innotescant,  nec  tempus  mod6  pattatur  plura  ezpedire  exempkria, 
Yolumus  ut  eadem  Mes,  qnse  authographo,  adhibeatnr  iis  |quas  dictns 
Matthias  Gallas  nostra  auctoritate  juxta  authographum  transcribi  et 
publicari  faciet,  qusB  nostra  seria  est  Toluntas.  Yiennfle  Anstriae  24 
Januarii,  Anno  1634.  Nostri  Imperii  Romani  Anno  15.  Hungarici 
16«  Bohemici  17. 

Ferdinandus.  (L.  8.) 


CAPUT  XV. 

Ostendit  Cammarationem  meam  cum  D.  ColoHetto  Deveroux. 
Item  Aitgustana  urbis  expugnationem  tempore  Quadragesima. 

MORTE  optimi  mei  Domini  Waltheri  Batleri,  nondam 
extinctns  in  me  fiiit  ardor  juTwidi  inter  milites  prozimi, 
atqne  cnm  pasBim  quo  snis  ob  linguse  commodam  peri- 
tiam  juyare  mm  posflem,  me  ad  conterraneos  Ibernoa 
Biib  legione  Domini  Deyeroiix  transtnli,  qno  cum  ad 
Angiutaaam  obaidionem  abii.  Qaant6  Augoata  SueYorum  spaciis  et 
popolo  anctior,  b6c  coDtumacius  reaiatebat  Imperatori»  unde  ad  tantam 
deducta  est  inopiam,  ut  illic  nec  came  quidem  humanft  abstineretur,  re» 
liqoaium  remm  ad  sostentationem  ueoessariarum  tanta  erat  penuria,  ut 
cereTinae  mengura  sex  florenis  veniret,  libra  una  oyille  camis  triginta 
quatnor  Imperialibufl  venderetur.  Sed  et  canes,  feles,  muatelfle,  muresy 
glirea  et  bujuflmodi  alia  erant  in  precio,  ita  ut  libra  ejus  camis  unica 
flolyeretnr  duodecim  batziis.  Asinina  etiam  caro  in  yictum  dabatur  cu- 
juB  libra  constabat  novem  batziifl.  Non  tango  fliliginem  crasfliorem  fur- 
fnribnfl  mifltam^  cujufl  modiua  yiginti  Imperialium  precium  excedebat. 
Vini  porro  ampbora  communia  flex  imperialibufl  mutabatur.  Nihilomi- 
nu8  tamen  in  tantifl  rerum  preciifl  repertus  eflt  non  nemo  imprudentifl 
audaciae  orator  qui  frequentiflflimflB  concioni  suadere  non  erubit,  flatius 
eflfle  foeno  et  palei  boum  infltar  et  jumentorum  paflci,  uno  militibufl  flinifl- 
tram  potius  eflse  arrodendam  et  dextr&  pngnandnmy  quam  fle  Caeflari 
snbmittendum :  cxqub  quidem  pudendse  insaniflB  rect^  k  militibus  eflt 
responflnmy  nt  ipfle  oonsul»  fluo  exemplo  preeiret,  experireturque  quam 
ardunm  foret  una  manu  mutilum  prsliari;  flimulque  his  pactis  ae 
Imperatori  flubmiflemnt. 
I.  17t  milefl  omnis  in  urbe  prsBsidiariuB  Cgflareanifl  flignis  joraret. 


60  ITINERARIUM. 

II.  Ut  prater  unam  Ecdesiaramy  reliqose  omneB  ad  orthodoxos 
redirent. 

III.  Alerent  intra  moenia  suis  somptibns  tria  militum  Cflesaieanomm 
millia. 

Hinc  Ulmam  properatnm  eBt,  ac  primo  qnidem  hnic  nrbi  pridie  Paa- 
cbatis  omninm  Yictaaiinm  accessns  prsecisnBy  mox  yero  coUecto  milite  tota 
ejuB  amplitndo  cincta,  ac  tam  uberes  opes  nndiquaqne  obsesBiB.  Noe  antem 
per  Oeisling  alterft  paschse  ferift  in  Lotharingiam  contra  (jalloe  moTimus^ 
qui  foedere  et  armis  juncti  pro  Sueco  faciebant,  de  qna  expeditione  dicam 
plura,  nbi  de  Lotharingise  Dnce  disseram.  Mnltns  illo  tempore  erat 
sermo  de  Urbano  VIII.  Sununo  Pontificey  quasi  ipse  potius  pro  hosti- 
bus  quam  Imperio  ageret :  de  quibus  quidem  sermonibns  aliomm  esto 
Judicium.  Lepidem  imprimis  fuit  illud  quod  inter  Calyinistas  ooense 
accubituroe  egit  Hispanus  miles  snb  paschales  ferias,  hic  cum  in  fennm 
eomm  esset  ingressus  siccis  plane  et  exsuccis  faucibus,  opportun^  reperit 
pocnlum  in  Pseudo-coense  partem  dilutnm,  quod  aggressus  toto  ore  uno- 
que  hausit  spiritn.  Tum  Panem  alteram  coense  medietatem  fidenter  ar- 
ripiens,  ne  noceret  hanstus,  absnmpsit  omnem,  unusque  solus  eo  die 
omnium  nomine  liberaliter  coenavit. 

Hoc  in  itinere  Tubingam  divertimus.  Est  Tubinga  nrbs  Academift 
celebris,  ac  bonis  moribus  literatisque  viris  clara,  cui  in  edio  coUe  ad- 
jacens  arx  multam  prsestat  securitatem.  Inde  per  pagos  ad  extremnm 
exhanstos,  partim  igne  partim  fiune  et  situ  soUtarios,  altissimosqne  mon- 
tes  ad  sylvam  nigram  (Schwartzwaldt  Germani  vocant)  iter  direximns, 
in  quo  cum  sub  yespeiam  pagnm  iUio  pemoctaturi  ingredi  molitemnr, 
valid^  ab  incolis  repulsi  snmnsy  quomm  audaciam  hand  ferens  Vioe-Co- 
lonellnsy  jussit  yi  perfringi  portas,  msticosqne  ad  omnem  benevolentiam 
cogere.  Inde  per  Waldkirch  Hochburgum  Tersus  tendimus,  et  cnm 
eam  arcem  sex  Legionibus  Tnrlaoenses  tenere  audissemus,  cant^  nobis 
incedendnm  fuit,  ne  qu&  k  ducentis  miUtibns  fiirtim  et  ex  insidos  nos 
impetere  Tolentibus,  opprimeremur :  tuti  tamen  et  incolnmes  transiTimus 
Friburgum  Tersns,  nrbs  luec  i.  bonis  Utieris  liberaUbnsque  discipUnis  nota 
esty  magis  Pallade  qukm  Marte  potens.  Hinc  Brisacum  perreximus. 
Est  Brisacnm  munitio  una  ex  primis  Europ»,  in  coUe  sita,  quam  Rhenns 


ITINERARIUM.  61 

dnplici  fti^  axnbitu  cingit,  optimi  arte  SBqni  et  natarft  miinita;  foTeas 
habet  profundittdmasy  muio  dnplici  admodam  denso  ambituTy  circnm- 
circa  planicies  sese  aperit  tanta,  qnantam  ocnlomm  aaBeqni  potest  acies. 
In  fi>ri  medio  torris  viaitnr  editisBima  in  qnft  putens  ad  portentum  altns» 
aquas  hinc  eztrahit  in  usum  civitatis  continuumjumentum  aliquod  iUi 
labori,  publico  sumptu,  destinatnm ;  habet  praeterea  propugnacula  omni 
inatrnmento  bellico  instructa,  ab  occidentali  urbis  parte  pons  bene  longus 
et  latns  lUieno  instemitury  ab  Austro  innatant  aquis  molendina  cymbis 
sen  pontonibus  artificiose  sustentata.  Yidimns  etiam  illic  tormentum 
hellicum  noYcm  ulnarum  capacitate.  Obsidebatur  tunc  fort^  haec  civitas 
k  triginta  nulitum  miUibus.  Hic  dum  aliquantisper  cum  Domino  meo 
CMonello  Deyeroux  snbsisto  incidi  fort^  fortuna  in  Historiam  k  Germano 
quodam  conscriptamy  in  qua  de  yariis  orbis  Principibus  facund^  disserit 
auctor,  ac  inter  caetera  in  magnae  Britanniae  maximi  Principis  ioonem 
perel^anter  in  hunc  sensum  commentatur. 

En  iibi  Rex  supra  cum  Pallade  dactus  Apolh 

In  laudes  merito  magne  Jacobe  tuas  : 
Infra  te  poiita  est  eunctarum  copia  rerum^ 

Quaim  felix  populus  magne  Jacobe  tuus? 

Qnantam  hoc  in  districtu  passi  simus  rerum  omnium  ad  snstentationem 
necessariarum  penuriam  difficulter  verbis  explicari  potest,  unde  cumet  pro 
hominibus  et  pro  equis  abesset  ipsum  triduum  commeatus,  Ensisheimium 
pro&cti  Bumns,  allabitar  hoc  oppidum  utcunque  munitum  fluyius  quem 
Ham  nominant  ex  montibus  AIsatiaB  promanans.  Molsheimium  deinde 
perreximus,  illicque  non  minorem  annon»  difficultatem  experti  sumus^ 
quaie  maximis  itineribus  in  castra  Lotharingica  properayimus^  ubi  edocti 
snmus  de  nostris  oopiis,  quse  non  procul  inde  in  hostem  intentae  sedulo 
excnbabant.  Mox  k  nostro  adyentu,  Dux  LotharingisB  Carolns  commo- 
dam  flibi  visus  est  occasionem  nactus  Befordiae  occupandie,  misit  igitur 
cnm  oentum  Equo-pedestribus  militibus  Tribunum  Mercj  animis  et 
armis  instmctissimnm,  cum  quo  jam  erant  turmsB  aliquot  Croatamm,  de 
suocessibns  hnjns  propositi  dicam  alibi. 
Interea  nunciatur  qnam  felicibns  auspiciis  recens  imperatorii  exercitns 


62 


ITINERARIUM. 


Oeneraliasimiig  Hangaroram  Bex  FerdinanduB  III.  ad  Ratisponam 
Nortlingamqae  pngn&rit :  Quo  qnidem  nnncio  Hongari  adeo  snnt  exci- 
tatiy  ut  sno  Regi  inunanem  pecuniaB  vim  ad  bellom  in  Germanii  prose* 
quendum  pepigerint  Hoc  pen^  eodem  tempore,  postquam  Hispanomm 
forti  audaci&  et  yigili  studio  Treviri  expugnati  eBBent,  captusque  Prin- 
ceps  Elector  PhilippoB  ChristophoruB  ex  nobili  k  Sdteren  prosapift,  ob 
consilia  (quae  dicebatur)  cum  Oallo  contra  Imperium  oommunicaBBe, 
Bruxellas  deductus  est  Bavariae  Dux  MaximilianuB  ImperatoriB  filiam 
natu  grandiorem  Neptem  suam»  cum  consensu  PontificiB  Maximi  in  con- 
jugem  sibi  adscivit.  Diix  Lotharingiae  ex  apostemate  periculoB^  decum- 
bere  cspit,  periculumque  Buperato  non  sine  sangnine,  morbo,  eyasit.  Dux 
hic  ut  natur&  comis,  ita  Caesari  in  omni  fortuni  semper  fidelissimaB,  pro 
cujus  amore,  non  tantum  ducatum  suvany  totque  urbes  in  eo  nobilea  et 
opulentas,  sed  et  vitam,  et  quidquid  habuit  ambiguse  et  periculoB»  alese 
exposuit  libentissim^. 


CAPUT  XVL 


De  Bello  Ducis  Lotharingia  contra  Gallos. 

RIDIE  Nonas  Maii  cum  ad  Befordiam  hsreremus, 
k  nostris  Croatis  Tabellio  cum  literis  ad  hoetem 
commeans  interceptus  est,  et  quantocyus  suBpenBus. 
Quinto  yer6  Idus  Maii  cum  ii  qui  in  prsesidio  erant 
multo  noB  impeterent  impetUy  adeo  ut  et  Vice*Colondli 
nostri  equuB  seoundum  femur  trajiceretur,  obsidionem  solvere  coacti  su* 
muS)  non  sine  noBtro  damno.  Quadringentorum  enim  equorum  jactu- 
ram  intra  breve  spacium  passi  fueramus ;  in  hajus  urI»B  obBeBsad  boIu- 
tione,  suppetias  tulit  ipse  SereniflBimus  Iiotbaringise  dux  cum  quatnor 


ITINERARIUM.  63 

militiim  millibHBy  et  mox  delecta  militmn  iteram  faabito  denaoduces  fidem 
nhi  joniB  Tidait,  qaam  rem  cam  admirarentor  plascoliy  ipse  caasam 
ftoti  sai  liber^  reddidit,  aienB,  adhac  esse  et  in  conspecta  sao  proditores 
peflrimoa,  qaoe  tamen  ob  yaTiae  caaeas  cogeretar  etiam  tanc  tolerare. 
Ezcorrebat  noeter  exercitas  daodena  militam  millia,  k  qao  eodem  die 
emiad  CroatSBy  tres  legionea  adyersarias  eqaitam  peasam  dedernnt,  ac 
tria  TexiUa  Tictorifle  monnmentam  Daci  attalerant.   Spolia  faerant  anias 
kgioniB  impedimenta  omnia,  ex  qnibas  palverem  tormentariam,  cam 
commode  et  citra  pericolam  abdacere  non  possent  Bacceuderant.    Inter 
captiTroB  addoxerant  Yice-Colonellam  anam,  et  cam  plaribas  mortais 
adnnmeranmt  aliam  sopremam  vigiliis  prsefectam.    Inde  moyimus  di- 
Terso  adita  contra  Gallos,  damqae  ex  insidiis  Gkdloram  expectaiemas 
impetom,  Croatae  nostri  adoriantar  hostem,  et  tantis  in  enm  yiribas 
agaiU,  ut  fogam  capessere  faerit  coactas.     Dehinc  bipartito  diyisimos 
exercitam  nostramy  ne  qna  Ghillis  yires  nostrse  innotescerent,  et  nnam 
qaidem  partem  per  Alsatise  montes,  alteram  per  Bargandiam  promove- 
mns  ac  duodecimo  Calendas  Janii  offendimas  hostem  ad  oppidam  Luyr, 
sed  cam  nos  tanc  peditata  saflSicienti  destitaeremar  (pleriqae  enim 
eqaites  eramas)  in  colie  castra  metati  samas,  emissisqae  Croatis  qai  k 
tergo  eos  impeterent,  tormenta  nostra  k  finonte  opposaimos,  maltaque 
liOBti  damna  dedimus,  com  yer^  nobis  nonciatom  esset,  octo  ipsis  millia 
sappetiatam  Tenisse,  intempesti  nocte  saccensis  castris  Beffordiam  yersus 
moyimoB.    Posteio  die  hostis  nos  insecutas  multos  ^  nobis  mactayit. 
IbamoB  interim  recto  itinere  in  planitiem  Brisacensem,  sperantes  illuc 
noB  hoBtem  prosecuturom,  cum  yero  Dux  GaUorum  yir  esset  senex  et 
sagax  (La  Force  eom  appdlitabant)  nobis  relictis  Bruntradom  obsedit, 
et  qoam  mox  in  deditionem  accepit.    Hic  cum  multi  GkJlorom  ob  aeris 
Oenaani  desoetadinem  emorerentury  pIureB  yer6  languerent,  in  Lotha^ 
rii^iam  denao  exercitum  reyocayit.    Nos  yer6  com  htc  noyaB  suppetias 
opperimor,  accipimafl  tandem  Marescallum  Coloredo  et  Vice-Marescal- 
lum  Joannem  de  Werth.  cum  Barone  de  Sais  Gknerali  praefecto  yigilia- 
itim,  Genendi  prefroto  Tormentorum  Reinacher  qui  yalidum  ducebant 
exereitam^  et  mox  doo  oppida  in  quibus  insigne  Gkdlorum  erat  prse- 
Bidiwi,  ad  deditioaem  cogimus,  omnesque  segetes  ciroa  Colmariam  ciyi- 


64  ITINERARIVM. 

tatem  mumtam,  sed  Cflesari  rebellem,  metimus,  ymeasqiie  omnes  perdimiw. 
Huic  calamitati  cansam  pnebuit  infidelitas  hnjus  nrbis,  cnm  enim  Saecas 
nndiqnaqne  nnper  grassaretur,  ipsa  Colonellnm  ennm  qnem  Imperator 
cum  septem  peditnm  cohortibns  in  defensionem  hnjns  loci  miserat,  adaltd. 
nocte  tmcidavit  hostemqne  intra  mcBnia  recepit.   Mox  itemm  diTisimus 
exercitum,  cnjuB  nnam  partem  Dux  Lotharingifle  (in  cujuB  comitatnerant 
Baro  de  Snis,  et  Mercj  ambo  generales  prsefecti  yigiliamm)  per  aYia  et 
deyiay  mnltasqne  ambages  ac  vias  arctas  impeditasqne  Ramiromundam 
ciyitatem  amplam  et  mercimoniis  claram  deduxit:  Alteram  yero  Jo- 
annes  Werthius  cnm  septnaginta  yexillis  eqnitnm,  per  aliam  yiam  in 
Lotharingiam  prseiyit.     Mirabile  hoc  in  itinere  spectacnlnm  prsebebaot 
montes  snperins  niyibns  horridi,  in  medio  segete  divites,  in  pede  pratis 
et  arboribns  florentes.    Yix  in  Lotharingiam  pedem  intuleramns,  cnm  in 
primo  aditu  de  qninqne  peditnm  Galloram  cohortibus  in  yidno  loco 
pnesidii  cansft  commorantium  monemur,  in  qnos  dnm  arma  expedire 
statnimns  de  nostro  adyentn  certiores  fiicti,  yiriliter  se  nobis  opponnnt  et 
in  Scirmeck  nsqne  repellnnt  nbi  ipsnm  tridnnm  exegimns. 

Interea  rem  feliciter  agit  Gallassns,  Spirft  enim  et  Manheimio  potitnr, 
expnlsoqne  ex  yariis  urbibns  Wimariensi  prsesidioy  fortiter  trinmphat. 
Qnoad  Dux  Bemardus  Wimarius  se  de  noyo  coll^ns  contra  Gallassnm 
Mognntiam  tnnc  obsidentemy  cnm  omnibus  copiis  iyit,  iis  etiam  quas 
recens  in  anxilium  Wimariensis  ^  Gkdliis  addnxerat  Cardinalia  Jjl 
Valette,  hi  conjnnctis  yiribus  ab  obsidione  Moguntinft  Gkllassnm  repn- 
lemnt.  Hoc  tempore  in  fidem  CsBsaris  rediere  ex  Imperialibns  nrbibus 
Norimberga,  Ulma,  et  Francofordia  ad  Moennm. 

Noster  yer6  Werthius  alibi  non  feriatnr,  sed  tnm  felici  ausu  in  Oallos 
moyet,  nni  e&demqne  pngnft  yicena  trina  yexilla  hosti  eripit^  Yice-Colo- 
nellum  nnum  et  prsefectum  yigiliis  nnnm  capit ;  et  cnm  audisset  Mares- 
challum  de  La  Force  Gallum,  contra  nostros  moyisse^  quam  mox  se 
reliqnse  exercitus  parti  scilicet  peditatniy  qui  ad  dnodena  militnm  miUia 
se  extendebat,  oonjnngit. 

Nec  minus  fortiter  Piccolominins  ad  Loyanium  rem  contra  Gallos 
gerit,  k  cujus  obsidione  hostem  yi  repnlit^  in  quft  expeditione  Loya- 
nienses  stndiosi  et  religiosi  yarionmi  ordinum  suos  etiam  animos  contra 


ITINERARIUM.  65 

Galloi  ostendeniiit;  pnBcipuam  tamen  Mc  in  acie  laudem  meritus  est 
ColoneUns  Priston  cmn  Bnis  Ibernis,  qui  primi  Gallos  h  fortalitiis  eze- 
genmt. 

Qninto  IdoB  Jnlii  Joanni  de  Werth  significatum  fiiit  Ghdlici  ezercitna 
cataphractariomm  manipnlnm  in  qnodam  pago  non  procul  k  castris  de  la 
Forcey  agere,  contra  quoe  per  sylvamm  abdita  curriculo  contenditi  sed 
qnoniam  excubias  soUicit^  servabant,  non  nisi  paucos  nobiles  Francos  in 
redita  secnm  abduzit.  Parum  htc  abfiiit  nt  et  Wimarie  Ducem  Ber- 
nardnm  et  Cardinalem  de  la  Valette  interciperet,  qui  k  rustico  commod^ 
moniti,  equorum  prsesidio  eyasemnt.  Stabat  tunc  penes  Oallassum  ut 
totns  Gkdloram  exercitus  periret.  Hujns  enim  an  negligenti&  an  pra- 
dente  cunctatione,  nescio,  adyersarius  exercitus  relictis  tormentis  et  im- 
pedimentis  onmibns  et  aliquot  militum  millibus  Metas  evasit.  Quem 
dnm  nostri  recto  tramite  fugientem  sequuntnr  suspicionem  ingerunt,  ac 
si  de  nrbe  obsidend&  cogitarent :  quod  ut  impediat  Gkdlorum  dux,  nos- 
tros  sno  exercitn  cingit  et  intra  urbis  moenia  et  se  conclndere  annititur,  id 
▼er6  consilii  cnm  nostros  latere  non  posset,  moz  emis^re  qui  ei  fiusesserent 
negotinm.  Itaqne  cnm  Marescalhis  de  la  Force  videret  nostros  yiribus 
prfBTalerey  nooturais  in  tenebris  fngam  capessit,  quem  Werthius  k  tergo 
secntns  quingentos  facile  mUites  cecidit. 

His  ita  transactb  Serenissimns  LothariugisB  Dux  Carolus  Romeryillam 
migraly  tormentisque  majoribus  tam  strenno  impetu  quassat^  ut  intra  pau- 
cas  horas  prsesidium  Oaliicum  sibi  subjecerit.  Tantiim  fuit  in  urbe  gau- 
dinm  ob  Dncis  sui  ingressttm,  ut  gr^tim  snmmi  infimique^  Bacri  et 
prophani  sese  in  compita  effiinderent,  et  occurrerent  ejus  postliminio  ad 
se  reditnm  toto  cordis  aflfectu  gratnlantes.  Data  hic  fuit  Legioni  nostrae 
cura  occnpandfe  arois  mnnitione  et  stracturi  pnealtsey  et  sex  fortissimis 
turribus  formidabilis  ad  Episcopatnm  Meteusem  spectantis,  quam  non 
mult6  poet  multo  qnidem  labore,  compilatis  omnibus  ejus  bonis  qnie  in 
arcem  oomportata  fuerant,  in  potestatem  redeg^re.  Hoo  mense  Julio 
exeunte  Caesar  cnm  Duce  Saxonie  aliisque  Germaniae  Principibus  qui- 
busdam  iniit  de  noyo  paoem. 

Interim  dum  hostes  coeunt  in  cnneos,  nostrisqne  se  ad  praelium  pa- 
Tant»  Joannes  de  Werth  in  Gallos  ex  inopinato  irruit  legiouemque  inte^ 


66 


ITINERARIUM. 


gram  eqnitiim  concidit,  captis»  ipsomet  ColonellO)  et  Bupreano  ejus  Tigi- 
Uarnm  Praefecto.  Septimo  decimo  Septembris  ezpediimtar  duo  millia 
militnm  ad  S.  Nicolaom  civitatem  et  amplitadine  et  munimento  yiflen- 
dam,  qnam  cnm  GaUi  pcsn^  omnes  segri  insiderenti  iacU^  fnit  nostris 
irmmperey  et  mactatis  adyerBariiB  pro  Ubitu  prsBdas  agere  opimas. 


CAPUT  XVII. 


De  Progressu  Ducis  Latharingia  contra  GaUo9. 

\  I£  vigesim&  JnUi  Ibemi  nodtri  ab  hoste  rednx^re  tri- 
ginta  sex  oaptivoe;  Hungari  ver6  octogintay  pr»ter 
eoe,  qno6  occid^e,  plnsculos.  Yigesimo  septimo  ejus- 
dem  mensis  GkdU  annuam  Natalis  RegU  commempra- 
tionem  festo  tormentomm  sonitu  ter  repetito  concele- 
brftmnt,  cujus  tumultus  causam  cum  nostri  ignorarent, 
totam  noctem  in  armis  exegemnt,  biduo  post  bostes  sua  castra  solyerant. 
Altero  Octobris  die  Serenissimus  LotlwringiaB  Dux  amicoram  Uteris 
certior  &ctus,  quam  sine  negotio  Wimarius  cum  omni  GaUoram  exercitu 
k  Qallasso  intemecione  deleri  potuisset,  adeo  indoluit,  ut  nuIUus  ser« 
monem  sed  ne  conspectum  quidem  etiam  intimomm  suoram  sestineret. 
Cnm  et  ab  hoste  compulsi  fuissent  nostri  Moguntinam  obeidionem  sol- 
Tere^  et  ob  victus  penuriam  (cujus  defectu  magna  indies  mUitnm  multi- 
tudo  peribaty  cum  amphora  vini  duobus  ImperiaUbus,  et  panis  Ubra  tri- 
bus  florenis  sdveretar)  aU6  tantisper  recedere.  Hostis  quoque  easdem 
miserias  ferens,  ultra  subsistere  non  potuity  cum  pabuli  inopi&  equi  indies 
magno  numero  caderent,  ita  ut  relinquere  in  discessu  viginti  tormenta 
bellica  majora  cogeretur.  Poterat  utique  tunc  Gkdkssus  magnam  in 
hoste  stragem  exercere,  ciim  ipse  cum  quadraginta  miUtum  miUibus 


ITINERARIVM.  67 

knto  pMm,  sine  «111  hoeds  mfestatione,  Wimariam  MiUBipontom  eTadere 
aiBit, ^t cnm Marachallo de la Force vires conjangeie.  Ethoceiatqnod 
I^tfaaringi»  Dncem  pesBim^  (nt  per  erat)  habere  poterat :  tristior  itaqne 
eeptimo  Octobrig  die,  de  re  bellidL  confiRthatnms  ad  GkJaagnm  {Mroficis* 
citnr.  Hoc  in  itineie,  ab  emians  in  eam  rem  exploratoribtts  intelligit 
Dnx,  Regem  Galliae  non  inde  procnl  Tenationi  operam  dare,  contra  qnem 
coa^fefaendendnm  ipse  Dnx  cnm  miUibns  aliqnot  egreBsns  est,  sed 
neacio  qao  ftto  aH6  deerrans  ab  itiaere  recto^  et  Rege  deriavit  Circa 
eadem  tempora  fortiarimna  Campidnctor  JoanneB  de  Werth  cnm  pancn- 
lia  legicnibna  contra  hostem,  qui  tnnc  fbrt^  per  pagos  diapergns  hserebaty 
moYit,  sed  cnm  ille  in  tempore  monitns  esBet  de  Werthii  adyentn,  fiig& 
aalntem  redemit.  Qnem  postridie  nlterins  proBecntaB  in  planiflBimiB 
campis  reperit,  et  ad  velitandnm  coegit,  ac  yiginti  qnatnor  tnrmas  ita 
BalntaTitntnennnSyBedneTexiUaqnidem,  (qnae  ipseinnoBtracaBtrag^o* 
rioB^  deportayit»)  BnpeieBBety  qnin  et  reiiqniB  adverBariomm  legioneB, 
reUetiB  mitte  quingentiB  carribns  fhgam  ded^e;  cnrmB  porr6  cam  de- 
fecte  eqnornm  Werthins  abdncere  non  poBBCt,  igne  concremayit  Sexto 
decimo  Octobris  castra  morimnfl  versnB  Blomont  arcem  non  ignobilem^ 
qnam  tnnc  Galli  tenebant,  hi  cnm  de  noBtro  aoceBsu  cognovtee,  aroem 
diBtnrbatiB  tnrribns  et  mnris  oon&stim  destitnemnt.  Atqne  sic  tandem 
OallaBBJoa  castm  attjgimns  vireBqne  noetras  conjnnximns,  cnmqne  hoa- 
tilea  copiflB  k  nobis  non  nisi  dnamm  horarnm  spacio  abessent,  Tallis  fts- 
Biaqae  itanoa  Bepeimnfl,  nt  nnlhifladversariomm  machinispateretacceflsnB. 
Interim  cptimns  Lotharingi»  dnx,  non  pntavit  sqnnm  tantum  se  de- 
feaaivA  oontmBomani  tmperii  hoBtes  geBsiBse,  nisi  et  o£Bmsivaarma  contra 
Wimarieaflem  marte  prcpitio  expediret.  In  Wimarienaia  itaqne  impe- 
dimenta  cnm  incidiflset  et  salvum  conductnm  fndissety  ipsos  cnrrufl  c^m 
piovahere  non  poflset  nna  cnm  tormentisbeUicis,  concrematiflrotiflomnia 
diflperdidit.  Quam  injnriam  non  ftrentes  Gkdli  magnis  oopiiB  ia  noB 
inroAre»  tantiflqne  viribus  nostroB  provocav^re,  ut  totum  diem  Croate, 
Hungari,  et  Poloni  rem  geiere,  et  eorum  impetnm,  modemti  snstinendo, 
infiingem  ooacti  fuerint  nniveisufl  exerdtus  noster  tunc  non  speiabat 
alind  qaam  atrociBBimnm  prelium,  sed  Dnoibus  visnm  ut  in  conunodiom 
tampom  diffenetnr.    Qnanta  interim  htc  miUtum  et  equorum  finne  et 


68  ITINERARIUM. 

tabe  perenntium  multitadoy  in  castris  noetris  fiierit  dispersa,  difficile  est 
dicere  difficilins  credere :  dolebant  pleriqne  tot  martios  animos  eztra 
prslium  inter  amicos  stemi.  Postridie  cim  stationem  snam  adTersarii 
nostri  solyissent  insecatus  est  eos  Werthinsy  satins  ratns  glorios^  in  prselio 
occambercy  qa&m  in  castris  desidem  cnm  inopi&  Inctari.  Ejas  reditnm 
cum  prflecipui  ducum  avid^  expectarent,  tandem  sine  magno  frnctu  rediit. 
Hoc  tempore  OaUassiu  ad  sumptuosissimas  epulas  dncnm  pnecipaoe  in- 
vitaTiti  et  primum  quidem  locum  in  mensse  capite  occupabot  Dux  FIo- 
rentinusy  ejus  latns  cingebant  dexterum  quidem  Legatus  Eminentissimi 
Electoris  Moguntini  Archicancellarii  totius  Imperii»  Comes  de  Gron- 
sweig  Tormentis  prflBfectns  in  lag»  exercitu ;  Gkdlassus,  Werthius,  et 
Marchio  Passampier  generalis  vigiliamm  prsses.  Sinistrum  antem 
Eminentissimi  Cardinalis  Hispaniae  Legatus,  Coloredo  generalis  Mares- 
challus  in  exercitu  Imperatorio,  Comes  de  G6tz  locumtenens  Mareschalli, 
senior  item  Wangler  vigiliis  prflefectus,  aliique  nonnulli  generales  pro  sui 
quisque  conditione :  Nec  erat  ex  colonellis  ullus  qui  illi  mensse  asBideret« 
Die  tertio  et  yicesimo  Noyembris  dissolutis  castris  Pfaltzburgo  Tftbemas 
contendimus :  sunt  Taberase  locus  admodum  munitus  et  ex  prflecipuis 
Alsatise  munitionibus,  quem  reoenter  k  Gallis  recuperayerat  Marchio  de 
Grana.  Hoc  loco  aliquamdiu  substitit  Gallassus,  et  ne  miles  otiaretury 
jnssit  valla  instanrari  et  munitioni  isti  ea  addi  qufle  deesse  Tidebantur. 
Non  defuit  malesuada  fames,  qufle  nostram  exercitum  identidem  secuta 
est.  Vidisses  amice  Lector  hoc  in  itinere  si  nnqnam  alijts  splendidis- 
simam  miseriam,  matres  paryulos  suos  exponebant,  ne  ipsse  essent  tam 
cradelis  mortis  testes  oculatfle ;  yidisses  miUtum  prflecipuos  inter  niyes 
animam  fame  extortam  redderey  et  qui  nuUi  hosti  exterao  unquam  oes- 
serant,  nunc  domesticfle  miserise  yictas  ultro  porrigere  dextras :  yidisses 
passim  in  cadayera  eqnina  et  boyina  sedulo  inquirere  militem,  ut  tantis- 
per  animam,  ad  evolandum  promptam^  retineret.  Has  inter  miserias 
coacti  fuerunt  belli  Dnces  exercitum  diyidere,  et  aliqnam  quidem  Ligae 
partem  ad  Treyiros,  aliam  ad  Leodienses  ablegare.  Caesareanas  yero 
copias  tripartito  secuerunt,  partemque  unam  seniori  Coloredo  Generali 
Mareschalloy  in  confinia  Gallifle  ducendam  conmuseronty  alteram  junior 
Coloredo  Yice-^Mareschallus  in  Burgundiam  abdoxit.     Tertiam  sibi 


ITINERARIUM.  69 

ChJksfBfl  retiuait.  Nostra  tnnc  Legio  cnm  Generali  Prsefecto  Yigiliarani 
Waagler  in  hybema  abiit,  recta  igitor  Bockenheimiam  direzimiu  iter, 
quod  non  ita  pridem  Daci  Lotharingiae  k  CasBaiA  camar&  Spine,  post 
longam  oontra  NaMoviam  disceptadonemy  com  viginti  qoataor  pagis 
lifwigBatam  faerat,  detn  per  Sarbrack  transivimoB»  est  ea  civitas  satiB 
ampUi  in  medio  Sane  ccmstitata,  yisitarqae  in  e&  arz  magnific^  exstracta, 
condavibas  et  aoliB  egregiis  visenda.  Incidi  htc  in  Nobilem  Dominam 
Marchionis  Darlacenflis  Filiam,  Mariam  Elizabetham,  Comiti  NasBoa- 
ienai  tonc  nnptam,  qnfle  dissertiflsim^  lingaam  lAtinam  loqaebatar,  phi^ 
loflophiciflqae  etiam  difldplinifl  commod^  ezcalta  erat^  versafl  item  artifi- 
ciofliflBim^  in  metrnm  stringebaty  malt&  militam  nofltnNram  admiratione. 
Hinc  in  Walderfangk  k  Qallis  inseflsam  progressi  samafl,  k  qaibafl 
oppidnm  nobis  tradi  postakyimofl,  qai  cam  rennerent  yi  cepimasy  et  ad 
mium  onmefl  in  prfleflidio  exifltentefl  mactavimas.  Hoc  oppidnm  hybemifl 
noetrifl  aflsignabatar,  cnm  verb  id  abnaisflet  Colonellafl  noflter  ob  yictafl 
inopiam,  atqae  ad  Gallasflam  indignitatem  rei  detaliflset^  ab  eodem 
nihilominns  jassas  est  iteram  locam  illam  acceptare.  Hoc  anno  exennte 
ez  Pohndft  nobis  sappetiae  missse  sant  octo  millia  militnm  selectiflsimoram, 
qnoram  yezilla  hanc  prseferebant  Epigraphen  Avis  Aqnila  grandis, 
magnofl  hostes  pellit.  Qailibet  militam  eoram  daplici  armabatar  acinace, 
altero  ad  latos  propriamy  altero  ad  eqai  ephippiam  alligato.  Eodem  tem- 
pore  ad  nos  perscriptnm  est  de  dissensione  inter  Gallos,  Scotofl,  et  An- 
glofl  ezorta  in  HoUandifle  partibafl,  flicat  et  de  lacaleutft  Gralloram  clade 
ifltic  acoept&.  Qaod  item  Dt^nkirkani  viginti  flnpra  dacentafl  navefl  ab 
HoUandifl  obtinniflflent.  Dncem  item  Boannensem  Regifl  Oalliie  per 
Italiam  Mareflchallam  rem  infaaflt^  contra  Hiflpanofl  geseiflfle,  et  an k  cam 
ezimio  exercita  Dacatam  Parmensem  ^  manibafl  Gallicifl  dimittere  co- 
actam  esfle.  Postremo  Decembrifl  die  Yice-Mareflchallafl  Coloredo,  on^ 
cnm  Mercj  et  Passampier  ad  Laxenbnrgenses  movit,  eo  qnod  Wimari- 
ensifl  Dax  Benuirdafl  nescio  qaaa  tarbafl  cieret. 

Ad  Annum  Christi  M.DC. XXXVI  Ingressus. 

Inennte  anno  sapra  flcflqaimillesimam  centeflimo  trigeflimo  flexto,  dax 
noflter  eztrem&  presflafl  inopi&,  omnem  indagavit  viam  se  k  dnplici  hoete 


70  ITINERARIUM. 

fame  et  OMib  defendendi,  Hlam  itaque  ut  ezpagnaret,  hos  aggresBHB  est, 
ac  copias  snas  cnm  TheoniB  yillam  abduxisset  in  rip&  Mosellie  fluniiniB 
cui  civitas  adjacet  ezplicavit.  Ducit  hoc  flumen  nomenclaturam  soam 
k  confluenti&  Mosse  et  Sellffi.  Moea  enim  postquam  k  montibns  Akatie 
prorumpit  Tario  ambitu  ad  Sellam  civitatem  flumini  cognominem  com 
Sell&  fluvio  se  conjungit,  et  ne  auctori  SeUse  ingratus  sit  Mosa  nomen 
ejuB  suo  adsciscit  Moseliaque  deincepe  nuncupatur.  Hic  dum  subeiBtimus 
molitorem  prop^  metas  habitantem  adyersarium  habuimus  san^  infestiB- 
simum ;  eum  necromanticnm  multi  putayemnt,  sed  Tanifl  reor  augura* 
tionibuBy  cum  ipsum  potius  militari  Bolerti&  omnia  sua  prsBstitisse  opiner. 
Hic  dum  multa  yariis  in  locis  damna  miiitibuB  intuliBBet,  tandem  et  ipee 
k  ruBticis  circumventus  est  et  occiBus.  Ckneralis  noster  ad  Theonis- 
▼illam  ponte  navali  stravit  Mosellamy  cujus  ope  omnis  exercitus  trajecit« 
Postea  Yer6  cum  rite  omnia  ordinasset,  ipee  Bruxellas  ad  Eminentissimum 
Hispaniarum  Cardinalem  abiit,  de  rebus  beUicis  consiUum  petitumB. 


CAPUT  XVIIL 
De  Initio  et  Causis  Belli  d  Lotharingia  Duce  contra  Galhm  msceptu 

[UM  GaUorum  Rex  Ludovicus  XIIL  yideret  se  confce- 
deratiB  sibi  Suecorum  copiis  contra  CsBsarem  commod^ 
suppedias  ferre  non  posBe,  nisi  Lotharingiae  ducatum 
certum  et  securum  in  Germaniam  aditum  obtinerety 
petiit  primikm  consuetis  Regum,  hoc  est,  armatis  pre- 
cibns,  k  Lotharingise  Duce  Carolo  III.  ejus  nominis,  ut  sibi  ad  tempus 
quasdam  urbes  in  suo  Ducatu  reUnqueret.  Quas  cum  se  prudentissimus 
Dux  citra  totius  patriee  interitum  Francorum  Regi  negare  non  posBe 
yiderety  ne  se  simul  suosque  perderet  annuit  postulatis,  qnantumTis  sa- 


ITINERARIUM.  71 

gacilHRiBii0  Priticepfl  probi  perspiceret,  qao  transverBam  res  tota  itura 
eflset.  Noa  stetem&t  hoc  loco  machinationes  Ludoyici ;  cum  enim  tam 
felici  principio  vidisset  Ducem»  quem  consensurum  haud  putayerat, 
urbes  suas  sibi  concessisse,  plura  postuhire  est  ausus,  accitum  ergo  jussit 
arma  quse  pro  Imperatore  Ferdinando  contra  Sueciae  Regem  sibi  fosdere 
junctum  susoeperat,  deponere,  sibique  in  suam  suommque  securitatem 
dare  Nanoeium,  munitionem  Lothariugis  totius  prsecipuam :  cui  Lotha- 
ringie  Dux  pro  eft  qua  est  humanitate,  respondit  id  fieri  difficulter  posse, 
exensana  feoda  qnsB  ab  Imperio  haberet,  ideoque  ut  fidelis  Yasallus 
debere  se  Domino  feudi  in  necessitate  succurrere :  Qnod  ad  Nanceium 
saaTisBim^  apertam  injuriam  apud  Ludovicum  Justum  est  deprecatus, 
cikmqne  Rex  acrius  ita  se  fieri  yelle  urgerety  aperti  disserteque  n^vit 
se  k  Csesarianis  partibus  abscessurum,  cum  majores  sui  ab  omni  retro 
vetostate  pacta  ecmventa  cum  Cssaribus  semper  inviolata  sanct^  ser^ 
vassent.  Hsbc  res,  quie  Duci  Carolo  laudem  fidelitatis  dare  debuerat, 
initium  fecit  Gkdlici  in  Lotharingicam  domum  odii.  Interim  ut  belli 
jnsti  cansam  plebi  Qallus  obtrudereti  spargi  in  vulgus  fecit,  Carolum 
contra  se  conspirasse;  ac  velut  Yasallum  Qallice  coronae  obedientiam 
debitam  negare :  sororem  insuper  suam,  contra  inhibitionem  Regis,  et 
Regni  statuta  Fratri  Regi  obtrusisse  conjugem,  &c.  Itaque  Nanceium 
▼alido  exercitu  cingit,  atque  post  aliquantam  obsidionem  in  suam  potes* 
tatem  cogit*  Reliquerat  id  temporis  Carolus  Fratrem  suum  Nicolanm 
Franciscum  Sacr»  Romanie  Ecclesiie  olim  Cardinalem  qui  Ducatum 
in  8Q&  abeenti&  cum  pleno  jure  regeret,  paciscereturque  amicitiae  con- 
servandsB  gratift  neutralitatem  pro  se  suisque  tunc  subditis  ad  libitum 
cnm  Oalliamm  Rege,  et  vel  sic  ipsnm  placaret,  sed  nec  hoc  quidem  ex 
voto  oeBsit;  capti  enim  urbe,  et  Cardinalem  nuper,  una  cum  recens 
nnpt&  claudi&  in  ciqptivitate  detinuit^  probeque,  custodi&  adhibit&  intra 
domesticoB  parietes  conclusit.  Hi  cum  se  retineri  tam  soUicit^  vidissent» 
snspicati  quod  res  erat,  de  clande8tin&  fug&  consultare  inter  se  coeperunt : 
adhibitis  dein  in  consortium  c<msilii  fidelioribus  aulicis,  honestam  fugam^ 
proboesB  captivitati,  quantumvis  iniquae,  prsBponendam  esse  seri6  con- 
clusemnt.  Pcsito  ergo  Ducali  habitu,  plebeias  et  rusticas  vestes  ads'^ 
ciseunti  impoBitisque  dorso  fimineis  corbibus,  veluti  fimum  deportatnri  in 


72  ITINERARIUM. 

vineasy  dexterrini^  elabuntnry  directoque  Italiam  TerBHB  itinere  rectissi'^ 
miB  semitiB  deducuntor.  Nec  minos  Heurica  Principis  Pfaltzbni^erais 
conjnx  prudens  invenit  evadendi  commentnm.  Erat  tnnc  fort^  jnvenis 
ex  optim&  AngliaB  nobilitate  orinnduB  in  nrbe»  qui  ob  tibise  pericnlosiini 
dolorem  voverat  ad  dies  aliquot  sacrum  Deiparae  sacellum,  miracoliff 
clarum  invisere:  Hic  in  sno  essedoi  quo  vehebatur  hanc  Principem  abs- 
condity  eduxitque  ad  sacellum  ubi  erant  £qui  dispositiy  qui  utrumque  m 
tutiora  loca,  hoc  est  in  Comitatum  Burgundiae  deportarent.  Hinc  postea 
periculosa  audaci&  per  Oallias  cautissim^  profecti,  in  duos  equites  nobiles 
fort^  fortuna  incidenmt,  qui  Dominam  hanc  comitersalutatamagnovenint 
cum  ver6  se  deprehensam  vidit  ad  preces  confugity  rogans  viros  Gkdios,  ne 
qua  sibi  Principi  foeminee  fraudi  essent»  vel  hoetibus  proderent.  Quod  ipsi 
polliciti,  securam  Bmxellas  dimiserunt.  Margaretha  porro  altera  Dacis 
Lotharingise  soror,  et  uxor  Fratris  Regis  Galliarum  virum  mentita 
Nanceo  Theonisvillam  delata  est.  Domina  denique  Nioolaa  uxor  Ducis 
Caroli  Parisios  deducta  est,  ubi  etiam  nunc  detinetur. 

Rex  Franciee  cum  totum  Lotharingise  Ducatum  sibi  subjecisset,  in 
civitate  Barrensi  eeneam  erigi  jussit  colnmuam  cui  inscribi  fecit  causam 
proscripti  Ducisy  vetuitque  Nancsei,  edito  et  in  publicum  evulgato  edicto, 
ne  post  hac  ab  ullo  cujuscunque  status  aut  conditionis  indigenft  vel 
extraneo  Carolus,  Lotharingiae  Dux  appellaretur.  Mox  in  Religiosos 
saevitum  est,  pluresque  Lotharingi&  exesse  judsi,  reliquis  sever^  inhibitum 
esty  ne  posthac  pro  alio  quam  Ghdliarum  Rege  preoes  in  toto  ducatu 
funderent.  Qnkm  verb  id  rect^,  viderint  aequi  rerum  sestimatores. 
Scio  quoque  certorum  et  fide  dignissimorum  virorum  relatione,  id  ipsam 
etiam  pluribus  in  tempestate  Suedic&  ex  Gkrmania  in  Gkillias  exulatum 
exactis  contigisscy  quibus  et  vincula  interminata  et  carceres,  aliseque 
poenee  statutse  si  post  hac  pro  Romano  Imperatore  solennem  Ecclesiae 
precationemy  quam  ipsi  quoque  Oalli  suis  missalibus  imprimunt,  public^ 
pronunciarent. 

Sexto  decimo  Januarii  Colonelli  Corpus,  et  Ludovicns  Croatamm 
Legionibns  Praefecti  cum  nostris  Dragonibus  septem  Equitum  Oallonmi 
turmas  viriliter  cecidemnt,  interceptis  ceutum  quinquaginta  Equis. 
Trigesimo  ejusdem  Longovicum  perreximus  arcemque  vicinam  Grallioo 


ITINERARIUM. 


73 


pnesidio  firmam  obsedimus»  nec  mult6  post  ad  paciscendom  Gallos 
ooegimus.  Sub  hflec  tempora  Mogantia  et  Confluentia  aliseque  adhuc 
urbes  ad  Imperatorem  redi^re.  Yigesimo  septimo  Febrnarii  j  ussi  sumus 
MartiByiQam  aggredi,  paruerat  illa  nuper  partim  Hispanis  partim  Lotha- 
ringOy  jam  yer6  ciyes  adyersariis  solyebfiuit  yectigal  strenu^ne  contrl- 
buebant  hosti,  ut  yer6  pauI6  post  nostris  se  subdidit  armis,  quatuor 
scutomm  aureorum  millia  (duploues  yocamus)  jnssa  est  pendere  nostro 
Generali  Coloredo,  et  quot  septimanis  mille  imperiales  militi.  Arlunam 
qnoque  ciyitatem  oepimusy  qu®  nometi  k  Lun&  sortita  est,  cui  olim  indi- 
geDse  aram  erexerant^  cujns  monumenta  etiamnum  hodie  spectantur* 
Arluna  ergo  dicitur  quasi  Ara  Lunae.  Yeris  hujus  anni  initium,  sicut 
et  reliquus  progressus  asperrimus  fuity  ita  ut  miles  maI6  yestitu  instmctus, 
yix  posset  se  k  frigore  defendere :  multi  rudes  boum  suumque  pelles 
arcendo  frigori,  corpori  circumligabant.  Ineunte  yere,  Croatse  tres 
Legiones  Gallorum  animos6  adorti,  omnes  contmcidayemnt,  paucnlis 
primoribus,  quos  in  captiyitatem  abduxemnt,  exceptis.  Poloni  quoque 
et  Hungari  opimas  tuUre  prsedas,  sed  cum  se  auro  locupletassent,  pngnam 
renu^re  quoad  Mercj  pontem  nayalem  struxit,  per  quem  transire  omnes 
compulit,  ut  in  Campaniam  excurrerent  Gallosque  in&starent,  quod 
paul6  post  declarabitur. 


CAPUT  XIX. 

Ue  Progressibus  nostrorum  contra  Gallos, 

EGIO  nostra  in  mandatis  acceperat  pontis  aditum  cus« 
todire>  quoad  omnis  exercitus  transiisset,  in  quem  finem 
Bubitaneum  opus,  immanem  secummque  aggerem  eges- 
serat  contra  hostium  nobis  iminentium  incursum.  Cum 
yero  Poloni  negarent  se  pugnare  posse  aut  yelle,  nisi 

L 


74  ITINERARIUM. 

Btipendia  ipeis  solyerentary  imo  retro  ad  hyberna  pristina  oederent,  nostra 
legio  coacta  est  adultft  nocte  fugam  capesserei  pontemque  post  se  accen- 
sis  injectis  fascibuSy  asseribnBque  in  Mosellam  dejectiB  diBturbare.  Hino 
ArviUam  contendimufl  ao  stationem  illic  ad  tempus  fiximuB,  multaqne 
inde  Gkdlis  damna  dedimus.  Dici  haud  potest  quantam  Croatae  Dra^ 
goncBque  nostri  hisce  in  partibuB  exercuerint  Bseyitiam,  pagOB  obvio» 
concremando,  depraedando  urbesy  trucidando  sine  discrimine  nobile» 
ignobilesquey  mulieres  nobiles  sacraaque  Deo  virgineB  ad  suam  libidinem 
rapiendo,  prfledaB  injustas  &ciendo.  Diyis  dicatas  Eoclesias  Tiolando, 
pudet  dicere*  non  reor  ipsos  Turcas  Saracenosque  graviora  unquam 
damna  inferre  Christianis  potuisse.  Atque,  quod  mazim^  detestandom 
est,  haec  omnia  impun^  &ciebant  milites,  indulgenti&  utique  eorum  qui 
exercitui  summo  cum  jure  prseerauti  qui  ut  se  iocupletarent,  nihil  pensi 
ducebant,  jnrene  an  injurili  miles  prfeliaretary  nec  curabant  magnopere 
an  amicis  an  hostibus  prsedas  abstulisBent*  Unde  mox  Divina  ultio 
nostros  nec  lento  pede  insecutay  hostiUque  manu  in  ea  loca,  unde  exie- 
ramuBy  repulit ;  ubi  inexplicabilis  erat  annonse  difficultas.  Rustici  quo- 
que  nobis  infesti,  plures  nostrum  ex  insidiis  partim,  partim  apertft  yi 
mactabant,  et  ubi  arma  deerant,  Budibus  palisque  res  rustica  agebatur. 

Quart&  et  yigesim&  Martii  cum  Lotharingiae  Dux  iterum  se  n^tiorum 
cau8&  Bruxellas  contulisset,  in  yice-Mareschallum  Coloredo  Juniorem 
circa  Luyr  Galli  impetum  fecemnt^  et  licet  Coloredo  se  tunc  virum 
fortem,  impetum  multo  tempore  sustinendo,  hostique  obsistendo,  pne* 
buerit,  ipseque  semper  In  prim&  acie  pugn&rit,  dissipatis  tamen  copiis» 
captus  CBt,  Parisiosque  abductus.  Hoc  anno  etiam  plnra  qukm  viginti 
militum  millia  fame  enecta  sunt :  atque  illa  erat  tunc  pugnandi  ratio  ut 
integri  exercitus,  qui  nec  hostem  yiderant,  unico  quasi  flatu  dissipa- 
rentur.  Decimo  Aprilis  noetri  missi  sunty  ut  aditum  Metis  yicinum 
interciperent^  sed  non  multb  poBt  non  sine  clade  et  ignomini^  redire 
compulsi  sunt.  Non  procul  hinc  rustici  plusculi  tumnltuantes  in  arma 
ruerant,  qui  ex  sylyis  et  insidiis  militem  infestabant,  opimasque  s«epe 
ducebant  prsedas.  Hi  ut  eo  securius  prsedarentur,  rem  omnem  fami- 
liarem  coemiterio  infoderanty  crucemque  ligneam  juxta  posuerant,  ne 
quis  illic  alittd  pneter  cadayer  latitare  suspicaretur :  quorum  insolentiam 


ITINERARIUM.  75 

et  latrocinfindi  impmiitatem  cam  ffigi^  diu  tulisBent  Croat»,  agmine 
tandem  ft^,  magno  in  eos  impetu  rnant,  ao  partem  rnsticoram  Btemant 
partem  capionty  cumqoe  domoB  iUorom  diripere  vellent,  prseter  nudoa 
parietes  omni  subaidio  vacuoa  reperiunt  nihil;  ad  qusestionem  itaque 
nonnuUos  abripiunt,  acnterque  in  obstinat^  mutoe  animadvertont,  qui 
tamen  tant&  constantift,  saperatis  plnrimis  et  ueyianmiB  tormentiB  silen- 
tium  ueryaTerunty  ut  nil  quidquam  de  theBauria  et  prsdifl  illoram  resciri 
poBset.  Quoad  demum  mulierculam  immani  haustu  (Suedicum  ab  in- 
Tentoribus  Suecis  appeilabant)  saturam  ad  proditionem  coegerunt. 
Haustns  hic  (immane  dictu)  hoc  fer^  modo  propinabatur.  Reclinabatur 
supinus  rosticus,  intra  cujus  dentes  interjiciebatur  bacilluSy  qui  patulum 
et  apertom  rictum  retineret,  tum  Ter6  tamdiu  infundebatur  aqua  quoady 
distento  instar  tTmpani  yentre,  prsefocaretnry  vel  pecunias  absconditas 
pandereL  Hanc  tantam  inhumanitatem  immanitatemque  pio  lectori 
detestandam  execrandamque  relinquo.  Hoc  anno,  qui  fuit  multornm 
sermo,  fides  sit  penes  auctores,  Gkdli  Imperatoris  Effigiem  Yirduni  in 
crucem  seu  patibulum  ignominiosissim^  egisse  dicuntur :  quod  quidem 
cgo  haud  reor :  Quis  enim  credat  tantam  in  Principem  optim^  Catho- 
licum  injuriam,  k  Rege  Christianissimo  subditis  impunem  esse  per- 
misBam  ?  Calendis  Maii  ex  Sebachian&  Legione  turma  una  Oallorum 
sensit  Tictricia  arma :  Lotharingiae  Ter6  Dux  obsidere  c€epit  Leodium 
sine  fiructu  tamen  aliquo,  cum  ciTes  essent  et  Tiribus  et  loci  securitate 
superiores.  Interea  sub  nonum  Julii  Dux  Bemardus  Wimariensis  cnm 
Cardinale  de  la  Yalette  Gallo,  Talidissimum  exercitum  admoTcnt  Ta- 
bemis  Alsaticis,  simulqne  commeatum,  quo  omnino  destituebatury^Ha- 
ganoam  dedncunt,  opportun^  adfb^re,  cum  magna  illic  glisceret  iam^. 
Nos  Ter6  Luxenburgum  Tersus  jnssi  sumus  pergere,  sed  cum  nos 
hostium  insignis  turma  impedire  TcIIet,  resolutis  mox  animis  in  eam 
moTimus,  et  quamprimnm  in  fagam  conjecimus,  eam  nostri  secuti 
sunt  ad  rudera  templi  alicajuSy  ex  quibus  illa  non  sine  sanguine  nos 
impugnaTit,  cum  Tero  nos  igne  injecto  contra  ipsam  ageremus  fortius, 
mori  potius  Toluit  quam  se  nobis  dedere,  pauculi  ex  turma  illa  peramplam 
ingressi  caTemam>  inde  acriter  prsliabantur,  quoad  omnes  Titam  in  san- 
gnine  ponerent.     Hoc  eodem  tempore  GhJIi  ad  iTodium  Polonoram 


7«  ITINERARIUM. 

pecora  abegerunt,  siiimlqae  priiD&  irmptione  dno  vezilla  ipsis  eripa^rcv 
quam  ignominiam  non  ferentes  Poloni,  conTOcatis  yiribus  collectiBque 
animis  in  GhilloB  ienub  irruerunt,  trucidatisque  quadringentisy  tria  Bigna 
cum  BigniferiB,  et  supremo  yigiliarnm  Prsefecto  uno,  pluribuBque  Tri- 
bunis  in  castra  retulerunt.  Moverat  interim  Mercy  cum  octo  miUibns 
ut  Ducem  WimarienBem  ab  obindione  Tabemensi  impediret,  ac  die  sep- 
timo  decimo  in  campis  pabulantes  ducentos  Oallos  offendit,  quos  canoi 
equis  ad  sua  castra  deduzit.  Die  non&  decim&  ejusdem  Poloni  itemm 
irruptionem  in  Wimarienses  parant,  ac  felicibus  ausis  mactant  pluscuIoB^ 
capiunt  viginti  circiter  non  infimse  sortis  milites.  Hoc  successu  animo» 
siores  vicesimo  tertio  hujus  egrediuntur  iterumy  secumque  quadrin- 
geutos  equos  abducunt.  His  modicis  cladibus  nil  motus  BernarduB 
Dux  premere  pergit  obsidionemy  unde  ex  Ibemorum  Legionibos  dase 
mittuntur  in  succursum  eorum,  qui  ad  Taberaas  hostem  impetebant : 
Per  media  itaque  hostium  castra  Sarae-pontem  prim6y  inde  in  Homburch, 
tum  per  Keiserslauderay  Neostadium  in  Palatinatu  inferiori  situm,  hinc 
Landavium  magnis  itineribus  properavimus.  Hlc  etsi  Oallassum  non 
procul  ab  Argentini  validum  exercitum  haberCy  pontemque  non  procul 
inde  navalem  straxisse  inteUigeremus,  Taberais  tamen  succurrere  vel 
non  potuit,  vel  neglexit.  Interea  hostis  immaniter  quatit  moenia,  et  suis 
spem  facit  vi  occupandse  urbis :  Hic  cum  Iberai  periculum  imminere 
urbi  viderunt,  in  hostem  strenue  excurmnt,  in  qua  excursione  Butleriani 
egregi^  se  habuemnt :  ducebat  eos  tunc  fort^  Colonellus  Mulheim,  cum 
quo  non  minoribus  animisrecta  in  hostem  ibant  Capitanei  Stivin,  Alex- 
ander  Mac  Daniel^  et  Petras  Oeraldinus.  Ex  hostibus  occid  ducenti 
circiter^  ex  quibus  officiales  viginti,  inter  quos  Greneralis  Hebron 
Scotus,  et  Comes  Hanoviensis,  ipse  etiam  Dux  Wimarius  secnndum 
manum  leviter  vulneratus.  Nondum  oogitabant  tunc  Taberaenses  civi- 
tatem  dedere,  nisi  miserabilis  et  obscoena  fames  eos  etiam  nolentes  ad 
deditionem  oompulisset.  Cum  ergo  oommeatus  omnis  defecisset,  ita  ut 
ultra  praeliari  exhaustis  viribus  non  possent,  viderentque  hostium  in  ob» 
sidione  pertinaciam,  die  quint&  decim&  Julii  pacti  sunt  oivitatem  his 
conditionibus  tradere. 
I.  Ut  vexillis  pansis  egrederentur. 


ITINERARIUM. 


7T 


II.  Ut  liceret  caivis  sua  impedimenta  avehere. 

III.  TJt  militari  modo  paratis  ad  pugnam  armis,  ad  Gkdlassica  castra 
dedacerentar  indemnes. 

Oloriofl^  san^  prsesidiarii  se  defend^re,  octo  enim  insultns  cam  gravi 
hoBtiam  incommodo  animos^  repalerant,  et  licet  Tabemas  Ceesari  seryare 
non  potaerint,  immortalem  tamen  laadem  sant  consecuti.  Sab  yigesi- 
mam  tertiam  Jalii  Hungarise  et  Bohemiae  Rex  Ferdinandas  III.  castra 
nostra  inyisit,  atqae  ab  omni  exercita  majoribus  minoribasqae  tertiam 
exoneratis  fistalis  est  salatatas.  Camqae  aniversa  rect^  ordinasset  in 
Marchionatam  Badensem  est  reversas;  Qaocam  ivit  Lamboj  vir  in 
paaciB  strenaas  et  reram  bellicaram  imprimis  gnaras,  qai  qainqae  le- 
gionea  dacebat,  inter  quas  erat  legio  Jacobi  Gordoni.  Hic  Lamboj 
paal6  post  Brisacam  cam  sais  discessit,  seqne  cam  Reinacher  conjunxit, 
qai  militi  enervi  in  tres  dies  commeatum  liberaliter  at  potuit  praestitit. 


CAPUT  XX. 

De  ulteriore  progressu  nostra  contra  Gallos. 

[  RIS  ACO,  Commeftta^  ut  dictam  est,  in  tridaum  instracti, 
per  Dann  in  Bui^undiae  Comitatum  movimus.  Bur- 
gundi  san^  novos  nos  hospites  liberalissim^  habaerunt, 
nilqae  nobis  ex  bonis  omnibus  sabditorum,  praeter  Ec- 
clesias  et  molendina,  sanctam  esse  et  clausum  voluerunt. 
Est  cseterum  Bargundiae  Comitatus  fertilis  omni  genere  rerum  vini  et 
frumenti  ferax.  Hic  dum  quiescimus  tantisper,  Croatae  nostri  ex  insi- 
diis  in  sylvft  GkJIos  expectant,  qaos  ciLm  magno  impeta  in  nos  tendere 
vidissenty  k  tergo  ex  improviso  adortos  egregi^  salutanty  mactatis  eorum 
plarimis,  captis  reliquis.  Hinc  ad  Balansanam  arcem  expugnandam 
ducti  samasy  qaam  post  aliqaas  molestias  superatas  andecimo  Augasti 


78  ITINERARIUM. 

GkJliB  eripoimnB.  Hic  cum  prseterea  nihil  obstaret,  ut  copias  nofitras 
cnm  Burgandicis  conjnngeremttB»  viginti  qainqoe  millinm  ezercitnm 
conflayimus.  Die  Yige8im&  tertili  Angusti  SereniBsimns  LotharingiaB 
Dnx  cum  quatuor  militum  millibus  ad  nos  accessit,  ut  toti  exercitni  cum 
imperio  summjO  prseesset ;  qnem  festo  bombardamm  sonitu  submississim^ 
salntavimusy  ipseqne  nobis  yicissim  qn&  yerbis  qn&  signis,  galemm  sem* 
per  manu  praeferensy  sommam  hnmanitatem  exhibuit.  Obsidebat  tunc 
Dolam  ciyitatem  Bnrgnndiffi  et  omni  munitionis  generci  et  bonis  literis 
clarissimam  Princeps  Condsens  GkJlus  cum  eximio  et  selecto  exercitUy 
contra  qnem  arma  expediyimus :  Hic  yer6  cum  yires  nostras  majores, 
qnkm  crediderat,  andiyit  haud  secnmm  expectare  ratns,  sucoensis  ten- 
toriis  solyit  castra,  et  fngd  infioni  qnidem,  sed  secnrft  elapsua  est.  Nostri 
etsi  libentissim^  adyersarios  insecuti  fnissenty  qnia  tamen  yineta,  inter 
qu9B  incedebant,  expeditum  cursum  impediebant,  spiritnm  promptum 
licet  aegr^  admodnm  comprimere  debnemnt.  Obsederant  hanc  urbem 
tribns  ipsis  mensibus  maximis  impensis  Gkilli,  sed  prop^  nihil  laude  dig- 
nnm,  yel  memorabile  tot&  iM  obsidione  peregemnt,  et  pro  gIori&  snm- 
mam  ignominiam  retnlerunt.  SoIut&  igitnr  obsidione  pars  exercitns  nostri 
in  nlteriorem  Galliam  promoyity  pars  in  Bnrgundi&  in  omnem  fortunam 
intentay  substitit :  ne  tamen  plan^  otiarentur  yigesimo  secundo  Angnsti, 
septem  eqnitnm  Gallomm  turmas  omnimodo  dispersemnt.  Lamboy  yero 
ponte  strayit  fluyinm,  per  qnem  exercitnm  snnm  Grainm  yersns  traduxit. 
Est  porr6  Grainm  ciyitas  non  tam  yasta  qukm  munita,  aptaqne  sseyien- 
tinm  hostium  furorem  retundere.  Hic  dnm  snbsistimns  multa  hinc  inde 
hostibns  damna  dedimus,  quoad  undecimo  Septembris  castra  nostra  sol- 
yere  jnssi  sumns,  ac  nostras  copias  cnm  (Jallassianis  jnngere^  intendebat 
eiiim  Gkdlas  Wimariensem  cum  Cardinale  de  la  Yalette  in  ulteriorem 
Galliam  cogere,  ne  post  se  uUum  metuere  deberet  exercitnm.  Hoc  in 
itinere  Croata  qnidam  nescio  qno  &to  in  Bnrgnndicomm  msticomm 
manns  solus  delatus  est,  quem  expoliatnm  omnibus  yiyum  inhumarunt : 
Tridno  post  cnm  nostri  Dragones  illum  locnm  transirent,  yiderentqne 
insnetnm  et  noyum  illic  tnmnlnmy  pntarnnt  preciosas  illic  res  defossas 
latere  efibss&qne  humo,  in  Croatam  nondnm  exanimem  inciderant,  qni 
cnm  erecto  brachio  petiisset  auxilinm  se  surrigendiy  mox  rogayit  qnis  ille 


ITINERARIUM.  79 

;  dies  7  Yeneris,  reepondemnt  noBtri:  Itane  Ter6,  ait,  ego  tertium  jam 
di^  Iioc  in  Ergastolo  egi,  dies  euim  Mercorii  erat,  cnm  Tivus  k  pesei- 
mis  latronibus  rusticis  ad  mortuorum  sum  delatus  habitaculum.  Septim& 
et  ▼ige8im&  dicti  mensis  die  Gkdlassianas  copias  attigimus,  et  mox  se- 
quenti  die  Tigesimft  octayft  contra  Oallos  non  procul  k  nobis  dissitos 
egressi  sumus,  qui  oum  de  nostro  adventu  audierunt,  mox  metu  dilapsi 
sunt.  Htc  yero  dum  Marchionem  de  Orana  cum  tormentis  bellicis  ex- 
pectamnsy  variis  excursionibus  nostri  plures  hostium  in  castra  adduxerunt 
captiToe.  Pridie  S.  Michaelis  Archangeli  Marchio  de  Grana  adesse 
nnnciatur,  Oallas  ergo  conTOcatis  ipso  Archangeli  festo  omnibus  Gene- 
ralibufl  et  Officialibus  iuTitUTit  eos  ad  Missse  Sacrificium,  et  Concionem 
andiendam  quam  Pater  de  Societate  Jnsu  habuit,  egitque  de  pugn&  S. 
Michaelis  in  rebelles  cobIo  AngeloSy  ductaque  inde  similitudine,  uniTcr- 
sos  ad  fortiter  praeliandum  pro  Dbo  et  Cflesare  hortatus  est.  Hinc  contra 
hofltem  mox  itnm  est,  mandatum  enim  Regis  Hungariae  urgebat  ut  res 
prcelio  decemeretur.  Sexto  Octobris  die  Dux  Wimarius  Croatas  in- 
faostifl  auspiciis  impetere  Toluit,  nam  cum  militem  nostrum  praeter  spem 
Tigilem  reperissety  quam  Croatis  intenderat,  ipsemet  cladem  tulit;  atque 
tunc  Croatae  post  caesos  plurimos  duos  Tribunos  cum  Equitibus  octo  et 
quadraginta  Equos  coeperunt.  Hac  clade  acceptft  Wimarius  ad  dolos 
animum  couTertit,  emisit  enim  in  Castra  Croatamm  ex  diTersft  parte 
turmam  duplicem,  cumque  un&  in  Croatas  pergeret,  Croatse  nil  ex  dterft 
parte  periculi  metuentesy  totos  se  in  eam  partem  conTerterunt,  cumque 
hostem  incautiiks  longinsque  insequerentur^  altera  turma  ex  ali&  parte 
irmit,  omnesque  eorum  currus  et  impedimenta  subducit.  Hsec  dum 
fiunty  epulabantur  interim  et  Baccho  litabant  plurimi^  cognit&  Ter6  post- 
modum  fraude,  deinceps  magis  magisque  hostem  obserTarunt  nostri,  nec 
andebant  ante  in  campum  egredi,  quam  Picolomini  et  Joannes  Werthius 
adTcnissent.  Interea  Marchio  S.  Martini  cum  Butlero  Oenerali  Tigili- 
arum  Prsefecto  adT^tat  cum  octo  militum  millibus  et  duodecim  tormen- 
tis  bellicis,  de  quorum  adTentu  hostis  monitus,  solutis  castris  ali6  abiit, 
quem  Tige8im&  Octobris  in  silentio  sine  sonitu  buccinae  et  tTmpani  pIeD& 
et  fbrmat&  acie  insecuti  sumus,  numero  circiter  ad  quadraginta  militum 
milliay  hoc  &re  ordine.    Quatuor  l^ones  agmen  ducebant  in  acie,  has 


80  ITINERARIVM. 

seqiiebaiitar  pedites  conclmd  ez  atiiqne  parte  insigni  eqnitatn,  snccede- 
bant  ex  parte  dexterft  et  8ini8tr&  tormenta  majora  centnm  omnino  et  tri- 
ginta,  qnomm  medium  legiones  aliqnot  tenebant.    Ita  igitnr  progresBi 
Tigesimo  qnarto  die  eju8dem  Tenimns  ad  oppidnm  Mirbo»  ad  Marcbionem 
de  Mirbo  spectansy  blc  cnm  se  G^Uicnm  preesidium  dedere  noUety  k  Bat^ 
lero  et  Wangler  yi  ezpngnatnm  est  cssis  omnibns  prseter  eos  qni  ad  arcem 
confngerant,  quibus  incolumitatem,  si  se  dederent,  spospondemnt.    Vi- 
gesimo  quinto  bujns  CroatsB  nostri  PostiUonem  cum  Uteris  Regis  Gal- 
Uarum  ad  Cardinalem  de  la  Yalette  interceperunt :  quaeodem  die  jussi 
sunt  Dragones  omnes  LotharingisB  Ducem  sequi,  quos  yigesimo  nono 
sub  noctem  appUcuit  ciTitati,  quam  GraUi  nominant  S.  Jean.  de  Loan. 
*  Calendis  Norembris  horll  noctis  primft  GhiUos  in  suis  propugnacnlis 
impetiYimus  et  felicibus  auspiciis  expuUmus,  pugnayimus  dein  et  moenia 
majoribus  tormentis  qnassayimus  donec  diluxit.     Duoebat  tunc  fort^ 
agmen  et  semper  in  primft  acie  prseUabatur  OeneraUs  praefectus  excnbi- 
arum  Enckeferth  mUes  san^  mascnlus,  hic  suft  pr8B8enti&  adeo  nulitem 
animabat,  nt  contempt&  vit&  in  propugnaoula,  tanqnam  si  nostra  forent 
eniteretur.   Superatis  his  omnibus,  denuo  moenia  quassa  sunt  k  matutino 
sciUoet  dUuculo,  usque  ad  horam  pomeridianam  tertiam,  sequentem  verd 
noctem  quietam  exegimus.    Sub  yesperam  tamen  tormenta  nostra  aU6 
reducta  sunt,  yocatique  omnes  Dragones  exceptis  soUs  Ibemis  et  Scotis, 
qui  pericuUs  quam  maxim^  erant  expositiy  seu  id  factum  fuerit  odio 
gentis  aUenigenae,  an  negUgenti&  et  obUyione,  hand  Uquet,  certum  est 
eos  h&c  in  statione  tam  yiriUter  pugnaasey  ut  spectatores  meruerint  habere 
snmmos  yiros,  ipsum  etiam  OaUaflsumy  Duces  Lotharingiae,  Florentiae, 
PortugalUse,  Coloredo,  Marchionem  de  Orana,  Comitem  Rippergensemy 
Baronem  de  Suis,  Lamboy,  Femamont,  Mercj,  quoad  ipsis  tandem 
suppetiatum  missus  est,  jussn,  ut  creditur,  Ducis  Lotharingiae  ColoneUus 
Vemi  cum  duabus  Equitum  turmis,  cnjns  ope  hoetem  repulerunt  non 
sine  grayi  dade.      Immortalem  sibi  tunc  laudem  peperit  Waltherus 
Deyeroux,  qui  iUic  cum  Imperio  praeerat.     In  societatem  yer6  fortitu- 
dinis  ejus  yenemnt  ColoneUi  Worlochiy  et  Salomon  de  la  MoyiUe. 
yice*ColoneiU  D^esmond,  Jacobus  Grordon,  Florinus  Fiirstennaw.    Jo- 
annes  Henricus  OaU  yigiUarum  Praefectns,  Capitanei  Steyin  et  Robertua 


ITINERARIUM.  81 

Pnrcel  omnes  Ibeml.  Post  hflec  voluit  hanc  solvi  obsidionem  GaHaBsns, 
qnantfi  verb  confosione  credi  haud  potest  Hostis  videns  nostros  unde 
Tenerant  redire  magnis  animis  insecutus  est,  nostrosque  validis  armis  la- 
cessivit,  tandem  diu  ancipiti  pugn&  GkJli  in  fugam  abierunt,  nostri  yer6 
ad  Mirbo  castra  seu  stativa  posuerunt. 


CAPUT  XXI. 

De  ulierioribiis  contra  Gallos  Progressibus. 

^  D  Mirbo  dum  subsistimus,  nuUa  memorabilis  ezpeditio 
suscepta  est,  nisi  quod  tormentis  bellicis  se  adversarii 
exercitus  impeterent.  Summa  htc  perpetienda  fuit  in- 
opia,  cui  sublevandse  commodum  vicesimo  Novembris 
adducti  sunt  centum  currus  commeatu  instructi,  quos 
commiseratione  militum  passim  deficientium  fame,  ductus,  miserat  in 
ezercitns  aliquantnlam  refocillationem  Gkllassus.  Quam  hoc  loco  Bur- 
gundiones  rustici  cum  nostro  milite  iniqu^  egerint,  nemo  mihi  asserenti 
qnamvis  ocolato  testi  credit.  Hi  militem  sibi  ante  paucos  menses  salu- 
tarem  morte  et  quidem  yioIent&  remunerati  sunt,  ita  ut  nec  ipsis  etiam 
primoribus  exercitus  pepercerint,  si  qu&  in  eorum  manus  delaberentur. 
Ita  semper  beneficia  aliquando  prsstita  uauseantur,  prsestanda  yer6 
mnltis  votis  ezpetuntur. 

Hic  edocti  sumus  de  clade  Hatzfeldiac&  quam  Banirius  prop^  Witstock 
intalit  injurift  an  incurift  nescio.  Hsec  iuit  causa  cur  retr6  nobis  ceden- 
dam  fiierit.  Allatum  quoque  est  nuncium  de  Ferdinandi  III.  inangu- 
ratione  in  Begem  Bomanorum :  quantam  illa  res  in  ezercitu  causaverit 
Istitiam  cakmus  difficulter  exprimet.  Sed  et  in  Hispani&  fama  tam 
lcti  Duncii  fuit  celebrata;  ut  enim  Hlustrissimus  Comes  de  Sch6nberg 

M 


82  ITINERARIVM. 

CflBsarens  apud  HiBpanos  Legatas,  ad  R^am  aulam  insperata  haec  nova 
detulit»  Rex  continuo  insolita  leetitiaB  signa  dedit,  captivos  etiam  magni 
nominis  Tinculis  eximi  voluity  festos  ignes  succendi,  et  ad  duo  duca. 
torum  millia  in  yulgus  spargi. 

Non  multo  post  in  Germaniam  eundum  fuit  cum  omni  exercitu,  sse- 
yiente  frigore  et  altissimis  nivibuSy  in  quibus  non  pauci  militum  jam  fame 
semianimes,  reliquam  emiserunt  animam.  Cum  octavo  Februarii  Anno 
1637y  ^ylvam  nigram  (G^rmanis  Schwartzwaldt  dictam)  transiremuSy 
delatus  sum  in  monasterium  ordinis  Cistertiensis,  in  cujus  templo  vidi 
columnas  utrimque  duodecim  vastissimse  altitudinis  ex  uno  saxo  conti- 
nuo  excisas,  vidi  et  bovinam  pellem  ex  templi  Tholo  pendulam  quse  exn- 
vise  illius  pecoris  dicebantur,  quod  dictas  columnas  in  eum  locum  olim 
adduxisset.  Pellis  hsecy  fateory  tantee  erat  latitudinis  quantam  vix  esse 
posse  existimassem,  nisi  coram  inspexissem :  an  ver6  vires  bovis  unius 
tanto  ponderi  trahendo  suffecerinty  penes  eos,  qui  id  asserunt,  sit  fides. 
Hinc  profecti  sumus  septimo  decimo  Februarii  ad  fontem  salutis,  hoc 
est,  Heilbruuy  quo  in  loco  vidimus  Eminentissimum  Dominum  Electorem 
Moguntinum,  Principem  Portugalliffi,  Marchionem  de  Grana,  Gknera- 
lem  Oeleen.  Dehinc  in  Franconiam  ivimus,  in  vift  affertur  nuncius  de 
quindecim  turmis  Hassicis  csecis,  curribus  trecentis  commeatu  onustis, 
interceptis,  qnos  ad  Embreitsteinianam  arcem  suppetiatum  miserant ; 
sicut  etiam  non  multb  poet  de  ipsft  arce  tanti  momenti  k  Joanne  de  Werth 
captft.  Adjacet  haec  arx  Cohfluentiae  civitati  insigni  quae  nomen  habet 
k  confluenti&  Mosellae  et  Rheni. 

Parta  nuper  victorift  Banniricus  exercitus  totam  lar^  Franconiam, 
plurimo  Francorum  metn  infestabat,  huc  ergo  jussi  sumus  excurrere  la- 
trunculosque  passim  itinera  infestantes  compescere :  vix  hostis  de  nostro 
adventu  audierat  cum  per  Sylvam  Thuringicam  Erphordiam  se  subducit. 

Mortuus  est  hoc  Anno  M.  DC.  XXXYII.  die  quinta  decima  Febmaril 
sempitemft  memoria  et  longiore  vitft  dignissimus  Ferdinandus  II.  Impe- 
rator,  multis  calamitatibus  diu  exercitus  coelo  matumerat,  in  adversis  om» 
nibus  fidelis  Dei  famulusy  vir  vitse  innocentissimae,  pmdentiae  singularis, 
quem  nisi  coelam  terrse  huic  invidisset  dubio  procul  seteraare  debmsset 
in  solio  Romano.    Magnific^  ei  Viennae  Austrise  in  templo  Patrum  So- 


ITINERARIUM.  83 

cietatis  Jssvj  quos  semper,  totamqne  Societatem,  ut  filios  dilexerat,  pa- 
Tentatum  est.  Erexerant  dicti  Patres  in  medio  chori  ante  altare  prse- 
cipoam  magnomm  snmptnnm  stmctnram,  tanto  Caesare  dignam,  qnam 
castmm  doloris  yocant.  Hanc  stmcturam  sicnt  et  totnm  recens  exstmc- 
tnm  templnm,  atro  panno  vestierant  exornaverantqne  yari&  pictnri  et 
docto  embiemate.  Dnm  ver6  nos  in  Franconi&  ageremns,  obtigit  Capi- 
taneis  nostris  Steviuy  Pnrcel  et  Oeraldino  in  Fnldensi  Patri&  pagus,  ad 
qnem  ruBtici  trecenti  confinxerant  ligonibns  aliisqne  similibus  armis,  qnae 
cfleeDs  impetuB  cniqne  dabat,  bene  instracti  nt  nostros  illuc  appropiantes 
prohiberenty  de  qnibns  cnm  monnissent  Colonellnmy  Croatamm  snppetias 
acceperunty  hi  obstinatos  in  proposito  cinxemnt,  partim  interfecemnt, 
partim  in  captivitatem  abdnxemnt,  qni  tamen  post  quatuordecim  dierum 
carceres,  principis  Herbipolensis  precibus  dimissi  suut.  Francones  qui- 
dem  pleriqne  snnt  Catholici,  ex  iis  tamen  prsacipua  nobilitas  Lutheranum 
sequitnr  dogma.  Hinc  ortnm  ut  cnm  nnper  Nobilium  bona  fisco  Cae. 
aaris  transscriberentnr,  Domini  ad  Saxonem  Snecnmque  transierint. 

Henae  Martio  tanta  in  Fnldensi  Abbatift  fnit  remm  omninm  pennria» 
nt  equifl  et  canibns  mortnis  non  abstineretnr,  et  hoc  loco  tamen  post  tam 
varia  Cttsari  prsestita  servitia  Hyberaandnm  nobis  fnit,  non  qnidem  id 
Imperatoris  in  nostros  propensi88im&  yolnntate,  sed  eorum  quibns  omnis 
cura  oommittitnr  pndendi  invidi&.  Sed  nec  hlc  qnidem  diu  snbsisten- 
dnm  nobis  fnit;  sub  nndecimnm  enim  Aprilis  in  Hassiam  eyocati  sumns, 
ubi  yari^  k  rnsticis  infestabamnry  qnibus  tamen  semper  superiores  esse 
conati  sumus.  Die  sexto  decimo  Memingam  renimus  ductore  Generali 
Geleen,  Tiro  mansnetissimo  Csesarique  perquam  fideli^  inde  postea  nlte- 
rius  in  Saxoniam  progressi  snmus. 


CAPUT  XXII. 

De  successibm  nostris  in  Hassid  et  aliis  partibus  inferioris  Germanus^ 

OST  diutiumam  longissimomm  itinerum  emensionem,  et 
per  yarios  principatus  discnrsionem,  in  Hassiam  denu6 
rediimus  An.  M.DC.XXXYII.  quart&  et  decimft  die 
Aprilis.  Postquam  enim  nostri  felici  auspicio  cecidis- 
sent  duodecim  hostium  turmas  de  exercitu  Banniriano, 
ad  Comitatum  Honsteinnensem,  jussu  Geleen  Oeneralis  nostri,  tantisper 
quieturi  profecti  sumus  per  06ttingam  (ubi  nuper  Suedicus  miles  virum 
religiosum  vivum  et  spirantem  excoriavit)  et  Dntterstadium.  Hic  Cro- 
atae  nostri  variis  excursionibus,  hostium  plures  mactarunt.  Die  vicesimo 
octavo  Aprilis  ad  Bleicherodam  portentum  se  nobis  ostendit,  noctumis 
enim  horis  apparebat  crux  candida  mirse  magnitudinis  in  aere,  ad  quam 
contemplandmn  plurimi  omnis  sexus,  setatb  et  conditionis  homines  docti 
indoctique  evocati  concurrerunt,  variaeque  super  ei  re  pro  genio  et  in- 
genio  cujusvis  dictSB  sunt  sententise,  aliis  bonum,  sinistrum  aliis  ex  eo 
augurantibus.  Postquam  pauculos  istic  dies  substiteramus,  noctumis 
diumisque  itineribus  curriculo  in  Wanfredt  nos  transportare  jussi 
sumus,  ad  occupandum  locum  quem  hostis  non  multo  ante  aliquantnm 
dirntum  reliquerat }  eum  miles  noster  ut  accepit  facili  labore  reparavit. 
Hic  in  nostros  Croatas  hostis  prim6  se  vertit,  cui  ipsi  strenu^  adversati 
sunt,  ac  altero  die  Maii  Tribunum  unum  cum  sexaginta  captivis  aliis 
ac  centum  Equis  in  castra  nostra  addux^re.  Fortibus  etiam  praeliis  hoc 
loco  nobis  confligendum  fuit  cum  fame,  cum  enim  et  hominibus  et  pe- 
coribus  alimenta  deessent,  immaturse  segetes  depascendse  fuerunt.  Cro- 
atae  interim  solennes  suas  excursiones  continu&runty  ac  multoties  centum 
ducentosve  ab  hoste  captivos  reduxerant,  adeo  ut  totus  exercitus  adver- 
sarius  maturrim&  fug&  sibi  consulere  coactus  fuerit.  Potuissemus  tum 
commode  omnem  hostem  extinguere,  sed  cum  Generales  longiiis  k  nobis 


ITINERARIUM.  85 

distarent  qaornm  arbitrio  pngnandam  erat,  uec  tam  sabito  literse  per- 
ferrentory  occasio  paolatim  optima  effugit.  Sed  et  ipsi  dum  fagerent  in 
legionem  Wahlii  irmpenmt  et  nnam  prop^  turmam  omnino  pessum  de- 
derunt.  yicesim&  Maii  Castra  moyimus,  prseterfectique  MiiUiusium 
et  Langensaltz  die  tandem  yicesim&  terti^  Erfurtum  attigimus.  Non 
procul  hinc  aberat  Dn^ckmiiller  cum  Croatis  et  cataphractis,  hic  uno 
impetu  hoetem  aggreditur,  et  bono  eventu  quadringentis  captis  sexcentos 
occidity  simulque  cum  impedimentis  duccntos  quinquaginta  equos  in 
nostra  castra  intulit.  Intra  hunc  mensem  quo  hoc  loco  subsistendum 
fiiit,  saepius  faostem  ad  pugnam  lacessiveramus,  sed  cum  nusquam  com- 
pareret  in  campo,  jussu  Generalium  Geleen  et  Sperreuter,  ex  improyis6 
ad  arma  conclamatum  et  classicum  cantatum  est,  quod  audientes  adyer- 
sarii  in  aciem  prodiSrunt,  ssyoque  prslio  nobiscum  congressi  sunt.  HILc 
pagn&  ntrimque  plurimi  ceciderunt,  yulneratusque  h  nostris  est  Patritius 
Purcel  supremus  yigiliarum  preefectus.  Promoyimus  deinde  castra, 
ounciosque  Lipsiam  ad  Oeneralem  Gallassum  (illuc  enim  Prag&  dis- 
positis  equis  curriculo  yenerat)  misimus,  ut  quid  de  csetero  nobis  agen- 
dam  essety  intelligeremus. 

Decimi  septim^  Jnnii  Guilielmus  Wimariae  Dux,  nostrum  Generalem 
honoris  grati&  adiit,  pluribusque  cum  eo  perhumaniter  locutus  est.  Dum 
yer6  nos  ad  Hatzfeldicas  turmas  pergimus,  yeninnt  in  succursum  nostrum 
decem  Croatarum  Legiones  rmk  cum  Legione  Junioris  Wangler,  et  Le- 
gioue  Comitis  de  Bruay,  ita  ut  e&dem  hor&  simul  in  castra  Hatzfeldica 
in  quibns  erat  Gdtzius,  peryeniremus.  Hic  dum  aciem  in  Bannirium 
paramusy  ipse  cum  omni  suo  exercitu  elabitur  fug&,  et  celeri  gradu^  nos- 
tris  semper  yestigia  hostium  legentibus,  Landspergam  discedit.  Cum 
yer6  Grallassus  certis  nunciis  accepisset  Bannirium  cum  exercitu  transire 
in  Pomeraniam,  quo  contendebaty  commod6  non  posse,  concilio  coacto 
conclnsit  transitum  ipsi,  prsemissis  selectis  aliquot  equitum  turmis,  prae- 
cludere.  In  hic  statione  omnem  quidem  rerum  copiam  reperimus,  prse- 
ter  aquam,  cujus  tanta  fuit  penuria,  ut  milites  etiam  paludes  exantla- 
rent,  et  arenosam  aquam  per  linea  strophiola  decolarent.  Indigense 
Vaiidalorum  Iingu&  utuntur,  k  quibus  Ducem  suum  stemma  ducere  longa 
retro  serie  demonstrant.   Hinc  per  Fiirstenwaldt  ad  Spream  situm  oppi- 


86 


ITINERARIUM. 


dnin,  Cnstrinain  contendimns.    Est  Cnstrinnm  civitas  ampla  et  Ibrtisy 
qnam  prseter  yalla  et  fossas  Odera  circnmlabitnry  habet  arcem  formd.  et 
mnnition^  elegantem.     Hinc  sex  tormenta  majora  bellica  petiimns  et 
cnrms  omni  conmieatns  et  munitionis  genere  instmctos.    Tota  istic  aala 
pnllo  amictn  Csesaris  mortem  Ingebat.     Optim^  igitnr  commeatu  et 
armis  instmcti  obsidionem  Landspergicam  moliti  snmns ;  sed  cum  illam 
nrbem  hostis  egregi^  mnnivissety  difficil^  fuit  accedere,  cumqne  propriiiB 
ex  nn&  parte  castra  metati  essemns,  non  sine  clade  recedendum  fuit. 
Cum  autem  exercitum  nostmm  hostis  notaret,  et  milite  constare  selecto 
et  animos  ad  expngnationem  esse  obfirmatoB,  biduo  anteqnam  nostri  ani- 
madvertnnt  ex  ali&  parte,  relict&  nrbe,  effiigit. 


CAPUT  XXIII. 

De  Progressu  nostro  contra  Bamier. 


'  ANNIRIUS  igitur,  nt  panI6  ante  dictnm  est,  fngft  di* 
lapsus,  castra  metatus  estjam  se  non  amplius  conclusis 
moenibns  credens,  snb  aperto  Jove,  in  liberrimo  campo 
intra  Custrinum  et  Francofurtum  ad  Oderam,  tormenta 
majora  qusB  vel  sibi  usni  esse,  vel  ob  equoram  penuriam 
promoveri  non  posse  prsevidebat,  partim  comminui,  partim  clavis  obtu- 
rari,  partim  in  paludes,  ne  hosti  servirenty  abjici  praecepit.  Erant  ad 
istum  aditum  nnde  evasit  custodiendum  septem  legiones  destinatse,  quae 
pridie  qukm  hostis  iugeret  inde  sunt  avocatae,  cujus  consilio,  qnove  aDi- 
moy  dispiciant  ii,  quomm^cnrse  res  erat  commissa ;  cseteriim  indnbitatmn 
est  quod  hostis  nunquam  ausns  fuisset  tam  strictis  angustiis  conclusus, 
nisi  ad  certissimum  interitum  emmpere.  Sub  duodecimam  sequentis 
diei  admovit  Generalis  Grallas  omnium  tormentomm  majomm  arietes, 


ITINERARIUM.  87 

ftctoqne  impetu  nnllo  pen^  negotio  Costrinnm  in  deditionem  accepit, 

capto  illic  Vice-Colonello  nno  et  quinquaginta  circiter  officialibns,  reli- 

qnns  miles  Cssari  jnrare  coactns  est    H&c  nocte  nostri  Dragones  cum 

aliis  legionibns  ad  hostem  inseqnendnm  missi  sant.    Dactoribns  Comite 

de  Schwartzenbnrg,  Petro  G6tzio.     Cnm  in  Qnensbnrg  venissemns, 

solennes  G6tzius  instituit  epnlas,  adeoqae  se  (pndendnm  dicere)  vino 

ingni^taYit  ntne  tesseram  quidem  militarem  ezcubitoribus  dare  posset; 

quod  tant&  magis  periculosum  erat,  quant6  hostis  erat  vicinior.     Ne  ta- 

men  omnino  sine  miUtari  tesserft  tnnc  ageremus,  ezcubiarnm  prsefectus 

cum  mnltis  GMtzium  temulentnm  soUicitassety  nec  nllas  articulatas  voces 

ab  eo  ezprimerety  inarticulatam  tandem  notans,  eamqne  cea  tesseram 

sibi  datam  interpretans,  reliquo  militi  distribuit.     Postero  die  ez  inspe- 

rato  hostis  classicum  cani  jubet,  et  contra  nostra  castra  progressns  prs- 

lium  offert :  cnm  yer6  nostri  nnk  nou  essent,  cess^re  aliquantnlumy  moz 

veW)  per  Cnstrinum  pergentes  reliquo  noetro  militi  se  jungunt,  ut  in 

hostem  denuo  irent;  quem  viriliter  a^ressi  fuderunt.     In  hoc  prselio 

Brandenbnrgicns  miles  prae  reliquis  laudem  tulit,  Ipse  enim  Serenis- 

simus  BrandenburgisB  Duz  propriam  suam  Legionem  emisit,  quse  adeo 

fortiter  in  hostem  perrezit,  ut  prseter  caesos,  mille  quingentos  in  captivi- 

tatem  abdnxerit.    Confecto  prselio  Serenissimus  Elector  Brandenbur- 

gicns,  Gkdlassnm  cnm  omni  prop^  Ducum  tarm&,  ad  mensam  inyitavit. 

Inter  prandendum  de  fide  militnm  in  Ceesarem  orta  sermocinatio ;  ubi 

mentem  snam  non  celans  Elector  disert^  dizit,  mirari  se  Csesareanomm 

Ducnm  vecordiam,  qni  cnm  hostem  conclnsumy  non  secus  ac  piscem  reti 

aut  leporem  plag&  yenatori&  habuissent,  tam  temer^  elabi  sivissent. 

Quod  cnm  Gallassns  yari^  ezcusare  conatus  fuisset,  tandem  adjecit 

Brandenburgicus :    Etsi  ego  de  ruin&  Patrise  pariim  sim  sollicitus, 

quandoquidem  totnm  Imperium  pessum  ire  yideo,  hoc  tamen  scitote  me 

Imperatori  meo  frandes  yestras  accusatumm ;  atque  ita  mensis  sublatis 

utrimque  digressum  est. 

Poet  exiguam  paucomm  dierum  moram,  nos  Strausbergam  moyimus» 
Marchio  yer6  Brandenburgicus  Custrino  Berlinum  profectus  est,  quo  in 
itinere  Csesaris  equitatus  curms  Electoris  inyasit,  contra  quem  suam 
£Iector  emisit  Legionem»  qni  pancis  csesis  plures  captos  abduzemnt,  et 


88  ITINERARIUM. 

mox  ex  captivis  nnam  ad  snspendiam  condemnarant.   Interea  crescebc  I 
indies  fames  ex  defectu  molendinonim,  ita  at  peditatas  uoster  xnagna 
premeretor  victas  difficaltate.    Dragones  nostri  sylvam  tnnc  fort^  pro 
stativis  occapaveranty  in  quk  sollicit^  ipsis  advigilandum  erat,  non  qui- 
dem  hostilis  irrnptionis  metn,  sed  noBtrornm  potios  latrancnloram  insi- 
diisy  qni  in  singnlas  noctes  nanc  hac  nonc  illac  excarrebant,  sociisque 
eqnos  abdacebant.     Htc  dum  fames  nos  mnltam  exagitaret,  Brentz- 
laviam  et  isthinc  Novam  Brandenbargum  ire  coacti  sumus.      Dedit 
ver6  nobis  06tzias  ad  civitatem  literas,  ut  nos  ad  tempas  intra  moenia 
admitteret.     Hnc  dum  venimus,  jam  occultis  cursoribus  contra  manda- 
verat,  ut  nos  urbe  exclusos  nentiquam  susciperent :  atque  hoc  modo  nos 
egregias  deceptor  lusit.     Pemoctandum  igitur  nobis  Aiit  in  suburbanis 
pomeriis.      Adveniunt  interea  quadn^nta  Adversariorum  signa  Dra- 
gonum  aliorumque  equitum,  quas  cum  omnibus  excubiis  vacuas  repetis- 
sent  portas,  liber^  sub  octavam  nonamve  matutinam  iugrediuntur,  exph'- 
cataqae  in  medio  fbri  acie^  omnia  quaqua  versum  mactant,  ipsumqne 
loci  gubematorem,  in  plumis  adhuc  haerentem,  extrahunt,  et  captivum 
custodiunt.    Nostri  interea  ex  alia  parte,  ut  in  urbe  tumultuari  audiunt, 
tympani  sonitu  omnes  ad  arma  et  suppetias  oppressis  ferendas  excitant, 
qui  dum  per  portam  ut  ante  pansam  ingredi  sperant,  obductis  valvis 
minus  tantum  ostiolum  patere  reperiunt,  per  quod  ingredi  tutum  haud 
erat      Effundunt  interim  se  turmae  integrse  in  nos,  et  cum  daobus 
vexillis   eripiunt  nobis  duos  Yice-Colonellos  Scotos,  duos  Tribunas 
Iberaos,   pluresque    alios,    onmiaque   impedimenta  nostra   diripiunt. 
Nostris  interim  retro  Brentzlaviam  cedentibus.     Hic  cives  miserationis 
affectu  tacti,  suburbium  jam  ab  equitatu  necessariis  omnibus  nudatum 
nostris  attribnunt.    Yide  hoc  loco,  amice  lector,  quam  prseclara  Impe- 
ratori  suo  multi  Generalium  prsestent  servitia,  qui  nil  pensi  habenty  per- 
daturae  patria  et  miles  ipsis  commissus,  mod6  ipsorum,  unk  cum  ventre, 
loculi  turgeant,  ad  potandum  sunt  strenui,  contra  hostem  ignavi.    Ha- 
bebat  hic  Petras  06tz  in  mandatis  k  Domino  Generali  Gallas,  ut  patriam 
Mechleburgensem  prsestaret  ab  hoste  indemnem,  cui  tamen  ipse  solus 
cum  unic&  Legione  suft  Equestri,  plura  damna  intulit,  qnkm  inferre  po- 
taissent  hostium  plurimse  turmae.    Haec  l^o  Duce  Generali  vel  annu- 


ITINERARIUM.  89 

rTkte  Td  dknoniilaiite,  mnhas  bonm  centarias  in  SileBiam  abegit.  In 
liomiiies  porrb  nobiles  tam  fuit  saeva  hfec  legio,  nt  yir  ez  eqnestri  nobi- 
iitate  grayiMimna,  mallet  nnk  cnm  charft  conjnge  et  cUlecto  pignore, 
filioy  ex  Fnrgtenberg  potins  in  aqnie  yitam  ezuere,  qakm  in  tam  inso* 
lentis  militiB  manns  delabi.  Qnidqnid  incolamm  hnc  nsqne  yariis  cla- 
dibua  Baperiherat,  c<^batar  vitam  cymbamm  ope,  in  palndibnB  palns- 
tribasque  locis  servare.  Sed  nec  k  se  mntno  manns  abstinebant  $  iverat 
fbrte  Centurio  cnm  quinqoaginta  militibas  nt  siliginem  in  proximo  mo- 
lendino  moleret,  cum  ecce  tibi  adsunt  personati  prsedatores  isti,  qni 
Centarionem  un4  cnm  salvo  condnctn  sibi  adjuncto,  miserandum  in 
modom  interememnt,  atque  ita  nobilissima  hsec  patria  latrocinantium 
libidini  relicta,  pessnm  omnino  ruit. 

Ad  noYom  Brandenbnrgum  interim  Sneoi  rem  dolis  agunt,  mnltosqne 

h  Caesareanis  ez  insidiis  obruunt.    Hanc  eomm  audaciam  intelligens 

Grallassas  Oderam  duplici  ponte  sterni  imperat,  quibns  totnm  ezercitum 

trajiciaty  impetatque  hostem  Suedinum  tunc  insidentem.   Hostis  nostro- 

rnm  adTontum  ut  primikm  resciTit,  paucnlis  Snedini  relictis  pnesidiariis, 

Stetinum  civitatem»  Pomeranise  Metropolim  discedit,  ibique  se  ad  om- 

nem  impetum  fortiter  commnnit*    Gkillas  porro  Tioesimo  secundo  Au- 

gusti  Guartzium  progreditur,  unde  Colonellum  Deverouz  cum  suis 

Ibemis  Fnrstenbergam  mittit;  est  ea  ad  Havel  fluTium»  clavisque  seu 

ingrestas  in  Mechleburgensem  Ducatum,  illuc  dum  Tenisset,  reperit 

Gr6tziano8  latranculos  non  plures  qjokm.  ad  centum  redactos,  qui  cum 

n^arent  parere  imperiis  Qallassi,  ne  quod  aliud  inde  cTeniret  incom- 

modnm,  pulsis  iUis,  tI  locum  occupaTit:  ne  tamen  ipei  inulti  abire  Ti- 

derentnr,  oppidi  totins  fenestras  et  foroaces  omnes  comminuemnty  ec- 

clesiam  ita  defiBdamnt,  ut  etiam  Tentris  onera  Teluti  in  prostibulum 

aliquod  illic  deposnerint,    Putabant  tunc  quidem  adTersarii^  fore  ut 

GaUas  Stetinum  obsiderety  oum  ipse  se  ez  insperato  Tortit  Tersns  Andaw. 

Hinc  nostri  eqnites  Tariis  ezcursionibns  hostinm  plures  cepemnty  inter 

quos  et  Ozenstiminm  quendam  Snedici  Cancellarii  firatrem.    Tabellio- 

nem  quoque  qui  Hambnrgo  ad  Bannirium  literas  deferebat,  qnem  ad 

Generalem  abduzemnt,  qui  lectis  literis  fasciculum  Yiennam  ad  Cse- 


90 


ITINERARIUM. 


Barem  et  Cflesarianos  ConBiliarios  transmiBit.     Hoc  eodem  tempoi 
Sazones  ex  omnibos  Albis  Fiavii  portubus  Snedicos  milites  pepnl^re. 


CAPUT   XXIV. 

De  ulterioribus  Successibus  cofitra  Suecos. 

llNARIENSIUM  Dux  Bemardas  postqaam  andivit 
Oeneralem  Oallas  contra  Banuiriam  naper  ^  Bargun- 
di&  eyocatam,  rem  strena^  agere ;  yideretque  Serenis- 
simam  Lotharingise  Dacem  Carolam,  cam  Piccdominio 
contra  Oallicas  copias  aliande  impeditam,  ad  Rheni 
ripas  se  qaantocyas  convertit,  at  militem  saam,  maltis  belli  fiunisqne 
cdamitatibas  fatigaram,  in  Bayariae  partibas,  abi  sciebat  reram  onmiam 
afflaentiam  etiam  nanc  ad  yietam  sappetere,  nonnihil  recrearet :  ezci- 
tato  itaqne  ponte  navali,  ad  qaem  Argentoratenses  hinc,  istinc  Basi- 
leenses  egregiam  opem  et  operam  contalerant,  samm&  cam  festinatione 
inter  Brisacam  et  Argentinam  Legiones  aliqnot  eqaitam  transmisit ;  ag- 
gressnsqae  ex  insperatb  qninqne  Legioues  sab  Dace  Joenne  de  Werth  in 
pago  qaodam  sine  hostis  meta  diyersantes,  iadit  fagavitqae.     Cujas 
cladis  nancins  nt  primiiim  ad  Joannis  Werthii  aares  allatas  est,  moz  ool- 
lecto  eqaitata  magnis  itineribns  contra  hostem  excarrit,  in  qaem  nil 
minns  qukm  de  adversariis  oogitantemjamqae  aliqaot  Legionom  exter- 
minatoremirraity  tantis  animis,  ut  primo  statim  impeta  qaataor  Legiones 
intemecione  deleyerit,  reliqnam  aatem  faostem  in  tarpissimam  fagam 
conjecerit,  ooegeritqne  ad  propagnacnlam,  qaod  ex  hac  Rheni  parte  in 
aditu  pontis  ante  excitaverat  recipere  gressnmy  ac  non  malto  post  accepto 
k  LotharingicB  Dnce  qainqae  milliam  saccarsa,  in  nlteriorem  Rheni 
ripam  nnde  venerat  redire  non  sine  sangaine  compnlerit.    Mense  Janio 
Lotharingas  et  Marchio  de  S*  Martino  rem  strenn^  egemnt  contra  Ghtl- 


ITINERARIUM.  91 

lo6y  ciun  enim  uterque  exercitos  in  planicie  quadam  sibi  occnnissety  sine 

proelio  ietinc  discedere  principes  iniquum  duxenuit,  ad  arma  ergo  utrim* 

que  conclamatur,  concnrritnr  acriter,  ceduntur  ez  utraque  parte  plu- 

rinu :  sed  cum  Galli  nostris  eseent  et  numero  et  yiribuB  Buperiores,  pau- 

latim  oedendo  Lotharingus  exercitum  suum  in  tutum  appulit  locum,  ex 

qno  86  egregi^  defendit  licet  majore  suorum  qu^m  hostium  clade.  Dedit 

haec  pugna  invidis  materiam  multorum  aermonum,  quibus  optimum 

Dncem  vehementer  traducebant,  quasi  non  coactus,  sed  temer^  et  impru- 

denter  in  hostem  moTiseet,  parumque  fidelis  Imperatori,  exercitum  tam 

nobilem  ultroneis  periculis  exposuisset  sine  uUft  necessitate.    Sed  heec 

omnia  fidso  et  sine  ullo  fundamento.     Nam  esto  pugn&rit  quandoque 

dictus  Dux  irato  Marte,  et  quis  est  qui  fortunam  propitiam  ad  nutum 

sunm  semper  per&  circumferat?  etalii  iniquiore  Marte  alibi  pugnarunt, 

an  ideo  Ciesari  infideles  condemnati  sunt?  cur  verb  hic  potiiis  qu&m 

qaiyis  alius  ?  Itane  Ter6  infidus  Caesari  dicatur,  qui  pro  Csesare  Patriam» 

subditos,  opes,  Titam  usque  adeo  et  sangninem  non  yulgaribus  et  occul- 

tis  exposuit  discriminibus?  VeUent  utinam  superi  ut  reliqui  hucusque 

duces  Cffisari  tam  fidelem  navlissent  operam,  non  utique  gemeret  sub 

iniqnissimo  pressa  jugo  et  prop^  oppressa  Oermania,  totumque  Impe- 

rinm  Bomannm.    Noyi  ego  quam  Tarii  Duces  k  belli  hujus  primordio 

fidem  suam  Cssari  probarint,  sed  nullum  scio  qui  non  aliquando  con- 

trario  Marte  in  hostem  iTerit.    Sed  et  hoc  scio  fideles  etiam  nunc  esse 

proceres  puta  Generalem  GraUassum,  Ducem  Florentinum,  Baronem  de 

Suis,  Oeleen,  Joannem  de  Werth,  Hatzfeldinm,  &c:  quos  numerare 

longnm  fbret,  inter  multoe  paucos  retulisse  sufficit,  sed  cert6  tibi  affirmo, 

inter  hsec  fidelissima  Cssari  capita  rectissim^  et  suo  jure  adnumerari 

illad  belU  fnlmen»  Ducem  Carolum.    Quem  si  «quior  fortuna  propitio 

magis  contueretur  Tultu,  responderentque  Totis  &ctay  ipsi  squales  pau- 

coSy  superiorem  nuUum  oenseret  Csesar.      Mact^,  Dux  Serenissime» 

macte  animo  erit  cnm  tibi  sera  posteritas  plandet,  atque  aeternitati  te 

doctissimcNrum  prudentissimorumque  Tirorum  fasti  adscribent.     Vos 

Ter6  iniqua  turba  ZoUi,  mmpamini  Ucet  inTidi&,  ejus  quem  maledico 

dente  roditis  gloriam,  nullo  unquam  sto  assequ^ini,  hcH^  est  cujus 

taxare  &cta  aUena,  meUoribus  anspiciis  aggredi  hoc  opus  martii  est  pec- 


&2  ITtNERARIUM. 

toris,  et  benevolentis  ibrtanfle.  .  Agite  si  Tiri  egtis,  eas  qvas  iniqne  ac— 
qniBiyistiB  contra  jns  ftsqne  diTitias,  in  Domini  yestri  serritia  et  militis 
egentis  commoda  profnndite,  cogite  manipnlos  militnm  in  Gssaris  anD& 
promptoa,  agite  non  secns  absente  qniim  pnesente  CsMare,  qnam  potestiB 
et  debetis  fbrtiter»  nnnqnam  minimam  landis  partem  Dncis  hnjns  attin- 
getis.  Sed  mei  instituti  boc  looo  non  est  Panegyricnm  texere,  alterins 
olim  hoc  erit  opene,  ad  Historiam  ac  iter  menm  nnde  nonnihil  defleziy 
redeo. 

Decim&  Septembris  Greneralis  locnmtenens  exercitns  lige^  Joannes 
GMtz  cnm  suo  exercitn  lento  omnino  gradny  qnasi  invitns  Westphaliam 
Tersns  abiit.  In  Pomeranift  interim  res  fortiter  gerebatnr.  Obeideb&nt 
tnnc  fort^  hostes  Damin,  nrbem  in  primis  nobilem  occnpayeratqne  jam 
fortalitinm  aliqnod,  ad  qnod  recnperandum  missus  est  Hispanns  qnidam 
Colonellns  (Don  Felicem  appellabant)  cum  yice-tribnno  Junioris  Wan- 
gler,  qui  tanto  impetu  irruerunt  ut  hostem  inde  ejectum  repnlerinty  in- 
juriam  hanc  vindicandam  in  sequentem  diem  hostis  rejecit,  quo  admotis 
tormentorum  bellicorum  machinis  ita  locum  illum  labe&ctavit,  ut  pars 
nna  collapsa  sit.  Simulqne  impetu  ftcto  recnperavit  cesis  plerisque 
militibusy  captoque  Duce.  Hnnc  hostium  conatum  promorit  tarditas 
eorum,  qui  succurrere  in  tempore  debebant,  cum  enim  Gkdlassicus  milea 
non  nisi  medi&  Leuc&  distaret,  facil^  malo  remedium  ferre  potuisset, 
hostiumque  audaciam  nullo  pen^  negotio  infringere:  dum  yerb  post 
festum,  ut  ainnt,  pergitur  in  succursum  jam  csesomm,  in  yik  stn^ 
nnncius  adfertur  quo  attonitns  Generalis  Gallas,  cnm  hostem  fortiorem 
qu&m  erat  crederet,  nonnihil  substitit  quoad  Saxonicse  copiae  suis  con* 
jungerentur.  Septim&  decima  Septembris  Suecis  proditnr  SuetinensiB 
prsesidii  adventns  yino  et  commeatu  alio  optim^  instmctusy  in  qnod, 
emissis  selectissimis  snomm  eqnitum  turmis»  irrunnt  ereptisque  qusBse- 
cnm  dncebat,  cecidemnt  alios  ex  militibnsy  alios  captivos  seciim  abdnx- 
emnt.  Yicesimo  Septembris  dum  propius  Damino  admovetur  exercitus 
noster,  ab  hostibus  hinc  inde  nobis  insidiantibus  aliquid  stragis  patitnr. 
Nihilominns  Ibemi  nostri  cnm  aliis  Legionibus  qnibnsdam  ad  expug- 
nandam  Arcem  Plaw  mittnntur,  quam  feliciter  yicesimo  octayo  Septem- 
bris  occup&rant,  miUti  prsesidiario  vitam  concedentes  incolumem.    In- 


ITINERARIUM.  93 

teUexsent  torA  Oallas  militem  circa  luu  partes  alicnbi  hserere  oopioram, 

qnem,  qiiia  hoatiliB  erat»  nt  obmeret  emisit  k  noetris  pliucnlos,  qnod 

ipram  lioatt  innotuit»  nnde  ipse  qnoqne  ad  qnatuor  millia  snomm  desti- 

nat  contFa  noetroa»  cnm  qnatnor  tormentis  bellicis  majoribnsy  cnm  Yerb 

ntrimqne  ezploratores  referrent  yaria,  nentra  pars  alteram  aggredi  ansa 

eaty  aicqne  re  infectft  inde  discessum.    Sneci  interea,  ne  quid  alibi  neg- 

ligerent  Fridlandiam  incessiy^re,  nostrosqne  in  deditionem  coegere, 

pacti  qnidem  liber&  discedendi  copi&,  qni  tamen  postea  promissis  non 

stetenmty  oompnlernnt  enim  omnes  Tolentes  nolentesqne  ad  arma  pro 

Sneoo  ferenda.    Die  seztft  Octobris  moyit  castra  Oallassns»  qnsB  hncns- 

qne  circa  Saltsburgnm  fizerat,  yenerant  enim  ez  Ducis  SazonisB  milite 

sani  selecto  et  optim^  armato  uoysb  snppede,  iyitqne  oontra  Snecos  in 

Bederan*    Die  octayft  misit  Gteneralis  noster  quingentos  milites  omnes 

officiariosy  ntpote  Capitaneos,  locnmtenentes»  ▼eziUiferos,  contraqnos* 

dam  Snedicos,  ez  qnibus  aliquos  captos  adduzemnty  yicissimqne  ez 

nostrifl  aliqni  ad  hostem  ducti  snnt*    Dum  in  confiniis  Pomeraniee  he- 

remnsy  ad  TnsBjn  nrbem  mittuntnr  ColoneUi  Deveronz,  et  Gall,  ad 

occnpandnm  Ribeneck  passnm  magni  momenti^  qnem  jam^  inscio  tamen 

Generali  noetro,  insederat  Generalis  Wangler.    Hnnc  cum  prop^  urbem 

reperisset  Deverouz,  ratns  hostem  eBse,  contra  ipsum  ire  cogitaTit,  sed 

▼icinior  ez  papiUonibns  agnovit  ez  nostro  ezercitu  esse  militem :  invisit 

igitnr  Wanglemm  illic  prflesentem)  4  qno  benign^  acceptus  est,  literisqne 

ad  GaHassnm  datis  de  castris  hostium  eorumque  consiliis  dictos  equites 

remisit.    Die  nndecimft  missns  est  G^eralis  Salis  contra  hostem,  qnem 

tamen  tnnc  i^gredi  non  potuit.    Die  duodecim&  hostis  plenft  acie,  tor- 

mentisqne  beUicis  in  ordinem  dispositiB,  oontra  noetros  egressns  est,  pu- 

tabamnsque  cert6  committendnm  esse  prseUnm,  sed  cum  k  coUe  qnem 

insederaty  recedere  in  planiciem»  nbi  nostri  operiebantur,  noUet,  nihU 

tanc  quidem  actum  est    Hlc  dnm  aUquamdiu  snbsiBtimus  affertnr  ad 

noe  mors  lAndgravii  HassisB.    Hoc  eodem  tempore  impmdenti&  Petri 

Gr6tz,  cnm  ez  Snetin  in  Brenslo  dnoeret  legiones  aUqnas,  qninque  ab 

hostibns  intercepts  interiemnt.     Seztft  decimft  Octobris  sub  noctem 

dassicnm  oecinit  noster  ezercitns,  ideoqne  nostri  variis  partibns  egressi 

varios  ez  hoste  captivos  addnzemnt.  Nonft  decimft  snb  vesperam  egressi 


94 


ITINERARIUM. 


cam  tribufl  eqaitam  millibiis  bidui  itinere,  nil  qnidqaam  de  hostili  ex- 
ercita  deprehendere  potaimus.  yicesim&  ergo  8ecand&  Octobris  oastra. 
denao  movimas  in  TaBsim,  hostis  Ter6  in  Saetin  profectas  est,  sperans 
illam  looam  et  transitam  ante  recaperare,  qaam  Grallassas  adveniasety 
qaem  tamen  mox  nil  qaidqaam  canctatus  persecatos  est. 


CAPUT  XXV. 

De  ProgresM  nostro  contra  Sttecos  in  Pomeranid. 

r ?ti«;3'  uj(  Genelaris  noster  an&  cam  toto  exercita  Neobrand- 

enbargo  approximasset,  mox  vigesimo  octavo  OctobriB 
misit  Yice-Mareschallum  Comitem  de  Ridberg  ciim  Le- 
gionibus  aliquot,  ut  de  itineris  qualitate  recognoseeret, 
ipse  autem  tantisper  Melchini  substitit;  habet  Melchin 
aditum  arctissimum,  ita  ut  vix  quadriga  commod^  transire  possit,  ex  utro- 
que  latere  prscipitia  sunt  immania,  fossseque  plnrimiim  lutos»,  in  quas 
si  quis  preeceps  ierit,  eum  perire  omnino  necesse  est.     Htc  cum  impedi- 
mentanostra  nimium  accelerarent,  aliique  alios  prse  vertere  yellent,  multum 
dani  et  currus  et  homines  tuUre  prsecipiti  ruinft  utrimque  in  altissimas 
foveas  delati.  Quint&  et  vigesimft  die  Octobris  Neobrandenbargum  trans- 
iyimus,  et  cum  istinc  in  Brentzlau  contra  hostem,  qui  illud  obsidere 
dicebatur  ire  vellemus,  nunciatum  est,  eum  Suetin  obsedisse :  magnis 
itaque  itineribus,  noctum&  simul  et  diurnft  festinatione  iUuc  accelera- 
yimus ;  cum  yer6  in  conspectum  Brentzlayiensium  venissemusy  hosti  de 
adyentu  nostro  nunciatum  est,  qui  mox  solutft  obsidione,  eyasity  post 
quem  misit  Oallassus  Comitem  de  Bucheim  Generalem  vigiliis  prasfec 
tum  cum  selectissimis  equitum  turmls,  qui  eos  insecutus  non  paucos 
mactavit,  captis  plusculis  et  ad  castra  nostra  ablegatis.    Sequeuti  die  in 
succursum,  ne  quid  fort^  Bucheim  pateretur  incommodi,  submisit  alte- 
rum  Generalem  vigiliis  Praefectum  Bredaw  cum  Dragonibus,  quos 


ITINERARIUM.  93 

doxit  eiim  imperio  Colonellus  Deyerooz,  qui  TripBeom  yersus  direx- 

enmt  iter,  atque  cnm  commodam  dactorem  nacti  essentyirum  militarem, 

quiqne  olim  snb  Sneco  stipendia  meraerat,  sed  ob  injuriam  sibi  istic  il- 

lalam,  miarionem  obtinuerat  atque  ad  CsBsarem  tranBierat,  ejus  consilio 

Scaphas,  quarum  auxilio  militem  per  flumen  trajicerenty  curribus  laten- 

ier  impoeu^re,  concitoqne  cursu  TripseBium  festinarunt,  k  quo  cnm  non 

niai  dimidii  abeflsent  LeucA,  prsBmisemnt  Ibemum  Anglicani  idiomatis 

gnaramy  qui  nunciaret  Legionem  unam  suppetiatum  TripsesianiB  yenire, 

apeiirent  mod6  portas  et  amicos  intromitterent.     His  ita  constitutis 

pam  Dragonum  comitatur  ductorem  Ibemum,  pars  altera  interim  per 

flumen  ducitnr,  atque  dum  isti  ad  portam  Commendantis  ex  urbe  operi- 

untur  Tesponsam,  hi  ntmmque  propugnaculum  occupanty  omnibuB  in  iis 

hoetibns  mactatis»  idque  sub  noctis  duodecimam,  die  quinto  Noyembris 

Anno  M.DC.XXXVII.  oocupatis  hisce  propugnaenlis  facil^  fuit  reli- 

qnoa  indeditionemcogere:  accensft  enim  fliceuticonyeneratyUtksociiB 

conBpici  poBset,  in  auxilium  alioB  adyoc&rant,  ac  mox  duabus  post  horis 

paeta  inter  Deyeroux  et  TripsesianoB  conclnsa,  ut  quatuor  Anglomm 

tunnflB  cum  quatoor  tormentis  beUicis»  omnibusqne  impedimentiB  egre- 

derentur»  ac  in  tuta  loca  deducerentar,  quod  et  factum.    Htc  cnm  cog- 

noyifleet  OeneraUs  Bredaw  de  Urangelii  milite  per  pi^  dissipatOy  mult& 

cum  accderatione  in  eos  ire  parayit,  cum  yero  jam  ipsis  de  Tripsesianft 

deditione  innotaisBet,  Buis  yiribus  ita  sparsiB  diffisi  sunt,  atque  in  unmani 

planitie  se  conjunxerunt:   Htc  eos  nihilominuB  Cseflareani  adoriuntar, 

pr»linmqae,  non  minoribufl  hostiam  animis,  oonmiittant :  quoniam  yer6 

CaeBaieani  pertinaciflBim^  contra  hostem  stabanty  nec  pedem  retr6  moye» 

renty  ad  eomm  partes  yictoria  inclmayit;  in  ilUL  plan^  sanguinoIent& 

pagnA  primas  tulit  Gteneralis  Bredaw,  qui  primus  in  acie  decertans 

educto  gladio,  hostem  cffisim  punctim  ferieuB  multam  edidit  stragem, 

saomm  yer6  animos  miriim  quantum  erexit.    Cgsareani  yexilla  omnino 

decem,  ex  quibus  equestria  noyemi  ab  hoflte  retulerunt,  horisque  pome- 

ridianis  ejusdem  diei  ad  Kiko  ipsi  suse  yictorisB  nuncii  appulemnty  cap- 

tiyoB  quoque  adduxemnt  Yice  Colonellumy  yigiliis  pnefectum  cum 

maltifl  aliiB  Ducibus»  Cesorum  numems  iniri  non  potuit.    Reliqui  hos- 

tiom  Stralflundiam  fiigam  direxemnt. 


96  ITINERARIUM. 

Circa  hiec  tempora  cnm  Bredana  civitas  ab  HoIIandis  arctft  premLfl^ 
tar  obsidione,  adeo  nt  ab  EQspanis  nnM  ratione  ei  saccnrri  poBsety  £Ej 
paniiB  Infani  Princeps  CardinaliB  nt  hostes  ab  obsidione  diyerterety  i 
Venlo  copias  snas  admovit,  et  intra  pancos  dies  ciepit,  sicnt  et  Riuj 
mnndam.  Non  ideo  hostes  k  Bredan&  obsidione  discess^,  imo  eai 
acrins  nrsemnt  et  licet  prsesidiarii  fbrtiter  Hollandis  resisterenty  non  dm 
tamen  obsidionem,  ob  defectnm  remm  ad  resistendnm  necessariaramy  stm 
tinere  potnemnt.  I 

Interea  Qeneralis  Bannier  exercitnm  snnm  ad  orientalem  Oderae  par^ 
tem  tradnzit,  distento  tnnc  fert^  Gkillasso  in  Snetinensi  recaperatioDeJ 
Quo  misimns  pro  snppetiis  dno  millia  peditum,  qnse  nt  primiun  appal^rey 
enb  quartam  moz  matutinam  cnm  qnatuor  tormentis  bellicis  adyentis 
Lnex  commigravimns.     Miranda  mihi  hoc  loco  obtigit  Pomeranorom 
conficiendfle  cereyisisB  ratio.    Ipsi  enim  primo  hordeum  madefiM^tumy 
qno  citius  excrescat  ad  unam  septimanam  exsiccanty  deinde  moUL  mditer 
commolitnm  cum  reliquis  lebeti  ingerunt,  coctam  postea  cereyisiam  intra 
▼iginti  quatuor  vel  triginta  horas  ita  defiecant,  nt  pura  sit  et  sapida  Don 
secus  ac  si  pluribus  hebdomadis  deferbuisset.    Qu»  quidem  cereTida 
nisi  intra  dictnm  tempus  ez  aliqu&  parte  distraheretnr,  certo  quantocTUB  in 
acetum  abiret. 

Undecimo  Decembris  nostne  Csesareanse  copise  fordssimnm  Castellnm 
Luets,  in  editiore  colle  situm  in  potestatem  redegemnti  dnoentisqQe 
prflBsidiariis  Suecis  ez  paoto  abitum  et  salyum  conductum  permisemnt. 
Terti&  decim&  hujus  Comes  de  Ridberg  coUectis  in  unum  cataphractis 
^  castris  recessit,  quem  sequentibns  duobus  diebus  moz  secntns  est  cum 
onmi  propi  exercitu  Gallas.  Qui  in  ▼i&  obvium  habnit  Franciscum 
Albertnm  Sazon^m,  quocum  bellica  negotia  pertractayit.  Bredaw  cum 
suis  equitum  tnrmis  yersus  Andam  diiezit  iter. 


CAPUT  XXVI. 

De  calamitate  Pomerania. 

OSTQUAM  Csesareani  coegerunt  Saecos  in  magifl  mnnita 

secedere  loca,  nt  vel  istic  ab  impeta  nostrorum  se  de- 

fenderent.    Continuo  Generalis  Gallas  in  varia  agmina 

divisit  ezercitum,  et  munitissimas  urbes  in  potestatem 

Csesaris  redigendas  inter  Duces  partitus  est.   Ipsi  quam 

primam  ita  se  diviserunt,  ut  simul  prsescinderent  commeatus  subyectio- 

nem  Stralsundianisy  Anclanisy  Glypswaldensibus  et  Daminensibus,  atque 

ne  qui  ex  a]]&  parte  adYehendse  annonae  spes  ipsis  relinqueretur,  ya6t&- 

rant  totam  circumquaqne  proyinciam,  ut  intra  multum  tempus  hostilis 

exercitns  sperare  non  posset  vitffi  subsidia.  Idque  factum  reor  justo  Dei 

Judicio,  nt  scilicet  illa  patria  quse  prima  Suedicas  turmas  contra  Cse- 

sarem  admiserat,  illis  bellorum  calamitatibus  premeretnr,  quibus  ipsa 

Imperiom  Ron^anum  affligere  posse  putftrat.    Cum  ergo  Snedicse  copiae 

nuUum  commeatumy  qukm  per  mare  habere  possent,  cepit  mlriim  quan- 

ti^m  diminui  eomm  exercitus,  ita  ut  cogeretur  Urangel  suos  in  multa 

ioca  non  sine  aperto  sui  suorumque  discrimine  dispergere.    Submittebat 

quidem,  quamvis  rarissim^,  pauculas  naviculas  frumento  onustas  Banni- 

rius,  sed  yel  illae  intercipiebantur,  aut  si  appellerent  inter  tot  milites 

pariim  proficiebant.   Laudandum  e6  amplius  est  insigne  Gallassi  strata- 

gema,  qui  tam  dextr^  imo  eodemque  tempore  copias  suas  divisit,  ut  et 

illse  urbes  simul  obsiderent  et  obsidentes  sibi  muto,  si  necessitas  exi- 

gerety  succurrere  matur^  possent.  Ipse  porro  Gkdlas  constituit  se  in  cer- 

tum  !ocum  prop^  Luetz,  unde  omnibus  imperia  distribueret :  ac  prim6 

quidem  Dacem  insignem  Bredaw  Wolgastium  adoriri  Yoluit,  in  quo  arx 

erat  ex  Pomeraniee  PrincipibuSy  qnse  etiam  prsesidii  loco  habebat  Snedi- 

cas  legiones  complures,  ita  ut  Officiarii  (ipsis  ciyibas  attestantibus)  essent 

circiter  trecenti.    Bredaw  nt  primilm  hoc  mandatum  accepit  Dragones 


98  ITINERARIUM. 

nostros  (septingenti,  non  plures,  eramus)  ad  impetum  faciendnm  h<yr« 
tator.  Quis  hic  non  incuset  Ducis  imprudentiam,  nisi  quandoque  mili* 
tibus  audendum  esset,  cum  audaces  fortuna  juvety  ignavos  timidosqne 
premat.  Nostri  itaque  ▼e8per&  patrocinante,  et  timore,  quo  hostes  erant 
perculsi,  favente,  in  propugnacula  priora  ferocem  dant  impetum,  sed  non 
vanum :  His  expugnatis  in  fortissimam  et  munitissimam  arcem,  quam 
sibi  hostis  pro  ultimo  subsidio  elegerat,  facilius  jam  erat  eniti,  in  quam 
non  mult6  post  enixi  sunt,  et  feliciter  expugn&rnnt.  Quamvis  hssc  qui- 
dem  expeditio  aliquo  utrimque  sanguine  steterit,  quia  tamen  faugtnm 
habuit  successum,  &cil^  resarcitum  est,  Ez  Legione  Colonelli  Deve- 
roux  viginti  omnino  occubueranty  leesi  autem  sunt  plusculi  ex  quibuB 
Capitanei  Kinge  brachium  globulo  vulneratum.  Interea  impradBiiti& 
Petri  G6tz  Custrini  du8B  Legiones  Csesare®  ab  hoste  ceduntur,  quam 
injuriam  ulturi  socii,  cum  non  possent  aliter  nocere  hosti,  molas  omnes 
et  Damino  et  Anclaviae  adjacentes,  concremarunt.  Erat  forte  non  pro- 
cul  inde  insula  lisdum  dicta,  in  quam  se  cohortes  aliquot  cum  impedi- 
mentis  suis  receperant,  sperantes  vel  istic  tutse  esse,  quas  utanimadvertit 
Bredaw,  magnam  navigiorum  copiam  ad  fluvium  Pein  collegit,  quoram 
subsidio  die  decim&  Decembris  nostros  Dragones  Equitesque  alios  traiis- 
mitti  fecit.  Praeibat  cum  suis  Colonellus  Meider,  qufim  sequebantur 
Colonelli  Silhoe,  Deveroux,  et  Corraschie,  cumque  de  viribus  hoatium 
facti  esseut  certiores,  tertio  Januarii  in  adversarias  tnrmas  incursum  fe* 
cerunt,  omnes  intemecione  del^runt,  impedimenta  ver6  in  castra  secum 
avexerunt.  Interea  cataphracti  Comitis  de  Bruay  et  Colonelli  Milheim 
Tabellarium  comprehenderunt,  qui  k  Juniore  Urangel  ad  Seniorem  cum 
literis  ibat,  quibus  suam  suisque  Generalis  Bannirii  miserias  lamentabi- 
liter  conquerebatur :  Has  literas  ad  Gallassum  detulerunt,  qui  eas  lectas, 
quam  primiim  ad  Bredaw  destinavit.  Sub  idem  tempus  Sereni^imuB 
FIorentisB  Dux  aliquot  peditum  agmina,  et  paucula  tormenta  majora  ap- 
plicare  volebat  ad  cogendum  Wolagstianam  arcem. 

Innotescit  interea  nostris,  Gteneralem  Bannier  non  procul  inde  in  mu- 
nitissim&  aliqusL  Insulft  Moljn  dictl,  in  qu&  munitio  erat  ad  cogendas 
ad  vectigal  omnes  naves  Stetinum  prsBtemavigantes,  nescio  quas  sociia 
obsessis  suppetias  moliri,  ex  nostris.  sspius  jam  nominati  quatnor  Colo» 


^  ITINERARIUM.  99 

iielli  Sickoe,  Dev^ronz,  Corraschi,  et  Meider  se  in  eandem  inBnlam 
transmitti  com  siub  faciutt,  cumque  duabus  noctibos  istic  latuissent, 
comniodam  operientes  tempos,  canendi  ex  improyiso  classicnm  hostem- 
qi&e  terrendi,  militem  snnm  qukm  possunt  latissime  explicant,  et  prim6 
qoidem  Dragonnm  turmas  aliqnot,  tum  eqnites,  postremo  Dragones  alios 
pedestreB  ita  ordinant,  ut  copise  yiderentur  duplo  majores,  atque  sic  in 
liO0tem  eunt,  eumque  in  fugam  convertunt.    Tantum  est  militem  navos 
fidcMqne  nancisci  Duces.    Hoc  ausim  ego  de  Oermano  milite  etiam 
jnratns  aaserere,  fortiorem  illo  haud  reperiri,  si  modo  fidi  Greneralis  ductum 
obtineat:  hic  em'm  dum  proposita  oonclusaque  consilia  qu&m  mox  exse- 
qmtor,  militem  habebit  ad  sua  imperia  promptum,  secus,  si  differat  ig- 
iiaTiam  in  Teutonico  animo  causabit.    Non  attinet  pluribus  id  demon- 
strare  exemplis,  habet  lector  k  multo  tempore  experientiam,  quam  nobiles 
saepe  exercitus  funditus  perierint,  Ducum  solummodo  cunctatione.  Quo 
majorem  meretur  laudem  strenuus  dux  Bredaw,  qni  quidquid  egit  fide 
et  oeleritate  recte  peregit,  queis  sine  maximi  etiam  dnces  ne  gregarii 
quidem  militis  merentur  nomen.     Sed  ad  Ducem  Florentinum  reverta- 
mnr  qui  se  ad  Wolgastianam  expugnationem  fortissimum  ostendit  mili- 
tem:  postquam  enim  de  necessariis  omnibus  ad  eam  expugnationem 
proepexissety  duplexque  propngnaculnm  in  usnm  bellicorum  tormentomm 
egesBiflsety  nayigiaqne  pluscula  compingi  cnrasset,  in  qnorum  fi*onte  cras- 
siorea  aflnrrm  undique  perforatoe  erigi  curavit,  qui  et  suos  defenderent  ab 
hoetili  ejaculatione,  et  non  impedirent  ad  ejaculandum  in  hostes,  ponte 
deniqne  etiam  stratuisset  lacunam  iUam,  qns  inter  civitatem  ad  arcem 
aditnm  prohibebat,  nonft  Decembris  snb  seram  yesperam,  et  decimft 
ejuBdem  matutinis  horisi  tam  ferocem  qu&  majoribns  tormentis,  quft  fis- 
tolis  minoiibusy  fecit  impetum,  nt  hostium  nemo  auderet  vel  tantillum  i 
moeniis  prominere.    Ubi  yer6  Dnx  FIorentisB  vidit  bonam  clathrornm 
partem  esse  disjectamy  ad  refixnllationem  militis  vini  cerevisiaeque  dolia 
aliquot  expromi  jussit,  quibus  epotis  milites  animosiores,  sub  vesperam 
ejusdem  adhnc  diei  fortalitia  scandere  cepenmt,  quse  primo  statim  insul- 
ta  (ut  flupra  dictum)  occupftmnt,  tmcidatis  trecentis  adversariomm. 
Ceperant  tunc  qnidem  Colonellos  tres,  yice-CoIonelloe  quinquei  vigili- 
amm  Prefisctoe  totidem  et  qnadraginta  quinque  Capitaneos,  vexilla  obti- 


100 


ITINERARIUM. 


naerunt  qnadraginta  quatuor,  tormenta  bellica  majora  aliquot.  Tisse 
quidem  dicuntur  Suedieas  aliquot  naves  in  succursum  destinats  juxta 
iisdum,  sed  cum  impetum  nostrorum  tam  vehementem  yiderunt,  non 
sunt  ausse  propius  accedere,  succensis  itaque  in  insula  levibus  aliquot 
tuguriolisy  retrocesserunt.  Sed  et  ipse  Generalis  Bannier  haud  sibi  Ste- 
tini  fidens  Wolinum  abiit.  Mox  ab  expugnatione  imperavit  Florentise 
Dux,  ut  in  provisionem  hujus  loci,  militumque  sustentationem,  omnia 
totius  Insulae  pecora  Wolgastum  adducerentur,  ac  rite  omnibus  ordin^tis 
tormenta  sua  bellica  prim6  in  castra  reduci  curavit,  inde  yero  Daminum, 
de  quo  obsidendo  nova  indies  consilia  agitabantur,  profectus  est. 


CAPUT  XXVII. 

De  Pomeranid. 

f  ON  miniis  prudenter  qu^  fortlter,  ExcellentissimnB 
Dominus  Oeneralis  Comes  de  Grallas  rem  bellicam  hoc 
tempore  administrabat.  Enim  verb  cum  Geueralis 
Bannier  putaret  frangere,  vel  cert^  ut  minimum  fati- 
gare  Caesarias  copias  sese  continendo  intra  arctissimos 
Pomeraniae  meatus,  ad  quos,  quoqu6  se  verterent,  difficile  erat  nostris 
penetrare,  post  multas  quidem  molestias  exantlatas,  in  auctorem  tandem 
propositum  retorsit.  Postquam  enim  ad  Rostockium  fixisset  castra  militi 
nostro  aliquid  quietis  indulsit,  quoad  Banniricns  exercitus  lassus,  Sue- 
tinum  ex  latibulo  suo  exiit,  relictis  circa  Damgardt  et  Tripsesium  Uran- 
gelii  copiisy  quse  in  Caesarianas  advigilarent,  cum  sine  moA  secutus  est 
Gallassus.  Interea  S.  Caesarea  Majestas  de  milite  suo  sollicita,  ne  ob 
continuas  dlutinasque  migrationes  aHquid  hoc  loco  incommodi  pateretur, 
eum  in  hybema  ducere  cogitat,  uil  monita  de  nostris  contra  hostem  suc- 
cessibus ;  sed  Gkdlas  cum  Fortunam  faventem  haberet^  ea  ulteritts  uti 


ITINERARIUM.  101 

Toluit.  Interim  Mareschallas  Ligae  Joannes  Odtz  Landgrayii  Hassiae 
exercitiim,  tam  in  Westphaliffi  quam  Hassiae  finibos  adeo  debilitavit,  nt 
primores  Cattonim  proceres  de  pace  cum  Csesare  restaurandH  militeque 
dimittendoy  consilia  tractare  ceperint.  Hoc  fer^  eodem  tempore  de 
centum  et  quinquaginta  hostium  navibus,  in  nescio  quam  ezpeditionem 
prfieparatis,  nobis  nunciatur,  in  quas  cum  nostri  sedulo  intenderent,  nil 
quidquani  tnnc  quidem  attent&runt. 

Nec  in  Al8ati&  minores  progressis  tunc  agebat  Joannes  Werthius  con- 

tra  Wimariensinm  audaciam:    cum  quibus  quotidianis  Telitationibus 

agendum  erat.    Emiserat  Dux  Bemardus  Magistrum  quendam  equitum 

com  octoginta  Equitibus,  ut  de  hostium  commoratione  et  consiliis  disqui- 

reret,  qui  cnm  aliquantum  amplius  progressus  fuisset  qukm  debebat,  k 

tribus  Legionibus  Werthianis  cingitur,  ipseque  cum  sexaginta  Equiti- 

bns  capitur.      Hujus  cladis  nuncii  cum  reliqui  Tiginti  ad  castra  sua 

rediissent ;  jubetur  confestim  Colonellus  Noa  cum  tribus  turmis  contra 

Cssarios  egredi,  sed  et  hi  k  cataphractorum  quinque  turmis  dissipati 

Bont,  in  quorum  succursum  decem  turmas  ablegaTit  Wimariensis,  et  ipse 

ex  Bottendorffian&  legione  manipulum  eduxit,  sed  cum  Csesareanos  Tide- 

ret  strenu^  et  absque  ullo  metu  in  suos  ire,  retrocessit.    Eoque  tem- 

pore  Werthiani,  erepto  nno  signo  Equestri  captisque  uno  prsefecto  Equi- 

tum  et  duobus  locumtenentibus  cum  quadraginta  Equitibus,  ceciderunt 

quinquaginta  Wimariensium. 

Accersitus  est  sub  hsec  tempora  k  Qalliarum  Rege  Serenissimus  Sa- 
baudis  Dux  Yictor  Amedaeus,  Parisios,  ut  coujunctis  consiliis  de  bello 
contra  Hispanos  in  Itali&  promoTcndo  tractaretur ;  qu6,  magis  in  pacem 
qu^  bella  pronus^  optimus  Dux,  una  cum  Comite  de  Yerua  abiit.  Sed 
non  multb  post  cum  domum  rediisset  ex  insperato  un^  cum  dicto  Comite 
8Q0  mortuus  est  cumque  judicio  medicorum  mors  illa  medicato  poculo 
&d8criberetur,  suspicio  fuit  ipsis  inter  Gkillos  Tenenum  fuisse  dilutum  ac 
propinatum.  Infelici  quoque  CTentu  quatuor  Hispanorum  millia  in 
Ofdlias  irrupemnt,  ex  quibusy  sexcentis  captisy  relictis  post  se  omnibus 
impedimentis  et  sexaginta  tormentis  metallinis,  ac  quindecim  signis, 
reliqui  segr^  ad  suos  CTadere  potuemnt. 
Haec  dum  ab  aliis  alibi  aguntur,  nostri  interim  in  Pomerani&  non  oti- 


102  ITINERARIUM. 

antor,  Damixiam  enim  in  eas  redegeront  angostias,  nt  yigesimo  quarto 
Decembris  snb  octayam  ante  meridianam,  de  tradendi  mnnitione  et  con- 
ditionibns  egerint  praesidtarii^  qnibus  hae  propositeSy  et  ab  illis  libenter 
acceptatfle  sunt. 

I.  Ut  dimiflMB  Damini  yexillisy  omnis  miles  exiret,  fdne  ardentibns 
fnnicnlis. 

II.  Ut  prseter  sua  impedimenta»  nemo  qnidqnam  ex  ciyiam,  aliorom- 
▼e  bonis,  snb  p(Bn&  confiscationis  omnium  qu»  elaturi  erant,  secnm 
educeret. 

III.  Ut  omnia  tormenta  bellica,  quas  erant  Tiginti  quatuor,  in  loco 
relinqnerentur. 

IV.  Ut  eos  Oeneralis  QoltZy  qni  oum  iis  pipigerat  Stralsundiam  iuTi- 
olatos  incolumesque  traduceret. 

Vigesimi  octay&  Decembris  Colonellus  Deverouxy  unk  cum  Colonello 
Carraschi  ab  Insuli  lisdum  jussi  sunt  Auclayiam  transmeare,  Juniorem- 
que  Wangler  qui  huc  usque  strenue  curayerat,  ne  quil  Anclayiensibns 
succurreretur,  aliquantum  subleyarent.  Trige8im&  Decembris  coacto 
concilio  bellico,  actum  est  de  milite  in  hybema  duoendo. 


CAPUT  XXVIII. 
Quid  in  Hybmiis  sub  initium  Anni  M.DC.XXXFIIL  actum  tit. 

^  UB  initium  hujus  Anni,  qui  fuit  reparatse  Salutis  per 
Christum  M.DC.XXXYIII.  comprehensse  sunt  ipsis 
Calendis  Januariis  in  Legione  Colonelli  Carroschi  octo 
mulierculfle,  quse  erant  de  Diaboli  Amazonibus  equi- 
tantibus  super  hircos  (striges  seu  sagas  ocHnmuniter 
appellant)  ex  qoibus  una,  reliquis  captiyis  detentis»  ad  inqoiaitionem 


ITINERARIUM.  lOS 

dacta,  cmnqite  omninOy  exceptis  partibiiB  secretioribtis,  ftusBejt  denQdata> 
et  in  equuknm  extensa,  inter  prima  tormenta  nil  quicqnam  est  iksea, 
cum  aotem  ad  graviores  poenas  esget  deducenda,  deprecata  est,  et  liber^ 
se  dsmoni  fide  obstrictam  dixit,  cumque  eo  S8Bpe  saepius  concubuisse  sub 
specie  yiriliy  simulque  complices  earumque  facinora  aperuit.  Ob  qu8B 
omnes  ad  mortem  damnatffi  supplicium  pro  merito  luerunt. 

Terti&  Januarii  Daminum  yersus  perreximus,  Ghdlassus  yer6  Neo- 
brandenburgumy  ut  inde  Anclaviensem  obsidionem,  quse  sine  fructu 
continuabatur,  solyerety  ne  miles  plus  inde  damni  qnkm  emolumenti, 
aduM  jam  byeme,  caperet.  In  itinere  boc  plurimiim  equi  nostri  defici- 
ente  pabulo,  ita  ut  ne  stramenta  quidem  equis  reficiendis  sufficerent, 
pasn  sunt.  Accedebat  firigus  intensissimum,  adeo  militum  corporibus 
noxium,  ut  nonnuUi  statim  conciderent  mortui.  Ad  Pre8l}rn  ubi  Quar- 
terinm  (ut  Yocant)  principale  erat  cum  biduum  substitissemus,  inter  Offi- 
ciales  plerosque  aliquantum  tumultuatum  est,  quod  bonis  tantum  lacta- 
rentnr  yerbisy  nec  rei  pecuniariee  quidquam  sibi  aut  militi  exbausto  pen^ 
et  nudo  daretur.  Moyebatur  quoqu^  non  obscuris  sermonibus  Oeneralium 
quorundam  iniquitas,  qiu  eosy  quibus  bene  yellent  ad  Imperatorem  reli- 
quosque  Principes  mitterent  nuncios  expugnatarum  k  se  urbium,  ut  eam 
quse  militi  deberetur  mercedem  anticiparent,  miles  interim,  qui  laborem, 
sanguinem  et  yitam  exposuissety  prsBter  miserias  et  yulnera  nil  obtineret. 
Responsum  est,  ea  nunc  esse  tempora,  quibus  satis  fieri  omnibus  non 
poeset,  si  quandoque  sors  melior  afflasset  imperium,  fore  utique  ut  pro 
singulorum  conditione  prflemia  cuiyis  decemerentur. 

Ibemi  nostri  sua  byberaa  Mecbleburgi  accepemnt:  distat  Mechle« 
bni^m  non  nisi  borft  Wismario,  unde  Dnces  Mecbleburgenses  ortum 
suum  et  nomen  trabunt :  tenuerant  cum  locum  non  mult6  ante  tria  Sue- 
corum  millia,  sed  k  Neoclaustrensibus  nuper  obmti  dispersique  erant, 
eripnerantque  omnes  prop^  Equos  cum  impedimentis.  Die  quint&  deci- 
m&  Januarii  O^nendis  Bredaw  cum  turmis  aliquot  Equitum  in  insulam 
P7II  excurrit,  sed  amissis  aliquot  in  aquis  equitibus  sine  fiructu  rediit. 
Non  mult6  post  eodem  missus  est  cum  selectissimis  Dragonum  Colo- 
nellns  Troan,  ut  si  quid  illic  commeatus  reperiret  ad  nostra  castra  dedu- 
ceret,  sed  seriiks  yenit,  jam  enim  ab  adversariis  omnia  exportata  fueranty 


104  ITINERARIUM. 

sed  et  ex  instiU  lisdam  adfu^re  hostes,  qui  nostros  in  fiigam  eonjec^rd 
capto  Petro  Oroll  Capitanei  locmntenente,  cum  aliis  pauculis  Ibemis  :{ 
vigesimi  quartft  ejusdemy  Wismario  Sueci  emiserunt  equitum  turniaiii^, 
qui  pauculos  Equites  et  famulos  h  legione  Colonelli  Sichoe  in  captivita«| 
tem  abduxerunt.     Quantae  yer6  circa  hsec  loca  militis  nostri  fuerintl 
miserisBy  dici  aut  describi  non  potest,  cc^ebantur  enim  integrae  turmaB  j 
sub  aperto  Joye,  coelo  frigidissimo  multas  noctes  exigere,  yix  aliande 
quam  nivibus  et  pruinis  asperrimis  tecti :    Atque  hsc  omnia  tenaeitati 
unius  aut  alterius  Generalis  imputabantury  qui  licet  ipsi  milites  essent 
egregii  uullum  metuentes  hostem,  pecuniis  tamen  nimium  quantum  ad- 
hserebanty  ideoque  ut  suas  opes  augerent  militem  reliquum  pessundabant. 
Audivi  non  neminem  illorumy  aliquando  se  cum  Joanne  de  Werth  con- 
ferentem,  sed  visa  est  mihi  haec  coUatio  yelut  Reguli  cum  Aquil^.   Wer- 
thius  enim  omnia  quae  a^rediebatur  suis  auspiciis  et  consiliis  faciebat ; 
Hic  autem  alionim  jussu  et  ordinatione,  et  quod  caput  est  Werthius  se 
potius  quam  suorum  militum  aliquem  temere  perdidisset,  hic  autem  in- 
tegras  legiones  perire  sui  ayariti&  sinebat.     Sed  hsec  cum  alterius  sint 
fori,  ad  alia  progrediamur. 

Hoc  anno  quinque  Hispanorum  milliay  Diinkirckam  quatnor  auri 
yasa  devexerunt.     In  Portugalli^  quoque  aliquis  contra  Hispaniarum 
Kegem  motus  est  excitatuB,  qui  tamen  quam  mox  sedatns  est.     Obiit 
quoque  Mantuse  Dux  hoc  eodem  anno.     Sub  finem  Januarii  Yice-Ma- 
raschallus  Comes  de  Kidberg  dum  per  aquas  glacie  obductas,  in  insulam 
Rye  transitum  molitur,  prsemittitque  ex  equitatu  quinquageuoSy  qui  an 
commod^  transiri  queat  tentent :   hi  omnes  cum  longius  processissent, 
glacie  rupt^  perierunt,  ita  ut  redire  Oomes  coactus  fuerit.    Quid  mirum 
yer6,  si  quandoque  Dsns  sibi  adyersantibus  adversetur?    Quisquis  mi- 
litum  Baccho  et  Yeneri  deditur^  ssepe  k  Dbo  necessariSl  ope  destitnitur. 
Pudendum  est  hodie  castra  illuc  defluxisse,  ut  merito  dubites,  an  inter 
milites  Dbus  colatur,  yel  si  colitnr  is  yel  Bacchus  est  yel  Yenus.    Quam 
quidem  impietatem  optim^  nuper  perstrinxit  pudicissima  illa  juxta  et 
nobilissima  Domina,  Antonetta  La  Roy  in  conyiyio :  cui  cum  k  magni 
nominis  belli  Duce  yitrum  porrectum  esset,  in  quo  suum  ille  esse  Dbum 
yenditabaty  ipsa  dimisso  in  terram  h  manibus  yitro  ait,  ecce  Dsum  tuam 


ITINERARIUM. 


105 


fir  optimey  Talde  misenini  et  fragilem :  xi6iis  ver6  Dbum  esse  aliam 
xnpietatiB  tn»  ultorem,  qni  conterit  impi^  sibi  oblatrantes. 

Interea  in  toto  Mechleburgensi  Dacatu  omnia  necessaria,  tam  pro 
milite  qnAm  pro  eqnisy  deficiebant.  Sed  et  Holsatse  et  Hamburgenses 
Ln  hybemauUum  admittere  militem,  detrectabant :  unde  accidit  ut  indies 
Bingolos  multi  miseriis  inferiores,  yitam  abrumperent. 


CAPUT   XXIX. 

De  Progressu  nostro  adoersus  Suecos. 

OTO  hjemis  et  quadragesimffi  tempore,  Tari&  spe  lactati 
fuerant  cum  Ducibus  milites  nostri ;  nemo  non  credi- 
disset  fore,  ut  sub  yeris  ingressum  et  pecuni&  esset  in- 
structissimus,  et  vestibus  indueretur  optimis :  cum  Yer6 
illa  appul^re  tempore,  yacuis  loculis,  nndoque  corpore 
in  campum  denu6  ut  ante,  eundum  fuit.  Ita  inanibus  im6  mendacibus 
mundus  gubematur  pollicitationibuSy  stoltissimus  mortalium  ille  est  qui 
mundo  fidem  adhibet.  Ad  araSy  SBrumnose  miles,  ad  aras,  nuUum  tibi 
alibi  perfugium.  Cum  totum  Imperium  im6  omnis  pen6  Europa  ac 
universus  orbis  bello  flagrabat,  vicinaque  Austria  hostilibus  circumstre- 
peret  armiS)  tunc  quidem  eras  in  precio,  nunc  cum  hostem  enervasti 
paululilmy  et  ad  exteros  pepulisti  plusculikm,  tua  vilescunt  obsequia,  adeo 
nsque  ut  te  yiUssimi  aulsB  asseche,  infimsB  sortis  homuli,  mundi  probra 
et  excrementa,  ac  merissimi  terrse  filii  nec  in  famulatum  admittere  yelinty 
im6  fi>rtissimo0  belli  duces  qui  Csesaris,  Regumque,  et  Principum  cum 
propris  yitse  apertissimo  discrimine,  bona,  fortunasy  et  statum  conser- 
T&runt,  dedignentur  yel  ad  aurigandum,  yel  ad  triturandum  adhibere. 
Sed  agite  Domini  mei,  ezpectate  paulisper,  nondum  equidem  omnium 
dierum  sol  occidit,  quis  scit,  quid  seruB  trahat  yespery  cavete  ne  in  yos 


106  ITINERARIVM. 

ille  cadat  aleee  jaotus,  quem  vos  militi  Cmari  sao  fideliBsimo  jacere  non 
sine  turpissim^  iiijiiri&  molimini.  Sed  qnorsum  ego  frustra  imbellis, 
bruta  jacio  fulmina,  yanae  sunt  sine  viribuB  irsBy  quin  in  campam  potii!is 
egredior,  animum  distrahendi  et  bilem  decoquendi  gratiH  ?  Ut  primikm 
miles  noster  in  apertum  prodiit,  mox  in  hostem  ductus  est.  Atque  mox 
die  quint&  Martii  suse  fortitudinis  dedit  specimina;  Generalis  enim 
Olitzing  Guartzium  hostibus  stratagemate  seu  dolo  eripuit,  omnesque 
prop^  in  eo  prsesidiarios  intemecione  delevit,  accepit  septem  et  decem 
peditum  Yexilla^  et  tria  equitnm,  Oeneralem  excubiarum  Magistrum 
Dromundt,  natione  Scotum,  cum  multis  Capitaneis  ofELcialibusque  in 
captivitatem  duxit. 

Nunciata  tunc  quoque  nobis  est  occupatio  Hannoviae,  nobiKs  civi- 
tatis  ad  Moenum  sitse,  quam  Ramsaj  miles  vafer  cum  multo  circum 
jacentium  oppidorum  incommodo,  jam  multo  tempore  insederat :  in  qua 
obsidione  multum  operaa  suse  posuit,  nomine  Eminentissimi  Electoris 
Moguntini,  quidam  ex  Nobili  et  generosi  stirpe  eorum  de  Mettemich, 
et  Prsenobilis  Domintts  Joannes  Christophorus  k  Bettendorff  Yice- 
Colonellus  olim  in  Imperatorio  exercitu,  nuno  prsefectus  in  arce  K6u- 
igstein. 

Accepimus  hic  quoque  vel  non  mult6  post  de  felicibus  primjim  tmo^ 
cessibuB  Joannis  de  Werth  contra  Ducem  Wimariensemy  ac  mox  de 
miserabili  clade  ac  captivitate  ejusdem  O.  Werth  et  trium  alioram 
Generalium,  Puta  Ducis  Savelli,  Enckenfort,  et  Sperreuter.  Stravenmt 
prim6  nostri  ad  Rheinfeldiam  hostem,  sed  cum  facta  clade  liber^  nim- 
ium  miles  noster  partim  ad  prsedas,  partim  ad  quietem  abit,  viresque 
temer^  dispergit,  coUigit  interim  hostis  cum  milite  animos^  et  renovat& 
pngn&,  turpissim^  eos  fundit^  k  quibus  paul6  ante  fusus  fuerat*;  mox 
Rheinfeldiam,  cum  ei  succurri  haud  posset,  ad  deditionem  cogit.  Quan- 
t6  hsec  nobis  clades  fiiit  lamentabilior  ob  tantoram  viroram  captivitatem, 
tant6  Isetior  accidit  illa  quam  Gaili  ab  Hispanis  perpessi  sunt  in  solutione 
obsidionis  Fontarabiae. 

Excurrerat  Priuceps  Condaeus  ante  paucos  menses,  cum  viginti  qua- 
tuor  militum  millibusy  equitum  partim,  partim  peditum  in  Hispaniamy 
felicibusque  auspiciis  jam  aliqua  loca  et  portus  commodiores  in  dediti- 


ITINERARIUM.  107 

onem  eoegerat,  olteriuBque  progressurus  erat ;  oum  yer6  videret  mag- 

num  sais  progreesibus  poiiere  impedimentum  Fontarabiam,  armis  impe- 

tere  et  expugnare  stare  statuit.    Toto  igitur  cum  exercitu,  omni  in  eam 

rem  Bubsidii  genere  instructo,  ciyitatem  cingit  et  acri  obsidione  premit, 

eoqiie  jam  progressus  fuerat  partim  ignitis  machinis,  partim  militum 

industrifty  ut  propugnacula  aliqnot  cert&  spe  se  obtinere  putaret.    Cum 

ver{>  id  Hispani  viderent,  probeque  cognoscerent  quanto  id  urbis,  im6 

totins  Patrisd  damno  futurum  esset,  omnibus  viribus  contra  niti  statue* 

rant :  Ad  octodecim  itaque  millia  selectorum  militum  in  Francia  castra 

educimty  ac  septimo  Septembris  (erat  is  Natse  Mabia  Yirginis  pridia^ 

nos)  tanto  impetu  bostem  sui  propositi  et  stationis  tenacissimum  aggre* 

diuntor,  ut  confuso  primikm  ezercitus  ordine,  tum  multis  militum  csesis, 

enm  Candem  in  fugam  efiuderint.   Sempiternam  laudem  boc  in  conflictu 

tulit,  Senioris  Principis  Grenerosi  Parentis  Condei,  nou  degeneris  so- 

bolis  legio,  quae  tam  fortiter  se  Hispanis  opposuisse  dicitur,  ut  nisi  aliaB 

diUB  Legionesy  Maillereidiana  scilicet  et  altera,  quam  de  corona  yocita- 

bant,  in  fugam  abiissent,  dubio  procul  irrito  conatu  non  sine  multo  His- 

paaomm  sanguine  recedendum  fnisset.     Hoc  in  congrtou  ad  quadra- 

ginta  Franci  nobiles  occidisse  dicuntur.    Archiepiscopus  Burdegalensis 

et  Episcopns  Arektensis  (qui  melins  calamo  et  precibus  contra  spiritu* 

ales  bostes  Ecdesifle  pugnassent)  aegr^  salyi  eyaserunt.    Condseus  Prin« 

ceps  yir  militaris  et  in  pugnd,  h&c  primus,  equo  fluvium  tranavit,  ac  se 

unk  cum  Cardinale  de  la  Yalettey  Comite  Orammont,  Marchione  de  la 

Forcey  Marchione  de  G^nte^  aliisque  Bajonam  retraxit.     Occnbnere  ez 

militibus  mille  quingenti  circiter,  quingenti  capti,  tormenta  bellica  ma- 

jora  triginta  septem,  onmiaque  impedimenta,  inter  quae  currus  ipsiusmet 

CondiBei  Principis  argento  rebusque  preciosis  graves,  ad  quadringenta 

ooronatonun  millia  sestimati  noetris  relicta  sunt.    Captiyi  postea,  ab  Re- 

gam'  humanissimo  Philippo,  omnes  in  pristinam  libertatem  sine  litro 

restituti  sunt,  ut  primum  de  Principe  Regi  Francise  recens  nato  in  His- 

paniis  auditum  est. 

Plures  interim  legiones,  de  nostris  in  Pomerauia  sexto,  septimo,  et 
octayo  Aprilis  mandatum  acceperunt  transeundi  Albim :  eodem  fer^ 
tempore  Inyictissimi  Imperatoris  nostri  Ferdinandi  III.  Conjux,  magno 


108  ITINERARIUM. 

snmmoram  infimommqtie :  plaasu  Regina  Hungarifle  est  coronata,  post- 
qaam  omnes  HungarisB  statas  ad  Generalia  regni  Comitia  fuiBsent  evo- 
cati:  Dehinc  Csesar  Pragam  abiit:  Oeneralis  Oallas  post  hajos  anni 
varias  contra  hostes  expeditiones,  postqaam  omnia  loca  recens  adTersariis 
erepta  sufficientibus  prsesidiis  munierat,  Caesareas  copias  in  yarios  dnca- 
tus  pro  hy bemis  partitus  est .  In  ducat nm  Holsatiee  yarias  misit  legiones, 
Daci  Florentino  assignatum  est  territorium  Bremense,  qui  in  eo  ne  deses 
esset  hospesy  munitam  arcemy  expulsis  inde  Suecis,  occupavit.  Comiti 
de  Ridberg  obtigerunt  Bransviceusis  et  Luneburgensis  aliique  adja- 
centes  comitatusy  aliis  cesserunt  Hambui^enses  et  Lubecenses  terrae. 
Goltz  Archiepiscopatum  MoguntinenBem  et  ei  yicinioraloco  sortitas  est, 
Mechleburgensem  Ducatum  obtinuit  Generalis  vigiliarum  Magister  Sa- 
lis,  cui  commissa  cura  supprimendi  et  in  officio  continendi  Bannirium, 
si  qua  tentasset  erigere  caput.  Nobis  proficiscendum  fuit  Dannenbergam, 
nbi  cum  tenuissemus  paucos  dies,  Wolftburgum  transivimus,  atque  in 
desolatis  pagis  omni  human&  ope  destitutis,  hospitari  coacti  sumus  usqae 
ad  quintam  decimam  Aprilis,  qua  die  cum  &mes  nos  diu  pressisset, 
Brunsyigam  moyimus  civitatem  amplam  et  spatiosam  optim^  circum- 
vallatam :  dicitur  hsec  urbs  ^  Brunone  quodam  ejus  conditore  nomen 
habercy  exstructaque  esse  Anno  post  Christum  supra  octingentesimum 
sexagesimo  primo;  circa  has  partes  duas  prop^  septimanas  nostram 
contributionem  pecuniariam  expectavimus.  Inhumanum  nobis  impri- 
mis  Tisum  est,  quod  cum  Dux  Brunsyigise  et  Luneburgi  coram  istic 
adessety  nihil  nobis  h  civitate  vel  in  equorum  vel  in  hominum  snstenta- 
tionem  dimitteret:  sed  et  Brunsvicenses  rustici  impun^  nostrum  infes- 
tabant  militem,  et  si  quos  solos  deprehendebant,  miseri  morte  mulcta- 
bant,  adeo  ut  nec  ipsis  officiariis  parcerent,  si  quos  panis  aliquid  aut 
farinfle  ad  victum  uecessariae  quaesivisse  reperirent,  unde  &ctum  est,  nt 
^  militibas  plurimi,  fame  et  extrem^  necessitate  cogente^^diffugerent. 


CAPUT  XXX- 
Describit  iter  nostrum  in  Comitatum  Schaumburgensem. 

OST  inexplicabiles  et  plan^  miserandas  calamitates^ 
septimo  tandem  Maii  jnsBi  sumus,  Hannoyeram  versas 
iter  nostrum  dirigere,  ac  istinc  in  comitatnm  Schanm- 
bnrgensem  flectere,  ille  enim  dicebator  nobis  assignatus 
esse  in  hjbema.  Ita,  ingenne  lector,  omnia  hac  mundi 
tempestatesursum,  deorsam,  quadrata  rotnndis  miscentur :  hyeme  pug- 
nandnm  est^  dom  tempas  appropiat,  quo  Reges  ad  bella  procedere 
consueyemnty  in  hybemis  delitescendum :  non  tamen  id  sine  causi  fieri 
pntesy  norant  illi  quornm  interest.  Solent  seep^  Commissarii  exercitum, 
quasi  necessitas  id  exigat,  in  campo  retinere,  ut  ipsi  ex  hybernis  illum, 
qui  militi  assignatus  erat,  fructum  demetant.  Et  ipsi  hflec  neminem 
notare  existimant,  cum  luce  clarius  meridian&  multoram  doli  jam  pateant. 
Sed  quffi  supra  nos  nihil  ad  nos,  obiter  tamen  et  per  transennam  tetigisse 
yeritatem  nil  nocebit.  Ad  Comitatum  Schaumburgensem  matur^,  ne 
sestiyi  uos  postea  calores  grayent  festinemus,  sed  lente  tamen,  ne  forte 
idem  nobis  quod  Corraschianse  legioni  nimium  acceleranti,  contingat. 
Hffic  enim  cum  ad  enndem  nobiscum  locum  esset  destinata,  nobis  insciis, 
summo  GeneraUs  Gkdlassi  &yore  obtinuit  copiam  nos  prseyeniendiy  eft 
(ni  fidlor)  mente,  nt  optimam  sibi  commorationem  deligeret,  et  sua  sti- 
pendia  seu  contributiouem  prior  extorqueret,  atque  ad  nostrum  accessum 
nil  restaret,  yel  si  qnid  restaret,  difficulter  colligeretur  multi  cum  sub- 
ditornm  difficultate.  Sed  qui  omnia  pradenter  ordinat,  proyidentissi- 
mus  Dsos  prseclar^  disposuit,  strophamque  in  ipsoram  retorsit  caput, 
fecitque;  ut  cnrsores  isti  prius  fierent  prseda  hostibus,  qukm  locum 
destinatum  contingerent.  Cum  enim  adyersarius  miles  non  procal  inde 
dissitus  per  exploratores  rescissety  legionem  solam  illas  yias  transituram, 
mox  emiserunt  pIuscalos>  qui  ex  insidiis  erumperent,  et  ciuctam  yel 


100 


ITINERARIUM. 


nuerunt  quadraginta  quatuor,  tormenta  bellica  majora  aliquot.  Yiss 
quidem  dicuntur  SuedicsB  aliquot  naves  in  succursum  destinatae  jnxta 
iisdum,  sed  cum  impetum  nostrorum  tam  vehementem  viderunt,  non 
sunt  aussB  propius  accedere,  succensis  itaque  in  insula  leyibus  aliqnot 
tuguriolisy  retrocesserunt.  Sed  et  ipse  Generalis  Bannier  hand  sibi  Ste- 
tini  fidens  Wolinum  abiit.  Mox  ab  expugnatione  imperavit  Florentiae 
DuX)  ut  in  provisionem  hujus  loci,  militumque  sustentationem,  onmia 
totius  Insulffi  pecora  Wolgastum  addncerentur,  ac  rite  omnibus  ordinatis 
tormenta  sua  bellica  prim6  in  castra  reduci  curavit,  inde  vero  Daminum, 
de  quo  obsidendo  nova  indies  consilia  agitabantnry  profectus  est. 


CAPUT  XXVII. 

De  Pomeranid, 

fON  miniis  prudenter  qukm  fortiter,  ExcellentissimuB 
Dominus  Generalis  Comes  de  Gallas  rem  bellicam  hoc 
tempore  administrabat.  Enim  ver6  cum  G^neralis 
Bannier  putaret  frangere,  vel  cert^  ut  minimum  fati- 
gare  CsBsarias  copias  sese  continendo  intra  arctissimos 
Pomeranis  meatus,  ad  quos,  quoqu6  se  verterent,  difficile  erat  nostris 
penetrare,  post  multas  quidem  molestias  exantlatas,  in  auctorem  tandem 
propositnm  retorsit.  Postquam  enim  ad  Rostockium  fixisset  castra  militi 
nostro  aliquid  quietis  indulsit,  quoad  Banniricus  exercitus  lassus^  Sue- 
tinum  ex  latibulo  suo  exiit,  relictis  circa  Damgardt  et  Tripsesium  Uran- 
gelii  copiis,  quae  in  Csesarianas  advigilarent,  cum  sine  moA  secutus  est 
Gallassus.  Interea  S.  Caesarea  Majestas  de  milite  suo  soUicita,  ne  ob 
continuas  diutinasque  migrationes  aUquid  hoc  loco  incommodi  pateretur, 
eum  in  hjbema  ducere  cogitat,  uil  monita  de  nostris  contra  hostem  suc- 
cessibus ;  seil  Gallas  cum  Fortunam  &ventem  haberet,  ea  ulterins  uti 


ITINERARIUM.  101 

Toluit.  Interim  Mareschallus  ligae  Joannes  06tz  Landgrayii  HassicB 
exercitum,  tam  in  Westphalifle  quam  Hassifle  finibus  adeo  debilitavit,  ut 
prlmores  Cattorum  proceres  de  pace  cum  Csesare  restaurand^  militeque 
dimittendoy  consilia  tractare  ceperint.  Hoc  fer^  eodem  tempore  de 
centnm  et  quinqui^inta  hostium  nayibus,  in  nescio  quam  ezpeditionem 
pneparatisy  nobis  nunciatur,  in  quas  cum  nostri  sedulo  intenderent,  nil 
qnidqnam  tunc  quidem  attent&runt. 

Nec  in  Alsatii  minores  progressis  tunc  agebat  Joannes  Werthius  con- 
tra  Wimariensium  audaciam:  cum  quibus  quotidianis  yelitationibus 
agendum  erat.  Emiserat  Dux  Bemardus  Magistrum  quendam  eqnitum 
cum  octoginta  EquitibuSy  ut  de  hostium  commoratione  et  consiliis  disqui- 
reret,  qui  cum  aliquantum  amplius  progressus  fuisset  qu&m  debebat,  k 
tribus  Legionibus  Werthianis  cingitur,  ipseque  cum  sexi^inta  Equiti« 
bus  capitur.  Hujus  cladis  nuncii  cum  reUqui  yiginti  ud  castra  sua 
rediissent ;  jubetur  confestim  Colonellus  Noa  cum  tribus  turmis  contra 
Csesarios  egredi,  sed  et  hi  k  cataphractorum  quinque  turmis  dissipati 
sunt,  in  quorum  succursum  decem  turmas  ablegayit  WimariensiSy  et  ipse 
ez  Bottendorffian&  legione  manipulum  eduzit,  sed  cum  Csesareanos  yide« 
ret  strenu^  et  absque  ullo  metu  in  suos  ire,  retrocessit.  Eoque  tem- 
pore  Werthianiy  erepto  uno  signo  Equestri  captisque  uno  prsefecto  Equi- 
tum  et  duobus  locumtenentibus  cum  quadraginta  Equitibus,  ceciderunt 
quinquaginta  Wimariensium. 

Accersitus  est  sub  hflec  tempora  k  Ghdliarum  Rege  Serenissimus  Sa- 
baudiae  Duz  Yictor  Amedseusy  ParisioSy  ut  conjunctis  consiliis  de  bello 
Gontra  Hispanos  in  ItaM  promoyendo  tractaretur ;  qnbj  magis  in  pacem 
qu^  bella  pronus,  optimus  Duz,  una  cum  Comite  de  Yerua  abiit.  Sed 
non  mnltb  post  cum  domum  rediisset  ez  insperato  xiuk  cum  dicto  Comite 
sno  mortuus  est  cumque  judicio  medicorum  mors  illa  medicato  poculo 
adscriberetur,  suspicio  fuit  ipsis  inter  Oallos  yenenum  fuisse  dilutum  ac 
propinatum.  Infelici  quoque  eyentu  quatuor  Hispanorum  millia  in 
Grallias  irruperunt,  ez  quibus,  sezcentis  captis,  relictis  post  se  omnibus 
impedimentis  et  sezaginta  tormentis  metallinisy  ac  quindecim  signis, 
reliqui  aegr^  ad  suos  eyadere  potuerunt. 

Haec  dum  ab  aliis  alibi  aguntur,  nostri  interim  in  Pomerani&  non  oti- 


102  ITINERARIVM. 

antor,  Dammam  enim  in  eas  redegeront  angnstias,  nt  yigesimo  qaaiio 
Decembris  snb  octayam  ante  meridianamy  de  tradendi  mnnitione  et  con- 
ditionibns  egerint  prflesidtarii^  qnibus  hae  propositeey  et  ab  illis  libenter 
acceptatfle  sunt. 

I.  Ut  dimiflMB  Damini  yexillisy  omnis  miles  exiret,  sine  ardentiboa 
funicnlis. 

II.  Ut  prseter  sua  impedimenta^  nemo  quidquam  ez  civiam,  aliorom- 
▼e  bonis,  sub  p€Bn&  confiscationb  omninm  quse  elaturi  erant,  secnm 
edueeret. 

III.  Ut  omnia  tormenta  bellica,  quae  erant  Tiginti  quatnory  in  loco 
relinqnerentur. 

IV.  Ut  eos  Oeneralis  Goltz,  qni  oum  iis  pipigerat  Stralsundiam  invi- 
olatos  incolumesque  traduceret. 

yigesim&  octay&  Decembris  Colonellus  Deveroux,  unk  cum  Colonello 
Carraschi  ab  Insul^  lisdum  jussi  sunt  Auclayiam  transmeare,  Juniorem- 
que  Wangler  qui  huc  nsque  strenue  curaverat,  ne  quil  Anclaviensibns 
succurreretur,  aliquantum  subleyarent.  Trige8im&  Decembris  coacto 
concilio  bellico,  actum  est  de  milite  in  hybema  duoendo. 


CAPUT  XXVIII. 
Qttid  in  Hj/bertiis  sub  initium  Anni  M.DC.XXXFIIL  actum  sii. 

^  UB  initium  hujus  Anni,  qui  fuit  reparatse  Salutis  per 
Christum  M.DC.XXXYIII.  comprehensse  snnt  ipsis 
Calendis  Januariis  in  Legione  Colonelli  Carroschi  octo 
mnlierculse,  quse  erant  de  Diaboli  Amazonibns  equi- 
tantibus  super  hiroos  (striges  seu  sagas  ocHnmuniter 
appellant)  ez  qoibus  una,  reliquis  captiyis  detentis»  ad  inquLutionem 


ITINERARIUM.  lOS 

dncta,  cnmqite  omninoy  exceptis  partibiiB  secretioribiis,  fiufl0e.t  denndata, 
et  in  equuleam  extensa,  inter  prima  tormenta  nil  qoicqnam  est  ikssay 
cnm  antem  ad  grariores  poenas  esget  dedacenda,  deprecata  est,  et  liber^ 
se  dsemoni  fide  obstrictam  dixit,  camqne  eo  seepe  sflepius  coneubnisse  sub 
specie  yirili,  simulque  complices  earumque  facinora  aperuit.  Ob  qusB 
<Hnne8  ad  mortem  damnatse  supplicium  pro  merito  luerunt. 

Terti&  Januarii  Daminum  yersus  perreximus,  Gkdlassus  verb  Neo- 
brandenburgom,  ut  inde  AnclaTiensem  obsidionem,  quse  sine  fhictn 
continuabatur,  solyeret,  ne  miles  plus  inde  damni  qu&m  emolumenti, 
aduM  jam  hyeme,  caperet.  In  itinere  boc  plurimiim  equi  nostri  defici- 
ente  pabulo,  ita  ut  ne  stramenta  quidem  equis  reficiendis  Bufficerent, 
pasn  snnt.  Accedebat  frigus  intensissimum^  adeo  militum  corporibus 
noxiumy  ut  nonnuUi  statim  conciderent  mortui.  Ad  Preslyn  ubi  Quar** 
terium  (ut  yocant)  principale  erat  cum  biduum  substitissemus,  inter  Offi- 
ciales  pleroeque  aliquantum  tumultuatum  est,  quod  bonis  tantum  lacta- 
rentnr  yerbiSy  nec  rei  pecuniarisB  quidquam  sibi  aut  militi  exbausto  pen^ 
et  nndo  daretur.  Moyebatur  quoqu^  non  obsouris  sermonibus  Greneralium 
quorundam  iniquitas,  qui  eos,  quibus  bene  yellent  ad  Imperatorem  reli- 
qnosque  Principes  mitterent  nuncios  expugnatarum  k  se  urbium,  ut  eam 
quae  militi  deberetur  mercedem  anticiparent,  miles  interim,  qui  laborem, 
sangninem  etyitam  exposuisset,  prseter  miserias  et  yulnera  nil  obtineret. 
Responsum  est,  ea  nunc  esse  tempora,  quibus  satis  fieri  omnibus  non 
posset,  si  quandoque  sors  melior  afflasset  imperium,  fore  utique  ut  pro 
singulorum  conditione  pnemia  cuiyis  decemerentur. 

Ibemi  nostri  sua  hybema  Mecbleburgi  acceperant :  distat  Mecble- 
burgnm  non  nisi  borft  Wismario,  unde  Duces  Mecbleburgenses  ortum 
sunm  et  nomen  trahnnt :  tenuerant  cum  locum  non  mu1t6  ante  tria  Sue- 
oomm  millia,  sed  k  Neoclanstrensibus  nuper  obmti  dispersique  erant, 
eripuerantque  omnes  prop^  Equos  cum  impedimentis.  Die  quint&  deci- 
mft  Januarii  Generalis  Bredaw  cum  turmis  aliquot  Equitum  in  insulam 
P7II  excurrity  sed  amissis  aliqnot  in  aquis  equitibus  sine  fiiictu  rediit. 
Non  mult6  post  eodem  missus  est  cum  selectissimis  Dragonum  Colo- 
nelliis  Troan,  ut  si  quid  illic  commeatus  reperiret  ad  nostra  castra  dedu- 
cereif  sed  seriiks  yenit,  jam  enim  ab  adyersariis  omnia  exportata  fheranty 


104  ITINERARIUM. 

sed  et  ex  insaU  lisdum  adfa^re  hostesy  qui  nostros  in  fugam  conjec^re 
capto  Petro  Oroll  Capitanei  locomtenente,  cam  aliis  pauculis  Ibernis : 
Tigesim&  quartft  ejusdem,  Wismario  Sueci  emiserunt  equitam  tarmain, 
qui  pauculos  Equites  et  famulos  ^  legione  Colonelli  Sichoe  in  captivita- 
tem  abduxerunt.     Quantae  yer6  circa  hsec  loca  militis  nostri  fiierint 
miseriae,  dici  aut  describi  non  potest,  cc^ebantur  enim  integrae  turmse 
sub  aperto  Jotc,  coelo  frigidissimo  multas  noctes  exigerCy  Tix  aliunde 
quam  niTibus  et  pruinis  asperrimis  tecti :    Atque  hsec  omnia  tenaeitati 
unius  aut  alterius  Generalis  imputabantur,  qui  licet  ipsi  milites  essent 
egregii  nuUum  metuentes  hostemy  pecuniis  tamen  nimium  quantam  ad- 
hserebant,  ideoque  ut  suas  opes  augerent  thilitem  reliquum  pessundabant. 
AudiTi  non  neminem  illorumy  aliquando  se  cum  Joanne  de  Werth  con- 
ferentem,  sed  visa  est  mihi  hsec  coUatio  Telut  Reguli  cum  Aquila.    Wer- 
thius  enim  omnia  quse  a^rediebatur  suis  auspiciis  et  consiliis  faciebat ; 
Hic  autem  aliorum  jussu  et  ordinatione,  et  quod  caput  est  Werthius  se 
potius  quam  suorum  militum  aliquem  temere  perdidisset,  hic  autem  in- 
tegras  legiones  perire  8u&  aTaritii  sinebat.    Sed  hsec  cum  alterius  sint 
fori,  ad  alia  progrediamur. 

Hoc  anno  quiuque  Hispanorum  millia,  Diinkirckam  quatuor  auri 
Tasa  deTexerunt.     In  PortugalliS.  quoque  aliquis  contra  Hispaniarum 
Kegem  motus  est  excitatus,  qui  tamen  quam  mox  sedatns  est.     Obiit 
quoque  Mantuse  Dux  hoc  eodem  anno.     Sub  finem  Januarii  Yice-Ma- 
raschallus  Comes  de  Ridberg  dum  per  aquas  glacie  obductas,  in  insulam 
Rye  transitum  molitur,  praemittitque  ex  equitatu  quinquagenos,  qui  an 
commod^  transiri  queat  tentent:   hi  omnes  cum  longius  processissent, 
glacie  rupt&  perierunt,  ita  ut  redire  Oomes  coectus  fuerit.    Quid  miram 
Ter6,  si  quandoque  Dbus  sibi  adTcrsantibus  adTersetur?    Quisquis  mi- 
litum  Baccho  et  Yeneri  deditur,  seepe  k  Dso  necessari&  ope  destitnitur. 
Pudendum  est  hodie  castra  illuc  defluxisse,  ut  merito  dubites,  an  inter 
milites  Deus  colatur,  tcI  si  colitur  is  tcI  Bacchus  est  tcI  Yenus.    Quam 
quidem  impietatem  optim^  nuper  perstrinxit  pudicissima  illa  juxta  et 
nobilissima  Domina,  Antonetta  La  Roy  in  couTiTio :  cui  cum  k  magni 
nominis  belli  Duce  Titrum  porrectum  esset^  in  quo  suum  ille  esse  Dsuu 
Tenditabaty  ipsa  dimisso  in  terram  k  manibus  Titro  ait,  ecce  Deum  tuum 


ITINERARIUM. 


105 


rir  optime,  Talde  misemm  et  fragilem :  n6ri8  ver6  Dbvm  esse  aliom 
impietatis  tum  ultoremy  qm  conterit  impi^  sibi  oblatrantes. 

Interea  in  toto  Mechlebargensi  Dacatu  omnia  necessaria,  tam  pro 
inilite  quiUn  pro  equLs,  deficiebant.  Sed  et  Holflatse  et  Hamburgenses 
in  hybema  ullum  admittere  militem,  detrectabant :  unde  accidit  ut  indies 
Bingalos  multi  miseriis  inferioresy  yitam  abrumperent. 


CAPUT   XXIX, 

De  Progressu  nostro  adoersus  Suecos. 

I OTO  hjemis  et  quadragesimsB  tempore,  Tari&  spe  lactati 
fuerant  cum  Ducibus  milites  nostri ;  nemo  non  credi- 
disset  fore,  ut  sub  veris  ingressum  et  pecuni^  esset  in- 
structissimus,  et  yestibus  indueretur  optimis :  cum  Yerb 
ilk  appul^re  tempore,  vacuis  loculis,  nudoque  corpore 
in  campum  denu6  ut  ante,  eundum  fiiit.  Ita  inanibus  im6  mendacibus 
mundus  gubematur  pollicitationibus,  stoltissimus  mortalium  ille  est  qui 
mundo  fidem  adhibet.  Ad  araSy  serumnose  miles,  ad  aras,  nuUum  tibi 
alibi  perfugium.  Cum  totum  Imperium  im6  omnis  pen6  Europa  ac 
uniyerBus  orbis  bello  flagrabat,  vicinaque  Austria  hostilibus  circumstre- 
peret  armis,  tunc  quidem  eras  in  preciOy  nunc  cum  hostem  enervasti 
paululillm,  et  ad  exteros  pepulisti  plusculihn,  tua  yilescunt  obsequia,  adeo 
osque  ut  te  vilissimi  auIsB  asseclcey  infim»  sortis  homuli,  mundi  probra 
et  excrementa,  ac  merissimi  terrse  filii  nec  in  famulatum  admittere  velinty 
im6  fortissimos  belli  duces  qui  Cflesarisy  Regumque,  et  Principum  cum 
propriffi  yitae  apertissimo  discrimine^  bona,  fortunasy  et  statum  conser- 
y&rnnt,  dedignentur  yel  ad  aurigandum,  yel  ad  triturandum  adhibere. 
Sed  agite  Domini  mei,  expectate  paulisper,  nondum  equidem  omnium 
diemm  sol  occidit,  quis  scit,  quid  serus  trahat  vesper,  cavete  ne  in  yos 


106  ITINERARIVM. 

ille  cadat  alese  jaotus,  quem  vog  militi  Cflesari  sqo  fidelissimo  jacere  non 
sine  tnrpissimi  injiuri&  molimini.  Sed  qQorsnm  ego  frustra  imbellis, 
bruta  jacio  fulmina»  yanae  sunt  sine  viribns  irsBy  quin  in  campum  potii^ 
egredior,  animum  distrahendi  et  bilem  decoquendi  gratii  ?  Ut  primiim 
miles  noster  in  apertum  prodiit,  mox  in  hostem  ductus  est.  Atque  mox 
die  quint&  Martii  suse  fortitudinis  dedit  specimina;  Generalis  enim 
Glitzing  Guartzium  hostibus  stratagemate  seu  dolo  eripuit,  omnesque 
prop^  in  eo  prsesidiarios  internecione  delevit,  accepit  septem  et  deeem 
peditum  vexilla,  et  tria  equitum,  Generalem  excubiarum  Magistrum 
Dromundt,  natione  Scotum,  cum  multis  Capitaneis  ofEicialibusque  in 
captivitatem  duxit. 

Nunciata  tunc  quoque  nobis  est  occupatio  Hannovise,  nobilis  civi- 
tatis  ad  Moenum  sitaey  quam  Ramsay  miles  vafer  cum  multo  circum 
jacentium  oppidorum  incommodo,  jam  multo  tempore  insederat :  in  qua 
obsidione  multum  operse  suse  posuit,  nomine  Eminentissimi  Electoris 
Moguntini,  quidam  ex  Nobili  et  generosft  stirpe  eorum  de  Mettemichy 
et  Prsenobili»  Dominus  Joannes  Christophorus  k  Bettendorff  Yice- 
Colonellus  olim  in  Imperatorio  exercitu,  nunc  prsefectus  in  arce  K6u- 
igstein. 

Accepimus  hic  quoque  vel  non  mult6  post  de  felicibns  primilim  suc- 
cessibus  Joannis  de  Werth  contra  Ducem  Wimariensem,  ac  mox  de 
miserabili  clade  ac  captivitate  ejusdem  G.  Werth  et  trium  aliomm 
Generalium,  Puta  Dncis  SaveHiy  Enckenfbrt,  et  Sperreuter.  Straverant 
prim6  nostri  ad  Rheinfeldiam  hostem,  sed  cum  fiicta  clade  liber^  nim- 
ium  miles  noster  partim  ad  prsedas,  partim  ad  quietem  abit,  viiesque 
temer^  dispergit^  coUigit  interim  hostis  cum  milite  animos,  et  renovat^ 
pugn&,  turpissim^  eos  fundit^  k  quibus  paul6  ante  fusus  fuerat ;  mox 
Rheinfeldiam,  cum  ei  succurri  haud  possety  ad  deditionem  oogit  Qoan- 
t6  hsec  nobis  clades  fuit  lamentabilior  ob  tantorum  virorum  ci^tivitatemy 
tant6  Isetior  accidit  illa  quam  Galli  ab  Hispanis  perpessi  sunt  in  solutione 
obsidionis  Fontarabise. 

Excurrerat  Princeps  Condaeus  ante  paucos  menses,  cum  viginti  qua- 
tuor  militum  millibusy  equitum  partim,  partim  peditum  in  Hispaniam, 
felicibusque  auspiciis  jam  aliqua  loca  et  portus  commodiores  in  dediti- 


rriNERARiUM.  lor 

onem  coegerat,  ulteriosque  progressurus  erat ;  cum  yer6  videret  mag- 

num  suis  progreasibus  ponere  impedimentum  Fontarabiam,  armis  impe- 

tere  et  ezpugnare  stare  statuit.    Toto  igitur  cum  ezercitu,  omni  in  eam 

rem  sabsidii  genere  instructo,  ciyitatem  cingit  et  acri  obsidione  premit, 

eoquB  jam  progressus  fuerat  partim  ignitis  machinis,  partim  militum 

iadostri&y  ut  propugnacula  aliquot  cer^  spe  se  obtinere  putaret.    Cum 

ver6  id  Hispani  yiderent^  probeque  cognoscerent  quanto  id  urbis,  im6 

totioa  Patriffi  danmo  futurum  esset,  omnibus  viribus  contra  niti  statue- 

runt :  Ad  octodecim  itaque  millia  selectorum  militum  in  Francia  oastra 

educimty  ac  septimo  Septembris  (erat  is  NatsB  Marijb  Yii^inis  pridia- 

nus)  tanto  impetu  hostem  sui  propositi  et  stationis  tenacissimum  aggre- 

diuntury  ut  confuso  primiim  ezercitus  ordiney  tum  multis  militum  caBsis^ 

eum  tandem  in  fugam  effuderint.   Sempiternam  laudem  hoc  in  conflictu 

tulit,  Seuioris  Principis  Grenerosi  Parentis  Condsei,  nou  degeneris  so- 

bolis  legio»  qu«e  tam  fortiter  se  Hispanis  opposuisse  dicitur,  ut  nisi  alis 

dnse  Legionesy  Maillereidiana  scilicet  et  altera»  quam  de  corona  vocita- 

bant,  in  fiigam  abiissent,  dubio  procul  irrito  conatu  non  sine  multo  His- 

panomm  sangoine  recedendum  fuisset.     Hoc  in  congr^ssu  ad  quadra- 

ginta  Franci  nobiles  occidisse  dicuntur.    Archiepiscopus  Burdegalensis 

et  Epifloopus  Arelatensis  (qui  meliiis  calamo  et  precibus  contra  spiritu- 

ales  hostes  Ecclesise  pugnassent)  segr^  salvi  evaserunt.    Condseus  Prin- 

ceps  yir  militaris  et  in  pugnsl  hftc  primus,  equo  fluvium  tranayit,  ac  se 

un4  cum  Cardinale  de  la  Yalette,  Comite  Orammont,  Marchione  de  la 

Foroe,  Marohione  de  Grente,  aliisque  Bajonam  retrazit.     Occubuere  ez 

militibas  mille  quingenti  circiter,  quingenti  capti,  tormenta  bellica  ma- 

jora  triginta  septemy  omniaque  impedimentfiy  inter  quse  currus  ipsiusmet 

CondiBei  Principis  argento  rebusque  preciosis  grayes,  ad  quadringenta 

ooronatorum  millia  aestimati  nostris  relicta  sunt.    Captiyi  postea,  ab  Re- 

gum'  humanissimo  PhilippOi  omnes  in  pristinam  libertatem  sine  litro 

restituti  sunt,  ut  primum  de  Principe  Regi  Francis  recens  nato  in  His- 

paniis  auditum  est. 

Plores  interim  legiones,  de  nostris  in  Pomerauia  sezto,  septimo,  et 
octavo  Aprilis  mandatum  acceperunt  transeundi  Albim:  eodem  fer^ 
tempore  Inyictissimi  Imperatoris  nostri  Ferdinandi  III.  Conjuz,  magno 


108  ITINERARIUM. 

smnmoram  infimommque :  plansn  Regina  Hongarifle  est  coronata,  post- 
qnam  omnes  Hnngari»  statns  ad  Gkneralia  regni  Comitia  iiussent  evo^ 
cati :  Dehinc  Cssar  Pragam  abiit :  Generalis  (Jallas  post  hnjns  anni 
varias  contra  hostes  expeditiones^  postquam  omnia  loca  recens  adTersariis 
erepta  snfficientibns  prssidiis  mnnierat,  Csesareas  copias  in  yarios  dnca- 
tus  pro  hybemb  partitus  est.  In  ducatum  Holsati»  Tarias  misit  legiones, 
Duci  Florentino  assignatum  est  territorium  Bremense,  qui  in  eo  ne  deses 
esset  hospesy  munitam  arcem,  expulsis  inde  Suecis,  occupavit.  Comiti 
de  Ridberg  obtigerunt  Brunsyicensis  et  Luneburgensis  aliique  adja- 
centes  comitatus,  aliis  cesserunt  Hamburgenses  et  Lubecenses  terrs. 
Goltz  Archiepiscopatum  Moguntinensem  et  ei  vicinioraloco  sortitus  est, 
Mechleburgensem  Ducatum  obdnuit  Generalis  yigiliarum  Magister  Sa- 
lis,  cui  commissa  cura  supprimendi  et  in  officio  continendi  Banniriam, 
si  qua tentasset  erigere  caput.  Nobis  proficiscendum  fuit  Dannenbergam, 
ubi  cum  tenuissemus  paucos  dies,  Wolfiburgum  transiyimus,  atque  in 
desolatis  pagis  omni  human&  ope  destitutis,  hospitari  coacti  sumus  usque 
ad  quintam  decimam  Aprilisy  qua  die  cum  fames  nos  diu  pressisset, 
Brunsyigam  moyimus  ciyitatem  amphun  et  spatiosam  optim^  circum- 
yallatam :  dicitur  hsec  urbs  k  Brunone  quodam  ejus  conditore  nomen 
habercy  exstructaque  esse  Anno  post  Christum  supra  octingentesimum 
sexagesimo  primo;  circa  has  partes  duas  prop^  septimanas  nostram 
contributionem  pecuniariam  expectayimus.  Inhumanum  [nobis  impri- 
mis  yisum  est^  quod  cum  Dux  Brunsyigise  et  Luneburgi  coram  istic 
adesset,  nihil  nobis  h  ciyitate  yel  in  equorum  yel  in  hominum  sustenta- 
tionem  dimitteret :  sed  et  Brunsyicenses  rustici  impun^  nostrum  infes- 
tabant  militem,  et  si  quos  solos  deprehendebant,  miser&  morte  mulcta- 
bant,  adeo  ut  nec  ipsis  officiariis  parcerent,  si  quos  panis  aliquid  aut 
farinse  ad  yictum  uecessarise  qusesiyisse  reperirent,  unde  factum  est,  ut 
k  militibns  plurimi,  fame  et  extremi  necessitate  cogente,-difiiigerent. 


CAPUT  XXX. 
Describit  iter  nostrum  in  Comitatum  Schaumburgensem. 

OST  inexplicabiles  et  plan^  miserandas  calamitates, 
septimo  tandem  Maii  jussi  sumnsy  Hannoyeram  versas 
iter  nostrom  dirigere^  ac  istinc  in  comitatom  Schaom- 
bnrgensem  flectere,  ille  enim  dicebatnr  nobis  assignatus 
esse  in  hybema.  Ita,  ingenne  lector,  omnia  hac  mnndi 
tempeetate  sursum,  deorsam,  quadrata  rotundis  miscentur :  hyeme  pug- 
nandnm  est,  dum  tempus  appropiat,  quo  Reges  ad  beUa  procedere 
consneyemnt,  in  hybemis  deUtescendum :  non  tamen  id  sine  caus&  fieri 
putesy  norant  illi  quorum  interest.  Solent  ssep^  Commissarii  exercitum^ 
quasi  necessitas  id  exigat,  in  campo  retinere,  ut  ipsi  ex  hybemis  illum, 
qui  militi  assignatus  erat,  fractum  demetant.  Et  ipsi  hflec  neminem 
notare  existimant,  cum  luce  clarius  meridian&  multorum  doli  jam  pateant. 
Sed  quae  supra  nos  nihU  ad  nos,  obiter  tamen  et  per  transennam  tetigisse 
yeritatem  nU  nocebit.  Ad  Comitatum  Schaumburgensem  matur^,  ne 
sestiyi  uos  poetea  calores  grayent  festinemns,  sed  lente  tamen,  ne  forte 
idem  nobis  quod  Corraschian»  legioni  nimium  accelerantiy  contingat. 
Haec  enim  cum  ad  eundem  nobiscum  locum  esset  destinata,  nobis  insciis, 
snmmo  Greneralis  GhiUassi  fayore  obtinuit  copiam  noe  prseyeniendi,  eft 
(ni  &Uor)  mente,  nt  optimam  sibi  commorationem  deligeret,  et  sua  sti« 
pendia  seu  contributiouem  prior  extorqueret,  atque  ad  nostrum  aocessum 
nU  restarety  yel  si  quid  restaret^  difficulter  coUigeretur  mult&  cnm  sub- 
ditorum  difficultate.  Sed  qui  omnia  pradenter  ordinat,  proyidentissi- 
mus  Dbds  prseclar^  disposuit,  strophamque  in  ipsorum  retorsit  caput, 
fecitque;  ut  cursores  isti  prius  fierent  prseda  hostibus,  qnkm  locum 
destinatum  contingerent.  Cam  enim  adyersarius  miles  non  procul  inde 
dissitus  per  exploratores  rescisset,  legionem  solam  illas  yias  transituram, 
mox  emiserunt  pluBculos^  qui  ex  insidiis  ernmperent^  et  cinctam  yel 


100 


ITINERARIUM. 


nuerant  qnadraginta  quatnory  tormenta  bellica  majora  aliquot.  Vism 
quidem  dicuntur  Suedics  aliquot  naves  in  succursum  destinatae  juxta 
iisdum,  sed  cum  impetum  nostrorum  tam  yehementem  yiderunt,  non 
sunt  ausae  propius  accedere,  succensis  itaque  in  insula  leyibus  aliquot 
tuguriolis,  retrocesserunt.  Sed  et  ipse  Generalis  Bannier  haud  sibi  Ste- 
tini  fidens  Wolinum  abiit.  Mox  ab  expugnatione  imperavit  Florentiae 
Dux,  ut  in  proTisionem  hujus  loci,  militumque  sustentationem,  onmia 
totius  Insulse  pecora  Wolgastum  adducerentur,  ac  rite  onmibus  ordinatis 
tormenta  sua  bellica  prim6  in  castra  reduci  curavit,  inde  yero  Daminum^ 
de  quo  obsidendo  noya  indies  consilia  agitabantur,  profectus  est. 


CAPUT  XXVII. 

De  Pomeranid. 

[ON  minills  prudenter  quim  fortiter,  ExcellentissimuB 
Dominus  Generalis  Comes  de  Gkillas  rem  bellicam  hoc 
tempore  administrabat.  Enim  yer6  cum  Oeneralis 
Bannier  putaret  frangere,  yel  cert^  ut  minimum  fati- 
gare  Csesarias  copias  sese  continendo  intra  arctissimos 
Pomeraniae  meatus,  ad  quos,  quoqu6  se  yerterent,  difficile  erat  nostris 
penetrare,  post  multas  quidem  molestias  exantlatas,  in  auctorem  tandem 
propositum  retorsit.  Postquam  enim  ad  Rostockium  fixisset  castra  militi 
nostro  aliquid  quietis  indulsit,  quoad  Banniricus  exercitus  lassus,  Sue- 
tinum  ex  latibulo  suo  exiit,  relictis  circa  Damgardt  et  Tripsesium  Uran- 
gelii  copiisy  quae  in  Csesarianas  adyigilarent,  cum  sine  mor&  secutus  est 
Gallassus.  Interea  S.  Caesarea  Majestas  de  milite  suo  sollicita,  ne  ob 
continuas  diutinasque  migrationes  aUquid  hoc  loco  incommodi  pateretur, 
eum  in  hjbema  ducere  cogitat,  uil  monita  de  nostris  contra  hostem  suc- 
cessibus ;  sed  Gallas  cum  Fortunam  fayentem  haberet,  ea  ulterius  uti 


ITINERARIUM.  101 

Yoluit.  Interim  Mareschallns  Ligse  Joannes  G6tz  Landgravii  Hassise 
ezercitam,  tam  in  Westphali»  quam  Hassise  finibus  adeo  debilitavity  ut 
primores  Cattorum  proceres  de  pace  cum  Csesare  restanrandi  militeque 
dimittendOy  consilia  tractare  ceperint.  Hoc  fer^  eodem  tempore  de 
centum  et  qninquaginta  hostium  navibusy  in  nescio  quam  expeditionem 
prseparatis,  nobis  nunciatur,  in  quas  cum  nostri  sedulo  intenderent,  nil 
quidquam  tnnc  quidem  attent&runt. 

Nec  in  Alsatift  minores  progressis  tnnc  agebat  Joannes  Werthius  con« 

tra  Wimariensium  audaciam:    cum  quibus  quotidianis  yelitationibus 

agendnm  erat.    Emiserat  Dux  Bemardus  Magistrum  quendam  equitum 

cam  octoginta  Equitibus,  ut  de  hostixmi  commoratione  et  consiliis  disqui- 

reret,  qni  enm  aliquantum  amplius  progressus  fuisset  qukm  debebat,  a 

tribus  Legionibus  Werthianis  cingitur^  ipseque  cum  sexaginta  Equiti* 

bus  capitnr.      Hujus  cladis  nuncii  cum  reliqui  viginti  ad  castra  sua 

rediissent ;  jubetur  confestim  Colonellus  Noa  cum  tribus  turmis  contra 

CaBsarioB  egredi,  sed  et  hi  k  cataphractorum  quinque  turmis  dissipati 

sant,  in  qnorum  succursum  decem  turmas  ablegavit  WimariensiSy  et  ipse 

ex  Bottendorffian&  legione  manipuliun  eduxit,  sed  cum  Csesareanos  vide- 

ret  strenn^  et  absque  ullo  metu  in  suos  ire,  retrocessit.    Eoque  tem* 

pore  Werthianiy  erepto  uno  signo  Equestri  captisque  uno  prsefecto  Eqai- 

tum  et  duobus  lociuntenentibus  cum  quadraginta  Equitibus,  ceciderunt 

quinquaginta  Wimariensium. 

Accersitus  est  sub  hsec  tempora  k  Oalliarum  Rege  Serenissimus  Sa- 

baudiae  Dnx  Yictor  Amedaeus^  ParisioSy  ut  conjunctis  consiliis  de  bello 

contra  Hispanos  in  Italii  promovendo  tractaretur ;  qnby  magis  in  pacem 

qa^  bella  pronus,  optimus  Dux,  una  cum  Comite  de  Yerua  abiit.   Sed 

non  mult6  poet  cum  domum  rediisset  ex  insperato  unk  cum  dicto  Comite 

sao  mortuus  est  cumque  judicio  medicorum  mors  illa  medicato  poculo 

adscriberetur,  suspicio  fuit  ipsis  inter  Gallos  venenum  fuisse  dilutum  ac 

propinatum.      Infelici  quoque  eventu  quatuor  Hispanorum  millia  in 

OaUias  irruperunt,  ex  quibus,  sexcentis  captis,  relictis  post  se  omnibus 

impedimentis  et  sexaginta  tormentis  metallinisy  ac  quindecim  signb^ 

reliqui  aegr^  ad  suos  evadere  potuerunt. 

Hsec  dum  ab  aliis  alibi  aguntUTy  nostri  interim  in  Pomerani&  non  oti- 


102  ITINERARIUM. 

antnry  Daminimi  enim  in  ees  redegenmt  angastias»  nt  vigesimo  quafto 
Decembris  snb  octavam  ante  meridianam,  de  tradend&  mnnitione  et  oon- 
ditionibns  egerint  praesidiarii^  qaibnB  hse  propoBiteey  et  ab  iUis  libenter 
acceptatse  sant. 

I.  Ut  dimiaBifl  Damini  Texillis,  omnis  miles  exiret,  sine  ardentibns 
fanicalis. 

II.  Ut  prseter  saa  impedimenta,  nemo  qaidqaam  ex  civinm,  alioram- 
ve  bonis,  snb  poBnft  eonfiscationis  omninm  qaee  elatari  erant,  secnm 
edaeeret. 

III.  Ut  omnia  tormenta  bellica,  qa®  erant  viginti  qaatuor,  in  loco 
relinqnerentnr. 

IV.  Ut  eos  Gkneralis  Goltz,  qoi  oam  iis  pipigerat  Stralsondiam  invi- 
olatos  incolnmesqae  tradaceret. 

Yigesimi  octayi  Decembris  Colonellas  Deveroax,  an^  cnm  Colonello 
Carrascbi  ab  Insnli  lisdnm  jassi  sant  Anclaviam  transmeare^  Jnniorem- 
qne  Wangler  qui  bac  asqae  strenne  cnrayeraty  ne  qu&  Anclaviensibas 
saccarreretury  aliquantam  sableyarent.  Trigesimft  Decembris  coacto 
concilio  beUico,  actam  est  de  milite  in  hybema  duoendo. 


CAPUT  XXVIIL 
Quid  in  Hybemis  sub  imtium  Ami  M.DC.XXXFIIL  actum  sit. 

^  UB  initiam  hujus  Anni,  qni  foit  reparatse  Salutis  per 
Christum  M.  DC.  XXXYIII.  comprehens»  snnt  ipsis 
Calendis  Januariis  in  Legione  Colonelli  Carroschi  octo 
mnliercalfle,  quse  erant  de  Diaboli  Amazonibns  equi- 
tantibus  super  hircos  (striges  seu  sagas  c<xnmaniter 
appellant)  ex  qnibas  ana,  leliqais  captiyis  detentisi  ad  inquisitionem 


ITINERARIUM.  lOS 

dnctft,  CQmqite  omnmOy  exceptis  partibiis  secretioribiis,  ftdssejt  denudata, 
et  in  equulenm  extensa,  inter  prima  tormenta  nil  qnicqnam  est  ihssa, 
cnm  antem  ad  grayiores  pcenas  esset  dedncenday  deprecata  est,  et  liber^ 
se  dsemoni  fide  obstrictam  dixit,  comqne  eo  ssspe  ssepins  concubnisse  snb 
specie  yirili,  simnlqne  complices  eammque  facinora  apemit.  Ob  quss 
<»nnes  ad  mortem  damnate  snpplicium  pro  merito  Inerunt. 

Terti&  Januarii  Daminum  yersus  perreximus,  Gkdlassus  yer6  Neo- 
braadenbnrgnm»  ut  inde  Anclayiensem  obsidionem,  qns  sine  ihictu 
continuabatnr,  solyeret,  ne  miles  plns  inde  damni  qukm  emolumenti, 
aduM  jam  bjeme,  caperet.  In  itinere  boc  plurimiim  equi  nostri  defici* 
ente  pabnlo,  ita  ut  ne  stramenta  quidem  equis  reficiendis  sufficerent, 
pead  snnt.  Accedebat  firigns  intensissimnmy  adeo  militum  corporibus 
noxium,  nt  nonnulli  statim  conciderent  mortui.  Ad  Preslyn  ubi  Quar* 
terinm  (ut  yocant)  principale  erat  cum  biduum  substitissemus,  inter  Offi- 
ciales  pleroeque  aliquantum  tumnltuatom  est,  qnod  bonis  tantum  lact&- 
rentnryerbis,  nec  rei  pecnniarise  quidquam  sibi  aut  militi  exhausto  pen^ 
et  nndo  daretur.  Moyebatar  quoqn^  non  obeouris  sermonibus  Oeneralium 
quomndam  iniqnitas,  qui  eosy  quibus  bene  yellent  ad  Imperatorem  reli- 
qnosqne  Principes  mitterent  nuncios  expugnatarum  k  se  nrbium,  nt  eam 
qusB  militi  deberetur  mercedem  anticiparent,  miles  interim,  qui  laborem, 
sangninem  etyitam  exposuisset,  prsBter  miserias  et  yulnera  nil  obtineret. 
Responsom  est,  ea  nnnc  esse  tempora,  quibns  satis  fieri  omnibus  non 
posset,  si  quandoque  sors  melior  affiasset  imperium,  fore  utique  ut  pro 
singulomm  conditione  praemia  cuiyis  deceraerentur. 

Ibemi  nostri  sua  hyberaa  Mechleburgi  acceperant :  distat  Mechle» 
bnrgum  non  nisi  hor&  Wismario,  unde  Dnces  Mechlebnrgenses  ortum 
suum  et  nomen  trahnnt :  tenuerant  cum  locum  non  mult6  ante  tria  Sne» 
comm  millia,  sed  k  Neoclanstrensibus  nuper  obmti  dispersique  erant) 
eripnerantque  onmes  prop6  Eqnos  cnm  impedimentis.  Die  quint&  deci- 
m&  Jannarii  Oeneralis  Bredaw  cnm  turmis  aliquot  Eqnitum  in  insnlam 
Pjll  excurrit,  sed  amissis  aliqnot  in  aquis  equitibus  sine  fructu  rediit. 
Non  mult6  post  eodem  missus  est  cum  selectissimis  Dragonum  Colo- 
nellas  Troan^  ut  si  quid  illic  commeatus  reperiret  ad  nostra  castra  dedu- 
ceret,  sed  seriilis  yenit,  jam  enim  ab  adyersariis  omnia  exportata  fueranty 


104  ITINERARIUM. 

sed  et  ex  insulft  lisdam  adfu^re  hostes,  qui  nostroe  in  fugam  conjec^F 
capto  Petro  Oroll  Capitanei  locmntenente,  cum  aJiis  pauculis  Ibernis 
Tige8im&  qnart&  ejusdem,  Wiemario  Sneci  emisemnt  equitum  turmani, 
qui  pauculos  Equites  et  fiimulos  ^  legione  Colonelli  Sichoe  in  capdvita- 
tem  abduxerunt.     Quants  yer6  circa  hsec  loca  militis  nostri  fnerint 
miseriae,  dici  aut  describi  non  potest^  cogebantur  enim  integrse  tarma& 
sub  aperto  Jove,  coelo  frigidissimo  multas  noctes  exigere,  vix  aliiinde 
quam  nivibus  et  pruinis  asperrimis  tecti :    Atque  hsec  omnia  tenacitati 
unius  aut  alterius  Generalis  imputabantury  qui  licet  ipsi  milites  essent 
egregii  nuUum  metuentes  hostem,  pecuniis  tamen  nimium  quantnm  ad- 
hserebanty  ideoque  ut  suas  opes  augerent  militem  reliquum  pessnndabant. 
AudiTi  non  neminem  illornmy  aliquando  se  cum  Joanne  de  Werth  con- 
ferentem,  sed  Tisa  est  mihi  haec  collatio  Telut  Reguli  cum  Aquili.    Wer- 
thius  enim  omnia  quae  aggrediebatur  suis  auspiciis  et  consiliis  faciebat; 
Hic  autem  alionim  jussu  et  ordinatione,  et  quod  caput  est  Werthius  se 
potius  quam  suorum  militum  aliquem  temere  perdidisset,  hic  autem  in- 
tegras  legiones  perire  su&  aTaritii  sinebat.     Sed  haec  cum  alterius  sint 
fori,  ad  alia  progrediamur. 

Hoc  anno  quinque  Hispanorum  millia,  Diinkirckam  quatuor  auri 
Tasa  deTexerunt.     In  PortugalIi&  quoque  aliquis  contra  Hispaniarum 
Regem  motus  est  excitatus,  qui  tamen  quam  mox  sedatns  est.     Obiit 
quoque  Mantuse  Dux  hoc  eodem  anno.    Sub  finem  Januarii  Yice-Ma- 
raschallus  Comes  de  Ridberg  dum  per  aquas  glacie  obductasy  in  insulam 
Rje  transitnm  molitur,  praemittitque  ex  equitatu  quinquagenoSy  qui  an 
commod^  transiri  queat  tentent:   hi  omnes  cum  longius  processissent, 
glacie  rupt&  perierunt,  ita  ut  redire  Oomes  coactus  fuerit.    Quid  mirum 
Ter6,  si  quandoque  Dbus  sibi  adTersantibus  adversetur?    Quisquis  mi- 
litum  Baccho  et  Yeneri  deditur^  ssepe  k  Dbo  neces8ari&  ope  destituitur. 
Pudendum  est  hodie  castra  illuc  defluxisse,  ut  merito  dubites,  an  inter 
milites  Dbus  colatur,  tcI  si  colitur  is  tcI  Bacchus  est  Tel  Yenus.   Qaam 
quidem  impietatem  optim^  nuper  perstrinxit  pudicissima  illa  joxta  et 
nobilissima  Domina,  Antonetta  La  Roy  in  couTiTio :  cui  cum  k  magni 
nominis  belli  Duce  Titrum  porrectum  esset,  in  quo  suum  ille  esse  Deum 
Tenditabaty  ipsa  dimisso  in  terram  ^  manibus  Titro  ait,  ecce  Dbum  tuum 


ITINERARIUM. 


105 


bir  optime,  yalde  misemm  et  fri^em :  nbn»  rerb  Dbuk  esse  aUun 
pDpietatiB  tn»  nltorem,  qui  conterit  impi^  sibi  oblatrantes. 

Interea  in  toto  Mechlebnrgenei  Dacatu  omnia  necessaria,  tam  pro 
Rnilite  qjnkm  pro  eqnis,  deficiebant.  Sed  et  Holsat»  et  Hamburgenses 
in  hybema  ullnm  admittere  militem,  detrectabant :  unde  accidit  ut  indies 
aiiigaloB  multi  miseriis  inferiores,  yitam  abrumperent. 


CAPUT  XXIX. 

De  Progressu  nostro  adversus  Suecos. 

OTO  hyemis  et  quadragesimsB  tempore,  Tari&  spe  hctati 
fherant  cum  Ducibus  milites  nostri ;  nemo  non  credi* 
disset  fore,  ut  sub  veris  ingressnm  et  pecuni&  esset  in- 
structissimusy  et  Tcstibus  indueretur  optimis :  cum  yer^ 
illa  appul^re  tempore,  yacuis  loculis,  nudoque  corpore 
in  campum  denu6  ut  ante,  eundum  taiU  Ita  inanibus  im6  mendacibus 
mundus  gubematur  poUicitationibus,  stultissimus  mortalium  ille  est  qui 
mundo  fidem  adhibet.  Ad  aras,  ffirumnose  miles,  ad  aras,  nuUum  tibi 
alibi  perfugium.  Cum  totum  Imperium  im6  omnis  pen6  Europa  ac 
universus  orbis  beUo  flagrabat,  Ticinaque  Austria  hostiUbus  circumstre* 
peret  armis,  tunc  qnidem  eras  in  precio,  nunc  cum  hostem  enervasti 
paululiim,  et  ad  ezteros  pepulisti  plusculilmy  tua  vilescunt  obsequiay  adeo 
usque  ut  te  viUssimi  aulse  asseclsy  infimae  sortis  homuU,  mundi  probra 
et  excrementa»  ac  merissimi  terrsB  filii  nec  in  famulatum  admittere  yelint^ 
im6  fortissimos  beUi  duces  qui  Cssaris,  Regumque,  et  Principum  cum 
propriae  vitse  apertissimo  discrimine,  bona,  fortunasy  et  statnm  conser* 
Y&runt)  dedignentur  vel  ad  aurigandum,  tcI  ad  triturandum  adhibere. 
Sed  agite  Domini  mei,  expectate  panUspery  nondnm  equidem  omnium 
diemm  sol  occidit,  qnis  scit,  qnid  sems  trahat  vespery  cayete  ne  in  yos 


106  ITINERARIUM. 

ille  cadat  aleie  jaotus^  quem  vos  militi  Csesari  sao  fidelisBimo  jaceFe  noD 
sine  tnrpissimi  iii]uri&  molimini.  Sed  qnoTsnm  ego  fnutra  imbellis, 
bruta  jacio  fulmina,  yanae  sunt  sine  viribus  irse^  quin  in  campum  potiilis 
egredior,  animum  distrabendi  et  bilem  decoquendi  grati&?  Ut  primi!lm 
miles  noster  in  apertum  prodiit,  mox  in  hostem  ductus  est.  Atque  moz 
die  quint&  Martii  sute  fortitudinis  dedit  specimina;  Greneralis  enim 
Glitzing  Guartzium  hostibus  stratagemate  seu  dolo  eripuit,  omnesque 
prop^  in  eo  prsesidiarios  intemecione  deleyit,  accepit  septem  et  decem 
peditum  vexilla,  et  tria  equitum,  Oeneralem  excabiarum  Magistrum 
Dromundt,  natione  Scotum,  cum  multis  Capitaneis  officialibusqne  in 
captiTitatem  duxit. 

Nunciata  tunc  quoque  nobis  est  occupatio  Hannoviae,  nobilis  civi- 
tatis  ad  Moenum  sitse,  quam  Ramsay  miles  yafer  cum  multo  circum 
jacentium  oppidorum  incommodo,  jam  multo  tempore  insederat :  in  quS. 
obsidione  multum  operse  suse  posuit,  nomine  Eminentissimi  Electoris 
Moguntiniy  quidam  ex  Nobili  et  genero8&  stirpe  eorum  de  Mettemich, 
et  Prsenobilis  Dominus  Joannes  Christophorus  k  Bettendorff  Yice- 
Colonellus  olim  in  Imperatorio  exercitu,  nuno  prGefectus  in  arce  K6d- 
igstein. 

Accepimus  hic  quoque  yel  non  multb  post  de  felicibus  primiim  suc-^ 
cessibuB  Joannis  de  Werth  contra  Ducem  Wimariensem,  ac  mox  de 
miserabili  clade  ac  captiyitate  ejusdem  O.  Werth  et  trium  aliomm 
Oeneralium,  Puta  Dacis  Sayelli,  Enckenfbrt,  et  Sperreuter.  Strayerant 
prim6  nostri  ad  Rheinfeldiam  hostem,  sed  cum  iacta  clade  liber^  nim- 
ium  miles  noster  partim  ad  praedas^  partim  ad  quietem  abit,  yiresque 
temer^  dispergit,  colligit  interim  hostis  cum  milite  animos,  et  renoTat& 
pagn&,  turpissim^  eos  fundit,  it  quibus  paulb  ante  fusus  fuerat ;  mox 
Rheinfeldiam,  cum  ei  succurri  haud  posset,  ad  deditionem  cogit  Quan- 
tb  haec  nobis  clades  fuit  lamentabilior  ob  tantoram  yiroram  ciq»tiyitatem, 
tant^  Isetior  accidit  illa  quam  Ghilli  ab  Hispanis  perpessi  sunt  in  solutione 
obsidionis  Fontarabiae. 

Excurrerat  Princeps  Condseus  ante  paucos  menses,  cum  yiginti  qna- 
tuor  militum  millibus,  equitum  partim^  partim  peditum  in  Hispaniam, 
felicibusque  auspiciis  jam  aliqua  loca  et  portus  commodiores  in  dediti- 


rriNERARIUM.  107 

onem  coegerat,  ulteriosque  progressurus  erat ;  cum  verb  videret  mag- 

num  Buis  progressibus  ponere  impedimentum  FoDtarabiam,  armiB  impe- 

tere  et  expugnare  stare  statuit.    Toto  igitur  cum  exercitu,  omni  in  eam 

rem  subsidii  genere  instructOy  civitatem  cingit  et  acri  obsidione  premit, 

eoque  jam  progressus  fuerat  partim  ignitis  machinis,  partim  militum 

iiidiistri&,  ut  propugnacnla  aliquot  cert&  spe  se  obtinere  putaret.    Cum 

vero  id  Hispani  viderent,  probeque  cognoscerent  quanto  id  urbis,  im6 

totins  PatrisB  danmo  futurum  esset,  omnibus  viribus  contra  niti  statue- 

runt :  Ad  octodecim  itaque  millia  selectorum  militum  in  Francia  castra 

edueunty  ac  septimo  Septembris  (erat  is  Natae  Marijb  Yirginis  pridia^ 

nus)  tanto  impetu  hostem  sui  propositi  et  stationis  tenacissimum  aggre* 

diuntar,  ut  confuso  primiim  exercitus  ordine^  tum  multis  militum  csBsis, 

eum  tandem  in  fugam  effuderint.   Sempiternam  laudem  hoc  in  conflictu 

tulity  Senioris  Principis  Grenerosi  Parentis  Condsei,  non  degeneris  so- 

bolis  legio,  quse  tam  fortiter  se  Hispanis  opposuisse  dicitur,  ut  nisi  alise 

doae  leffoneBf  Maillereidiana  scilicet  et  altera»  quam  de  corona  vocita- 

bant,  in  fugam  abiissent,  dubio  procul  irrito  conatu  non  sine  multo  His- 

panomm  sanguine  reoedendum  fnisset.     Hoc  in  congr^ssu  ad  quadra- 

ginta  Franci  nobiles  occidisse  dicuntur.    Archiepiscopus  Burdegalensis 

et  Episcopns  Arelatensis  (qui  melins  calamo  et  precibus  contra  spiritu- 

ales  hostes  Ecclesise  pugnassent)  aegr^  salvi  evaserunt.    Condseus  Prin- 

oeps  vir  militaris  et  in  pugnlL  h&c  primusi  equo  fluvium  tranavit,  ac  se 

XLnk  cum  Cardinale  de  la  Valette,  Comite  Grammont,  Marchione  de  la 

Force,  Marchione  de  Gente,  aliisqne  Bajonam  retraxit.     Occubuere  ex 

militibus  mille  quingenti  circitery  quingenti  capti,  tormenta  bellica  ma- 

jora  triginta  septem,  omniaque  impedimentai  inter  quse  currus  ipsiusmet 

Condaei  Prinoipis  argento  rebusque  preciosis  graves^  ad  quadringenta 

ooronatOTum  millia  sestimati  nostris  relicta  sunt*    Captivi  postea,  ab  Re* 

gom'  humanissimo  Philippoi  onmes  in  pristinam  libertatem  sine  litro 

restituti  sunt,  ut  primum  de  Principe  Regi  Francis  recens  nato  in  His- 

paniis  anditum  est. 

Plures  interim  legiones,  de  nostris  in  Pomerauia  sexto^  septimo,  et 
octavo  Aprilis  mandatum  acceperunt  transeundi  Albim :  eodem  fer^ 
tempore  Invictissimi  Imperatoris  nostri  Ferdinandi  III.  Conjux,  magno 


108  ITINERARIUM. 

snmmoram  infimommque :  plaasu  Regina  Hungariie  est  coronata,  post- 
quam  omnes  Hnngari»  statns  ad  Generalia  regni  Comitia  fiiiBflent  evo- 
cati:  Dehinc  Cflesar  Pragam  abiit:  Oeneralis  OallaB  post  hajna  anni 
varias  contra  hostes  expeditioneSy  postqoam  omnia  loca  recens  adTersariis 
erepta  safficientibos  praesidiis  manierat,  Csesareas  copias  in  yarios  dnca- 
tas  pro  hy bemis  partitas  est.  In  ducatam  Holsatifle  yarias  misit  legiones, 
Daci  Florentino  assignatam  est  territoriam  Bremense,  qai  in  eo  ne  deses 
esset  hospesy  manitam  arcem^  expalsis  inde  Saecis,  occapavit.  Comiti 
de  Ridberg  obtigenmt  Bransvicensis  et  Lanebnrgensis  aliiqoe  adja- 
centes  comitatas^  aliis  cesserant  Hambargenses  et  Labecenses  terrse. 
Goltz  Arcbiepiscopatam  Mogantinensem  et  ei  yicinioraloco  sortitos  est, 
Mechlebargensem  Dacatom  obtinoit  Greneralis  yigiliaram  Magister  8a- 
lis,  cai  commissa  cura  supprimendi  et  in  officio  continendi  Banniriam» 
si  qua  tentasset  erigere  caput.  Nobis  proficiscendum  fuit  Dannenbergam, 
ubi  cum  tenuissemus  paucos  dies,  Wol&burgnm  transiyimus,  atque  in 
desolatis  pagis  omni  human&  ope  destitutis,  hospitari  coacti  sumus  usque 
ad  quintam  decimam  Aprilis,  qua  die  cum  &mes  nos  diu  preasissetv 
Bmnsyigam  moyimus  ciyitatem  ampbun  et  spatiosam  optim^  circum* 
yallatam :  dicitur  hsc  urbs  k  Branone  quodam  ejus  conditore  nomen 
habere,  exstractaque  esse  Anno  post  Christum  supra  octingentesimum 
sexagesimo  primo;  circa  has  partes  duas  prop^  septimanas  noetram 
contributionem  pecuniariam  expectayimus.  Inhumanum  [nobis  impri- 
mis  yisum  est^  quod  cum  Dux  Brunsyigise  et  Lunebnrgi  coram  istic 
adessety  nihil  nobis  h  ciyitate  yel  in  equomm  yel  in  hominum  snstenta- 
tionem  dimitteret:  sed  et  Bmnsyicenses  rustici  impun^  nostmm  infes- 
tabant  militem,  et  si  quos  solos  deprehendebant,  miserft  morte  mulcta- 
bant,  adeo  ut  nec  ipsis  officiariis  parcerent,  si  quoe  panis  aliquid  aut 
farinse  ad  yictnm  necessariae  qussiyisse  reperirent,  unde  &ctum  est,  ut 
k  militibus  plnrimi,  fame  et  extrem&  necessitate  cogente,<diffngerent. 


CAPUT  XXX. 
Describit  iter  nostrum  in  Comitatum  Schaumburgensem. 

OBT  inezplicabiles  et  plan^  xniserandas  calamitates, 

septimo  tandem  Maii  jussi  sumas,  Hannoveram  yersns 

iter  nostrum  dirigere,  ac  istinc  in  comitatum  Schanm- 

bnrgensem  flectere,  ille  enim  dicebatur  nobis  assignatus 

esse  in  hybema.     Ita,  ingenue  lector,  omnia  hac  mundi 

tempestate  sursum,  deorsum,  quadrata  rotundis  miscentur :  hyeme  pug- 

nandum  est,  dum  tempus  appropiat,  quo  Reges  ad  beUa  procedere 

consueyerunty  in  hybemis  delitescendum :  non  tamen  id  sbe  cau8&  fieri 

putesy  norant  illi  quoram  interest.    Solent  ssep^  Commissarii  ezercitum, 

quasi  necessitas  id  ezigat,  in  campo  retinere,  ut  ipsi  ez  hybemis  illum, 

qui  militi  assignatus  erat,  fructum  demetant.    Et  ipsi  hsec  neminem 

notare  ezistimant,  cum  luce  clarius  meridiani  multoram  doli  jam  pateant. 

Sed  qusB  supra  nos  nihil  ad  nos,  obiter  tamen  et  per  transennam  tetigisse 

yeritatem  nil  nocebit.    Ad  Comitatum  Schaumburgensem  matur^,  ne 

cestiyi  nos  poetea  calores  grayent  festinemus,  sed  lente  tamen,  ne  forte 

idem  nobis  quod  Corraschianse  legioni  nimium  acceleranti^  contiogat. 

Haec  enim  cum  ad  eundem  nobiscum  locum  esset  destinata,  nobis  insciiSy 

summo  Generalis  Gkdlassi  fityore  obtinuit  copiam  nos  prseyeniendi^  eft 

(ni  fidlor)  mente,  ut  optimam  sibi  commorationem  deligeret^  et  sua  sti« 

pendia  seu  contributiouem  prior  eztorqueret,  atque  ad  nostrum  aocessum 

nil  restaret,  yel  si  quid  restaret,  difficulter  colligeretur  mult&  cum  sub- 

ditoram  difficultate.    Sed  qui  omnia  pradenter  ordinat,  proyidentissi- 

mus  DsDS  prseclar^  disposuit,  strophamque  in  ipsorum  retorsit  caput, 

fecitque;  ut  cursores  isti  prius  fierent  prseda  hostibus,  qukm  locum 

destinatum  contingerent.    Cum  enim  adyersarius  miles  non  procul  inde 

dissitus  per  ezploratores  rescisset,  legionem  solam  ilias  yias  transituram, 

moz  emiserunt  plusculos,  qui  ez  insidiis  erumpereDt»  et  ciuctam  yel 


100 


ITINERARIUM. 


nuernnt  quadraginta  quatuory  tormenta  bellica  majora  aliquot.  Tisse 
quidem  dicuntur  Suedicae  aliquot  naves  in  succursum  destinatae  juxta 
iisdum,  sed  cum  impetum  nostrorum  tam  yehemeutem  viderunty  non 
sunt  ausae  propius  accedere,  succensis  itaque  in  insula  levibus  aliqnot 
tuguriolisy  retrocesserunt.  Sed  et  ipse  Generalis  Bannier  baud  sibi  Ste- 
tini  fidens  Wolinum  abiit.  Mox  ab  expugnatione  imperavit  Florentiae 
Dux,  ut  in  provisionem  bujus  loci,  militumque  sustentationem,  onmia 
totius  Insulse  pecora  Wolgastum  adducerentur,  ac  rite  onmibus  ordinatis 
tormenta  sua  bellica  prim6  in  castra  reduci  curayit,  inde  yero  Daminum^ 
de  quo  obsidendo  noya  indies  consilia  agitabantur,  profectus  est. 


CAPUT  XXVII. 

De  Pomeranid. 

f  ON  miniis  prudenter  qu^m  fortiter,  ExcellentissimuB 
Dominus  Generalis  Comes  de  Gallas  rem  bellicam  boc 
tempore  administrabat.  Enim  yer6  cum  Geueralis 
Bannier  putaret  frangere,  yel  cert^  ut  minimum  fati- 
gare  Csesarias  copias  sese  continendo  intra  arctissimos 
Pomeraniae  meatus,  ad  quos,  quoqu6  se  yerterent,  difficile  erat  nostris 
penetrare,  post  multas  quidem  molestias  exantlatas,  in  auctorem  tandem 
propositum  retorsit.  Postquam  enim  ad  Rostockium  fixisset  castra  militi 
nostro  aliquid  quietis  indulsit,  quoad  Banniricus  exercitus  lassus,  Sue- 
tinum  ex  latibulo  suo  exiit,  relictis  circa  Damgardt  et  Tripsesium  Uran- 
gelii  copiisy  quae  in  Csesarianas  adyigilarent,  cum  sine  mor&  secutus  est 
Gallassus.  Interea  S.  Caesarea  Majestas  de  milite  suo  sollicita,  ne  ob 
continuas  diutinasque  migrationes  aUquid  hoc  loco  incommodi  pateretur, 
eum  in  hjbema  ducere  cogitat,  uil  monita  de  nostris  contra  hostem  suc- 
cessibus ;  sed  Gallas  cum  Fortunam  fayentem  haberet,  ea  ulterius  uti 


ITINERARIUM.  101 

Toluit.  Interim  Mareschallus  ligse  Joannes  06tz  lAndgrayii  Hassise 
exercitaiHy  tam  in  Westphalise  quam  Hassis  finibus  adeo  debilitayit,  ut 
primoFes  Cattomm  proceres  de  pace  cum  Csesare  restanrandi  militeque 
dimittendo,  consilia  tractare  ceperint.  Hoc  fer^  eodem  tempore  de 
centam  et  quinquaginta  hostium  nayibusy  in  nescio  quam  expeditionem 
prseparatis,  nobis  nunciatur,  in  quas  cum  nostri  sedulo  intenderent,  nil 
quidqnam  tunc  quidem  attent&runt. 

Nec  in  Al8ati&  minores  progressis  tunc  agebat  Joannes  Werthius  con- 

tra  Wimariensium  audaciam:    cum  quibus  quotidianis  yelitationibus 

agendum  erat.    Emiserat  Dux  Bemardus  Magistrum  quendam  equitum 

cum  octoginta  Equitibus,  ut  de  hostium  commoratione  et  consiliis  disqui- 

reret,  qni  cum  aliquantum  amplius  progressus  fuisset  qukm  debebat,  a 

tribus  Legionibus  Werthianis  cingitury  ipseque  cum  sexaginta  Equiti- 

bus  capitur.      Hujus  cladis  nuncii  cnm  reliqui  viginti  ad  castra  sua 

rediissent ;  jubetur  confestim  Colonellus  Noa  cum  tribus  turmis  contra 

Csesarios  egredi,  sed  et  hi  k  cataphractomm  quinqne  turmis  dissipati 

sunt,  in  qnomm  succursum  decem  turmas  ablegavit  Wimariensis,  et  ipse 

ex  Bottendorffian&  legione  manipulum  eduxit,  sed  cum  Csesareanos  yide- 

ret  strenn^  et  absque  ullo  metu  in  suos  ire,  retrocessit.    Eoque  tem- 

pore  Werthianiy  erepto  uno  signo  Equestri  captisque  uno  prsefecto  Equi- 

tum  et  duobus  locumtenentibus  cum  quadraginta  Equitibusy  ceciderunt 

quinquaginta  Wimariensium. 

Accersitus  est  sub  hsec  tempora  k  Gkdliamm  Rege  Serenissimus  Sa- 

baudiae  Dnx  Yictor  Amedseus,  Parisios,  ut  conjunctb  consiliis  de  bello 

contra  Hispanos  in  Itali&  promoyendo  tractaretur ;  quby  magis  in  pacem 

qu^  bella  pronus,  optimus  Dux,  una  cum  Comite  de  Yerua  abiit.   Sed 

non  mult6  post  cum  domum  rediisset  ex  insperato  xmk  cum  dicto  Comite 

suo  mortuus  est  cumque  judicio  medicomm  mors  Ola  medicato  poculo 

adsciiberetur,  suspicio  fuit  ipsis  inter  Gallos  yenenum  fuisse  dilutum  ac 

propinatum.      Infelici  quoque  eyentu  quatuor  Hispanomm  millia  in 

Grallias  irmpemnt,  ex  quibus,  sexcentis  captis,  relictis  post  se  omnibus 

impedimentis  et  sexaginta  tormentis  metallinisy  ac  quindecim  signis^ 

reliqui  segr^  ad  suos  eyadere  potuerunt. 

Haec  dum  ab  aliis  alibi  aguntuTy  nostri  interim  in  Pomerani&  non  oti- 


102  ITINERARIUM. 

antur,  Daminom  enim  in  eaa  redegerunt  angostiafl,  nt  vigesimo  quatto 
Decembris  sub  octavam  ante  meridianam,  de  tradendA  munitione  et  con- 
ditionibns  egerint  preesidiariiy  qnibos  has  propositee,  et  ab  illis  libenter 
acceptatse  sant. 

I.  Ut  dimiflflis  Damini  yexillisy  omnis  miles  eziret,  aine  ardentibos 
fonicalis. 

II.  Ut  prseter  sua  impedimenta,  nemo  qoidqaam  ez  ciyium,  aliomm- 
ye  bonis,  sub  pceni  confiscationis  omnium  quae  elaturi  erant,  secnm 
educeret. 

III.  Ut  omnia  tormenta  bellica,  quse  erant  yiginti  quatuor^  in  loco 
relinquerentur. 

lY.  Ut  eos  Generalis  Goltz,  qui  oum  iis  pipigerat  Stralsundiam  inyi- 
olatos  incolumesque  traduceret. 

Yigesimi  octay&  Decembris  Colonellus  Deveroux,  mk  cum  Colonello 
Carraschi  ab  Insuli  lisdum  jussi  sunt  Anclayiam  transmeare^  Juniorem- 
que  Wangler  qui  huc  usque  strenue  carayerat^  ne  qu&  Anclayiensibns 
succurreretur^  aliquantum  subleyarent.  Trige8im&  Decembris  coacto 
concilio  bellico^  actum  est  de  milite  in  hybema  duoendo. 


CAPUT  XXVIII. 
Quid  in  Hybemis  sub  initium  Jnni  M.DC.XXXFIII  actum  sit. 

^  UB  initium  hujus  Anni,  qui  fuit  reparatae  Salutis  per 
Christum  M.  DC.  XXXYIII.  comprehensse  snnt  ipsis 
Calendis  Januariis  in  Legione  Colonelli  Carroschi  octo 
mulierculaey  quae  erant  de  Diaboli  Amazonibus  equi- 
tantibus  super  hircos  (striges  seu  sagas  oommuniter 
appellant)  ex  quibus  una,  reliquis  captiyis  detentis,  ad  inquisitionem 


ITINERARIUM.  lOS 

dacta,  cmnqne  omnino,  exceptis  partibaB  BecretioribnSy  fhiflsejt  denndata, 
et  in  equulenm  extensa,  i&ter  prima  tonnenta  nil  quicqnam  est  flissa, 
cnm  aatem  ad  graTioree  poBnas  esset  dedncenda,  deprecata  est,  et  liber^ 
se  dsemoni  fide  obetrictam  dixit,  comqne  eo  saepe  sspius  concubuisse  sub 
specie  yirili,  simulque  complices  earumque  facinora  aperuit.  Ob  qusB 
omnes  ad  mortem  damnatse  supplicium  pro  merito  luerunt. 

Teiti&  Januarii  Daminum  versus  perreximus,  Gkdlassus  Ter6  Neo- 

brandenburgumy  ut  inde  Anclayiensem  obsidionem,  qu8B  sine  fructu 

oontinuabatar,  solYeret,  ne  miles  plus  inde  damni  quiim  emolumenti; 

adult&  jam  byeme,  caperet.    In  itinere  hoc  plurimiim  equi  nostri  defici- 

ente  pabulo,  ita  ut  ne  stramenta  quidem  equis  reficiendis  sufficerent, 

pasai  snnt.    Accedebat  firigus  intensissimum,  adeo  militum  corporibus 

noxiom,  ut  nonnulli  statim  conciderent  mortui.    Ad  Presljn  ubi  Quar-* 

terium  (ut  yocant)  principale  erat  cum  biduum  substitissemus,  inter  Offi- 

ciales  pleroeque  aliquantum  tumultuatum  est,  quod  bonis  tantum  lacta^ 

rentnryerbisy  neo  rei  pecuniaris  quidquam  sibi  aut  militi  exhausto  pen^ 

et  nndo  daretur.  Moyebatur  quoqu^  non  obeouris  sermonibus  Oeneralium 

quorundam  iniquitas,  qui  eos,  quibus  bene  vellent  ad  Imperatorem  reli* 

quosque  Principes  mitterent  nuncios  expugnatarum  k  se  urbium,  ut  eam 

qusB  militi  deberetur  mercedem  anticiparent,  miles  interim^  qui  laborem^ 

sanguinem  et  vitam  exposuisset,  prsBter  miserias  et  vulnera  nil  obtineret 

Responsum  est,  ea  nunc  esse  tempora^  quibus  satis  fieri  omnibus  non 

poflset,  si  quandoque  sors  melior  afflasset  imperium,  fore  utique  ut  pro 

singulorum  conditione  prsBmia  cuivis  decemerentur. 

Ibemi  nostri  sua  hyberaa  Mechleburgi  acceperant:  distat  Mechle* 
burgum  non  nisi  hor&  Wismario,  unde  Duces  Mechleburgenses  ortum 
snum  et  nomen  trahunt :  tenuerant  cum  locum  non  multb  ante  tria  Sne- 
oorum  nulliay  sed  k  Neoclaustrensibus  nuper  obrati  dispersique  erant, 
eripuerantque  omnes  prop^  Equos  cum  impedimentis.  Die  quint&  deci- 
m&  Januarii  Generalis  Bredaw  cum  turmis  aliquot  Equitum  in  insulam 
PjU  excurrit,  sed  amissis  aliquot  in  aquis  equitibus  sine  fructu  rediit. 
Non  multb  post  eodem  missus  est  cum  selectissimis  Dragonum  Colo- 
nellos  Troan^  ut  si  quid  illic  commeatus  reperiret  ad  nostra  castra  dedu- 
cerety  sed  seriib  venit,  jam  enim  ab  adversariis  omnia  exportata  fuerant^ 


104  ITINERARIUM. 

sed  et  ez  in8ul&  lisdam  adfu^re  hostes,  qui  nostros  in  fugam  conjec^r» 
capto  Petro  Oroll  Capitanei  locnmtenente,  cum  aliis  pauculis  Ibernis  r ' 
vigesim&  quarti  ejusdem,  Wismario  Sneci  emiserunt  equitum  tarmam, 
qui  pauculos  Equites  et  famulos  ^  legione  Colonelli  Sichoe  in  captivitsi- 
tem  ahduxerunt.     QuantSB  yerb  circa  hsec  loca  militis  nostri  fiierial 
miserise,  dici  aut  describi  non  potest,  cogebantur  enim  integrse  turmce 
sub  aperto  Joye,  coelo  frigidissimo  multas  noctes  exigere,  vix  aliimde 
quam  nivibus  et  pruinis  asperrimis  tecti :    Atque  hsec  omnia  tenacitati 
unius  aut  alterius  Generalis  imputabantur,  qui  licet  ipsi  milites  essent 
egregii  nuUum  metuentes  hostem,  pecuniis  tamen  nimium  quantum  ad- 
hserebanty  ideoque  ut  suas  opes  augerent  Inilitem  reliquum  pessundabant. 
Audivi  non  neminem  illorum,  aliquando  se  cum  Joanne  de  Werth  con- 
ferentem,  sed  visa  est  mihi  hsec  collatio  velut  Reguli  cum  AquillL.   Wer- 
thius  enim  omnia  quse  aggrediebatur  suis  auspiciis  et  consiliis  faciebat ; 
Hic  autem  aliorum  jussu  et  ordinatione,  et  quod  caput  est  Werthius  se 
potius  quam  suorum  militum  aliquem  temere  perdidisset,  hic  autem  in- 
tegras  legiones  perire  6U&  avariti&  sinebat.    Sed  haec  cum  alterius  sint 
fori,  ad  alia  progrediamur. 

Hoc  anno  quinque  Hispanorum  millia,  D^lnkirckam  quatuor  auri 
vasa  devexerunt.     In  Portugalli&  quoque  aliquis  contra  Hispaniarum 
Regem  motus  est  excitatus,  qui  tamen  quam  mox  sedatns  est.     Obiit 
quoque  Mantuae  Dux  hoc  eodem  anno.     Sub  finem  Januarii  Yice-Ma- 
raschallus  Comes  de  Ridberg  dum  per  aquas  glacie  obductas,  in  insulam 
Rye  transitum  molitur,  praemittitque  ex  equitatu  quinquagenoSy  qui  an 
commod^  transiri  queat  tentent:   hi  omnes  cum  longius  processissent, 
glacie  rupt&  perierunt,  ita  ut  redire  Oomes  coactus  fuerit.    Quid  mirum 
ver6,  si  quandoque  Deus  sibi  adversantibus  adversetur?    Quisquis  mi- 
litum  Baccho  et  Yeneri  deditur,  ssepe  k  Deo  necessari&  ope  destitnitur. 
Pudendum  est  hodie  castra  illuc  defluxisse,  nt  merito  dubites,  an  inter 
milites  Dbus  colatur^  vel  si  colitur  is  vel  Bacchus  est  vel  Yenus.    Qaam 
quidem  impietatem  optim^  nuper  perstrinxit  pudicissima  illa  juxta  et 
nobilissima  Domina,  Antonetta  La  Roy  in  convivio :  cui  cum  k  magni 
nominis  belli  Duce  vitrum  porrectum  esset,  in  quo  suum  ille  esse  Dbuu 
venditabaty  ipsa  dimisso  in  terram  k  manibus  vitro  ait|  ecce  Decjm  tuam 


ITINERARIUM. 


105 


pir  optime,  Talde  mifleram  et  fragilem :  ii6ris  verb  Dsuh  esse  aliom 
jnpietatis  tam  nltoremy  qai  conterit  impi^  sibi  oblatrantes. 

Interea  in  toto  Mechleburgensi  Dacatn  omnia  necessaria,  tam  pro 
milite  qukm  pro  eqnisy  deficiebant.  Sed  et  Holsatse  et  Hamburgenses 
in  hybema  ullam  admittere  militem,  detrectabant :  ande  accidit  ut  indies 
singuloe  multi  miseriis  inferiores^  vitam  abramperent. 


CAPUT  XXIX. 

De  Progressu  nostro  aehersus  Suecos. 

OTO  hyemis  et  qaadragesimse  tempore,  varift  spe  lactati 
fuerant  cum  Ducibns  milites  nostri ;  nemo  non  credi- 
disset  fore,  ut  sub  veris  ingressum  et  pecani&  esset  in- 
structissimus,  et  vestibus  indueretur  optimis :  cum  Yer6 
illa  appnl^re  tempore,  Tacuis  loculis,  nudoque  corpore 
in  campum  denu^  ut  ante,  eundum  fiiit.  Ita  inanibus  im6  mendacibus 
mundus  gubematur  pollicitationibusy  stultissimus  mortalium  ille  est  qui 
mundo  fidem  adhibet.  Ad  aras,  srumnose  miles,  ad  aras,  nullum  tibi 
alibi  perfuginm.  Cum  totam  Imperium  im6  omnis  pen^  Europa  ac 
uniyersus  orbis  bello  flagrabat,  yicinaque  Austria  hostilibus  circumstre* 
peret  armis,  tunc  quidem  eras  in  precio,  nunc  cum  hostem  eneryasti 
paaloliim,  et  ad  ezteros  pepulisti  plusculiim,  tua  yilescunt  obeequia,  adeo 
usque  ut  te  yilissimi  auls  asseclse,  infimse  sortis  homuli,  mundi  probra 
et  excrementa,  ac  merissimi  terrsB  filii  nec  in  fiunulatum  admittere  yelint, 
im6  fortissimos  belli  duces  qui  Cflesaris,  Regumque,  et  Principum  cnm 
propriie  yitee  apertissimo  discrimine,  bona,  fi>rtunasy  et  statum  conser- 
yarant,  dedignentur  yel  ad  aurigandum»  yel  ad  triturandum  adhibere. 
Sed  agite  Domini  mei,  expectate  paulisper,  nondnm  eqnidem  omninm 
diernm  0OI  occidit,  quis  scit,  quid  serus  trahat  vesper^  cavete  ne  in  yos 


106  ITINERARIVM. 

ille  cadat  alesB  jaotusy  quem  ros  militi  Csesari  suo  fidelissimo  jacere  hod 
sine  turpissimi  injuri&  molimini.  Sed  qnorsum  ego  frustra  imbellis, 
bruta  jacio  fulmina,  vansB  sunt  sine  viribus  irsB,  quin  in  campum  potiilks 
egredior,  animum  distrabendi  et  bilem  decoquendi  grati&?  Ut  primiim 
miles  noster  in  apertum  prodiit,  mox  in  hostem  dnctus  est.  Atque  mox 
die  quinti  Martii  susb  fortitudinis  dedit  specimina;  Gcneralis  enim 
Glitzing  Ouartzium  bostibus  stratagemate  seu  dolo  eripuity  omnesque 
prop^  in  eo  prsBsidiarios  intemecione  deleyit,  accepit  septem  et  decem 
peditum  vexilla,  et  tria  equitum,  Oeneralem  excubiarum  Magistrum 
Dromundt,  natione  Scotum,  cum  multis  Capitaneis  officialibusque  in 
captiyitatem  duxit. 

Nuuciata  tunc  quoque  nobis  est  occupatio  HannovisB,  nobilis  civi- 
tatis  ad  Moenum  sitae,  quam  Ramsay  miles  vafer  cum  multo  cireum 
jacentium  oppidorum  incommodo,  jam  multo  tempore  insederat :  in  qui 
obsidione  multum  opersB  susb  posuit,  nomiue  Eminentissimi  Electoris 
Moguntini,  quidam  ex  Nobili  et  generosft  stirpe  eorum  de  Mettemicb, 
et  PrsBnobilis  Dominus  Joannes  Cbristopborus  k  Bettendorff  Yice- 
Colonellus  olim  in  Imperatorio  exercitu,  nuno  prsBfectus  in  arce  K6u- 
igstein. 

Accepimus  hic  quoque  yel  non  mult6  post  de  felicibns  primiim  suc- 
cessibus  Joannis  de  Werth  contra  Ducem  Wimariensem,  ac  mox  de 
miserabili  clade  ac  captivitate  ejusdem  G.  Werth  et  trium  aliomm 
Generaliumy  Puta  Ducis  Savelli,  Enckenfbrt,  et  Sperreuter.  Straverant 
prim6  nostri  ad  Rheinfeldiam  hostem,  sed  cum  facta  clade  Iiber6  nim- 
ium  miles  noster  partim  ad  prsedas,  partim  ad  quietem  abit,  Tiresque 
temer^  dispergit,  coUigit  interim  hostis  cum  milite  animos,  et  renoTat& 
pugn&,  tnrpissim^  eos  fundit,  k  quibus  paul6  ante  fusus  fiierat ;  mox 
Rheinfeldiam,  cum  ei  succurri  haud  posset,  ad  deditionem  cogit.  Qnan- 
t6  hflBo  nobis  clades  fiiit  lamentabilior  ob  tantoram  viroram  captivitatemy 
tant6  IsBtior  aocidit  illa  quam  Gralli  ab  Hispanis  perpessi  sunt  in  solatioae 
obsidionis  FontarabisB. 

Excurrerat  Princeps  Condaeus  ante  paucos  menses^  cum  viginti  qna- 
tuor  militnm  millibus,  equitum  partim,  partim  peditum  in  Hispaniamy 
felicibusque  auspiciis  jam  aliqua  loca  et  portus  commodiores  in  dediti- 


iriNERARIUM.  107 

onem  coegerat,  ulteriasque  progressuras  erat  5  cum  ver6  videret  mag- 

num  suig  progressibos  pooere  impedimentum  FoDtarabiamy  armis  impe» 

tere  et  ezpugnare  stare  statuit.    Toto  igitur  cum  ezercitu,  omni  in  eam 

rem  Bubeidii  genere  instructo,  civitatem  cingit  et  acri  obsidione  premit, 

eoque  jam  progressus  fuerat  partim  ignitis  macbinis,  partim  militum 

indiistrift,  ut  propugnacula  aliquot  certft  spe  se  obtinere  putaret.    Cum 

▼ero  id  Hispani  viderenty  probeqne  cognoscerent  quanto  id  urbis,  im6 

totios  Patriffi  damno  futurum  esset,  omnibus  viribus  contra  niti  statue- 

runt :  Ad  octodecim  itaque  millia  selectorum  militum  in  Francia  castra 

edneunt,  ao  septimo  Septembris  (erat  is  Natae  MjLRiiB  Yii^inis  pridia^ 

nus)  tanto  impetu  hostem  sui  propositi  et  stationis  tenacissimum  aggre* 

diuntar,  ut  confuso  primi^  ezercitus  ordine,  tum  multis  militum  csesisy 

eum  tandem  in  fiigam  effuderint.   Sempiternam  laudem  boc  in  conflictu 

tulit,  Senioris  Principis  Generosi  Parentis  CJondsei,  nou  degeneris  so- 

bolis  legio»  quse  tam  fortiter  se  Hispanis  opposuisse  dicitur,  ut  nisi  alis 

dum  Legionesy  MaiUereidiana  scilicet  et  altera»  quam  de  corona  vocita- 

banty  in  fugam  abiissenty  dubio  procul  irrito  conatu  non  sine  multo  His- 

panonun  sanguine  recedendum  fuisset.     Hoc  in  congr^ssu  ad  quadra- 

ginta  Franci  nobiles  occidisse  dicuntur.    Archiepiscopus  Burdegalensis 

et  EpiBcopufl  Arelatensis  (qui  melius  calamo  et  precibus  contra  spiritu- 

ales  hostes  Ecclesiie  pugnassent)  aegr^  salvi  evaserunt.    CondsBus  Prin- 

ceps  vir  militaris  et  in  pugn^  h&c  primus,  equo  fluvium  tranavit,  ac  se 

mk  cum  Cardinale  de  la  Yalette,  Comite  Orammont,  Marchione  de  la 

Forcei  Marchione  de  Oente,  aliisque  Bajonam  retraxit.     Occubuere  ez 

militibus  mille  quingenti  circiter^  quingenti  capti,  tormenta  bellica  ma- 

jora  triginta  septem,  omniaque  impedimenta,  inter  qus  currus  ipsiusmet 

Condisei  Principis  argento  rebusque  preciosis  graves,  ad  quadringenta 

ooronatorum  millia  sestimati  noetris  relicta  sunt.    Captivi  postea,  ab  Re- 

gum'  humanissimo  Philippo,  omnes  in  pristinam  libertatem  slne  litro 

restituti  sunt,  ut  primum  de  Principe  Regi  Francise  recens  nato  in  His- 

paniis  auditum  est. 

Plures  interim  legiones,  de  nostris  in  Pomerauia  sexto,  septimo,  et 
octavo  Aprilis  mandatum  acceperunt  transeundi  Albim :  eodem  fer^ 
tempore  Invictissimi  Imperatoris  nostri  Ferdinandi  III.  Conjuz,  magno 


108  ITINERARIUM. 

sammonim  infimonimque :  plaagu  Regina  Hangarifle  est  coronata,  poet- 
quam  omnes  Hungariae  status  ad  Oeneralia  regni  Comitia  fuissent  evo- 
cati:  Dehinc  Csesar  Pragam  abiit:  G^neralis  Oallas  post  hujns  anni 
varias  contra  hostes  expeditionesy  postquam  omnia  loca  recens  adrerBariis 
erepta  sufficientibus  praesidiis  munierat,  Caesareas  copias  in  yarios  duca- 
tus  pro  h jbemis  partitus  est.  In  ducatum  Holsatifie  yarias  misit  legiones, 
Daci  Florentino  assignatum  est  territorium  Bremense»  qui  in  eo  ne  deses 
esset  hospes,  munitam  arcem,  expulsis  inde  Suecis,  occupavit.  Comiti 
de  Ridberg  obtigerunt  Bransyicensis  et  Luneburgensis  aliique  adja- 
centes  comitatus,  aliis  cesserunt  Hambnrgenses  et  Lubecenses  terrs. 
Goltz  Archiepiscopatum  Moguntinensem  et  ei  Ticiniora  loco  sortitus  est, 
Mechleburgensem  Ducatum  obtinuit  Oeneralis  vigiliarum  Magister  Sa- 
lis,  cui  commissa  cura  supprimendi  et  in  officio  continendi  Bannirium, 
si  qua  tentasset  erigere  caput.  Nobis  proficiscendum  fuit  Dannenbergam, 
ubi  cum  tenuissemus  paucos  dies,  Wolftburgum  transiyimns,  atque  in 
desolatis  pagis  omni  humanft  ope  destitutis,  hospitari  coacti  sumus  usque 
ad  quintam  decimam  Aprilis,  qua  die  cum  ftmes  nos  diu  pressisset, 
Brunsvigam  moyimus  civitatem  ampkm  et  spatiosam  optim^  circum- 
▼allatam :  dicitur  haec  urbs  k  Brunone  quodam  ejus  conditore  nomen 
habere,  exstructaque  esse  Anno  post  Christum  supra  octingentesimum 
sezagesimo  primo;  circa  has  partes  duas  prop^  septimanas  nostram 
contributionem  pecuniariam  expectayimus.  Inhumanum  [nobis  impri- 
mis  visum  est,  quod  cum  Dux  Brunsvigise  et  Lunebui^  coram  istic 
adessety  nihil  nobis  ^  civitate  vel  in  equorum  vel  in  hominum  sustenta- 
tionem  dimitteret :  sed  et  Brunsvicenses  rustici  impun^  nostrum  infes- 
tabant  militem^  et  si  quos  solos  deprehendebant,  miseri  morte  mulcta* 
bant,  adeo  ut  nec  ipsis  officiariis  parcerent,  si  quos  panis  aliquid  aut 
ferinse  ad  victum  uecessarise  qusesivisse  reperirent,  unde  factum  est,  ut 
^  militibuB  plurimii  fame  et  extrem&  necessitate  cogente,-diffugerent. 


CAPUT  XXX, 


Describit  iter  nostrum  in  Comitatum  Schaumburgensem. 

OST  inexplicabiles  et  plan^  miserandaB  calamitates, 
septimo  tandem  Maii  jussi  samuSy  Hannoveram  vereas 
iter  nostrum  dirigere,  ac  istinc  in  comitatom  Schanm- 
bnrgensem  flectere,  iUe  enim  dicebatur  nobis  assignatns 
esse  in  bjbema.  Ita,  ingenne  lector,  omnia  hac  mnndi 
tempestate  snrsum,  deorsam,  qnadrata  rotandis  miscentnr :  byeme  pug- 
nandum  est,  dum  tempas  appropiat,  quo  Reges  ad  bella  procedere 
consueTerunt,  in  hybemis  delitescendum :  non  tamen  id  sine  cau8&  fieri 
putes,  nomnt  illi  quoram  interest.  Solent  sep^  Commissarii  exercitum, 
quasi  necessitas  id  exigat,  in  campo  retinere,  ut  ipsi  ex  hybemis  illum, 
qui  militi  assignatus  erat,  fructum  demetant.  £t  ipsi  hsBC  neminem 
notare  existimanty  cum  luce  clarius  meridiani  multoram  doli  jam  pateant. 
Sed  qusB  supra  nos  nihil  ad  nos,  obiter  tamen  et  per  transennam  tetigisse 
▼eritatem  nil  nocebit.  Ad  Comitatum  Schaumburgensem  matur^,  ne 
sstivi  uos  postea  calores  gravent  festinemus,  sed  lente  tamen,  ne  forte 
idem  nobis  quod  Corraschianae  legioni  nimium  acceleranti,  contingat. 
Haec  enim  cum  ad  eundem  nobiscum  locum  esset  destinata,  nobis  insciiSy 
sunmio  Generalis  Gbllassi  favore  obtinuit  copiam  nos  prsBYeniendiy  eft 
(ni  fidlor)  mente,  ut  optimam  sibi  commorationem  deligeret,  et  sua  sti- 
pendia  seu  contributiouem  prior  extorquerety  atque  ad  nostrnm  aocessum 
nil  restaret)  vel  si  quid  restaret,  difficulter  coUigeretur  mult&  cum  sub- 
ditorum  di£Bcultate.  Sed  qui  omnia  pradenter  ordinat,  proyidentissi- 
mus  DsDS  prseclar^  disposuit,  strophamque  in  ipsoram  retorsit  caput, 
fecitque;  ut  cursores  isti  prius  fierent  praeda  hostibus,  quim:i  locum 
destinatum  contingerent.  Cum  enim  adversarius  miles  non  procul  inde 
dissitna  per  exploratores  rescisset,  legionem  solam  illas  viastransituram, 
mox  emiserant  plusculos;  qui  ex  ineidiis  erumperent^  et  ciuctam  vel 


100 


ITINERARIUM. 


nuerant  quadraginta  quataory  tormenta  bellica  majora  aliqnot.  Yise 
quidem  dicuntur  Suedicae  aliquot  naves  in  succursum  destinatse  jnxta 
iisdum,  sed  cum  impetum  nostrorum  tam  vefaementem  viderunty  non 
sunt  ausas  propius  accedere,  succensis  itaque  in  insula  levibus  aliquot 
tuguriolis,  retrocesserunt.  Sed  et  ipse  Generalis  Bannier  faaud  sibi  Ste- 
tini  fidens  Wolinum  abiit.  Mox  ab  expugnatione  imperavit  Florentiae 
Duxy  ut  in  provisionem  faujus  loci,  militumque  sustentationem,  onmia 
totius  Insulffi  pecora  Wolgastum  addncerentur,  ac  rite  omnibus  ordinatis 
tormenta  sua  bellica  prim6  in  castra  reduci  curavit,  inde  vero  Daminum, 
de  quo  obsidendo  nova  indies  consilia  agitabantur,  profectus  est. 


CAPUT  XXVII. 

De  Pomeranid. 

^ON  minilis  prudenter  qnkm  fortiter,  Excellentissimus 
Dominus  Generalis  Comes  de  Gktllas  rem  bellicam  faoc 
tempore  administrabat.  Enim  ver6  cum  Geueralis 
Bannier  putaret  frangere,  vel  cert^  ut  minimum  fati- 
gare  Csesarias  copias  sese  continendo  intra  arctissimos 
Pomeraniae  meatus,  ad  quos,  quoqu6  se  verterent,  difficile  erat  nostris 
penetrare,  post  multas  quidem  molestias  exantlatas,  in  auctorem  tandem 
propositum  retorsit.  Postquam  enim  ad  Rostockium  fixisset  castra  militi 
nostro  aliquid  quietis  indulsit,  quoad  Banniricus  exercitus  lassus,  Sue- 
tinum  ex  latibulo  suo  exiit,  relictis  circa  Damgardt  et  Tripsesium  Uran- 
gelii  copiis,  quse  in  Caesarianas  advigilarent,  cum  sine  mori  secutus  est 
Gallassus.  Interea  S.  Csesarea  Majestas  de  milite  suo  soUicita,  ne  ob 
continuas  diutinasque  migrationes  aliquid  faoc  loco  incommodi  pateretur» 
eum  in  fajbema  ducere  cogitat,  nil  monita  de  nostris  contra  faostem  suc- 
cessibus ;  sed  Oallas  cum  Fortunam  faventem  faaberet,  ea  ulterius  uti 


ITINERARIVM.  101 

Tolait.  Interim  Mareschallas  Ligfle  Joannes  66tz  Landgravii  HassisB 
exercitmn»  tam  in  WestphalisB  quam  Hassi&e  finibus  adeo  debilitavit,  ut 
primores  Cattonun  proceres  de  pace  cnm  Csesare  restaurand&  militeqne 
dimittendo,  consilia  tractare  ceperint.  Hoc  fer^  eodem  tempore  de 
centum  et  quinquaginta  hostium  navibus,  in  nescio  qnam  ezpeditionem 
prsparatis,  nobis  nunciatur,  in  quas  cum  nostri  sedulo  intenderent,  nil 
quidqnam  tunc  quidem  attent&runt. 

Nec  in  A1sati&  minores  progressis  tunc  agebat  Joannes  Werthius  con- 

tra  Wimariensinm  audaciam:    cum  quibus  quotidianis  yelitationibuB 

agendum  erat.    Emiserat  Dux  Bemardus  Magistmm  qnendam  equitum 

cum  octoginta  Equitibus,  ut  de  hostium  commoratione  et  consiliis  disqui- 

reret,  qui  cum  aliquantum  amplius  progressus  fiiisset  qukm  debebat,  k 

tribus  Legionibns  Werthianis  cingitur,  ipseque  cum  sexaginta  Equiti- 

bus  capitar.     Hujus  cladis  nuncii  cum  reliqui  yiginti  ad  castra  sua 

rediiflsent ;  jubetur  confestim  Colonellus  Noa  cum  tribus  turmis  contra 

Caesarios  egredi,  sed  et  bi  k  cataphractomm  quinque  turmis  dissipati 

sunt»  in  qnorom  succursum  decem  turmas  ablegayit  Wimariensisy  et  ipse 

ex  Bottendorffian&  legione  manipulum  eduxit,  sed  cum  Csesareanos  yide- 

ret  strenn^  et  absque  uUo  metu  in  suos  ire,  retrocessit.    Eoque  tem- 

pore  Werthiani,  erepto  uno  signo  Equestri  captisque  uno  prsefecto  Equi- 

tum  et  dnobns  locumtenentibus  cimi  quadraginta  Equitibus^  ceciderunt 

quinquaginta  Wimariensium. 

Accersitus  est  sub  hsec  tempora  k  Galliaram  Rege  Serenissimus  Sa- 
baudiffi  Dnx  Yictor  Amedseus^  Parisiosy  ut  conjunctis  consiliis  de  bello 
contra  Hispanos  in  Itali&  promovendo  tractaretur ;  qu6,  magis  in  pacem 
qukok  bella  pronus,  optimus  Dux,  una  cum  Comite  de  Yerua  abiit.  Sed 
non  mult6  post  cum  domum  rediisset  ex  insperato  unk  cum  dicto  Comite 
sno  mortuus  est  cumque  judicio  medicomm  mors  illa  medicato  poculo 
adscriberetur^  suspicio  fuit  ipsis  inter  Gallos  venenum  fuisse  dilutum  ac 
propinatnm.  Infelici  quoque  eventu  quatuor  Hispanomm  millia  in 
Grallias  irraperunt,  ex  qnibus,  sexcentis  captis,  relictis  post  se  omnibus 
impedimentis  et  sexaginta  tormentis  metallinis,  ac  quindecim  signis, 
reliqui  segr^  ad  suos  evadere  potuemnt. 

Hsec  dum  ab  aliis  alibi  aguntnry  nostri  interim  in  Pomerani&  non  oti- 


102  ITINERARIVM. 

antur,  Daminam  enim  in  eaa  redegerunt  angastias,  nt  vigesimo  qiiatto 
Decembris  sub  octavam  ante  meridianam,  de  tradenc^  munitione  et  con- 
ditionibns  egerint  prsesidiariiy  qnibos  has  propositeey  et  ab  illis  libenter 
acceptatse  sunt. 

I.  Ut  dimiagiB  Damini  vezilliSy  omnis  miles  eziret,  sine  ardentibos 
funicalis. 

II.  Ut  preeter  sua  impedimenta,  nemo  quidquam  ez  civium,  aliorom- 
ve  bonisy  sub  pceni  confiscationis  omnium  qns  elaturi  erant,  secom 
educeret. 

III.  Ut  omnia  tormenta  bellica,  qusB  erant  viginti  quatuory  in  loco 
relinquerentur. 

lY.  Ut  eos  Generalis  Goltz,  qui  oum  iis  pipigerat  Stralsundiam  invi- 
olatos  incolumesque  traduceret. 

yigesimi  octav&  Decembris  Colonellus  Deverouz,  unk  cum  Colonello 
Carraschi  ab  Insuli  lisdum  jussi  sunt  Anclaviam  transmearey  Juniorem- 
que  Wangler  qui  huc  usque  strenue  caraverat,  ne  qu&  Anclaviensibns 
succurreretur^  aliquantum  sublevarent.  Trige8im&  Decembris  coacto 
concilio  bellico,  actum  est  de  milite  in  hybema  duoendo. 


CAPUT  XXVIII. 
QMid  in  Hybemis  sub  initium  Anni  M.DC.XXXFIIL  actum  sit. 

^  UB  initium  hujus  Anni»  qui  fuit  reparatae  Salutis  per 
Christum  M.  DC.  XXXYIII.  comprehensse  snnt  ipsis 
Calendis  Januariis  in  Legione  Colonelli  Carroschi  octo 
mulierculae,  quae  erant  de  Diaboli  Amazonibus  equi- 
tantibus  super  hircos  (striges  seu  sagas  ec»nmuniter 
appellant)  ez  quibus  una,  reliquis  captivis  detentis»  ad  inquisitionem 


ITINERARIUM.  lOS 

dacta,  cmnqiie  omnino^  excepds  partibiis  secretioribns,  fxdssejt  denudata^ 
et  in  equttlenm  eztensa,  inter  prima  tormenta  nil  quicquam  est  ftssa^ 
Gimi  aotem  ad  graTiores  poBnas  esBet  deducenday  deprecata  est,  et  liber^ 
se  dsemoni  fide  obstrictam  dixit,  cumque  eo  saepe  sspiuB  concubuisse  sub 
specie  virili,  simulque  complices  earumque  fkcinora  aperuit.  Ob  qusB 
(Mimes  ad  mortem  damnatse  supplicium  pro  merito  luerunt. 

Terti&  Januarii  Daminum  versus  perreximusy  Grallassus  yer6  Neo- 
brandenburgumy  ut  inde  Anclaviensem  obsidionem,  qu8B  sine  fructu 
oontinuabatur,  solyeret,  ne  miles  plus  inde  damni  qu&m  emolumenti, 
adulti  jam  hyeme,  caperet.  In  itinere  hoc  plurimiim  equi  nostri  defici- 
ente  pabuloy  ita  ut  ne  stramenta  qnidem  equis  reficiendis  sufficerenti 
passi  snnt.  Accedebat  frigus  intensissimumy  adeo  militum  corporibus 
noxiam,  ut  nonnuUi  statlm  conciderent  mortni.  Ad  Preslyn  ubi  Quar* 
terium  (ut  yocant)  principale  erat  cum  biduum  substitissemus,  iuter  Offi* 
ciales  plerosque  aliquantum  tumultuatum  est,  quod  bonis  tantum  lacta- 
renturyerbisy  neo  rei  pecuniaris  quidquam  sibi  aut  militi  exhausto  pen^ 
et  nudo  daretur.  Moyebatur  quoqu^  non  obscuris  sermonibus  Generalium 
quorundam  iniquitas,  qui  eos,  quibus  bene  yellent  ad  Imperatorem  reli- 
qnosque  Principes  mitterent  nuncios  expugnatarum  k  se  urbium,  ut  eam 
quse  militi  deberetur  mercedem  anticiparent,  miles  interim,  qni  laborem, 
sanguinem  et  yitam  exposuisset,  praster  miserias  et  vulnera  nil  obtineret. 
Responsum  est,  ea  nunc  esse  tempora»  quibus  satis  fieri  omnibus  non 
possety  si  quandoque  sors  melior  afflasset  imperium,  fore  utique  ut  pro 
singulorum  conditione  praemia  cuiyis  decemerentur. 

Ibemi  nostri  sua  hybema  Mechleburgi  acceperant:  distat  Mechle- 
bui^um  iion  nisi  hor&  Wismario,  unde  Duces  Mechleburgenses  ortum 
sunm  et  nomen  trahnnt :  tenuerant  cum  locum  non  mult6  ante  tria  Sue- 
oorum  millia,  sed  k  Neoclaustrensibus  nuper  obrati  dispersique  erant, 
eripuerantque  omnes  prop^  Equos  cum  impedimentis.  Die  quint&  deci- 
mft  Januarii  Greneralis  Bredaw  cum  turmis  aliquot  Equitum  in  insulam 
P7II  excurrit,  sed  amissis  aliquot  in  aquis  equitibus  sine  fructu  rediit. 
Non  mult6  post  eodem  missus  est  cimi  selectissimis  Dragonum  Colo- 
nellas  Troan,  ut  si  quid  illic  commeatus  reperiret  ad  nostra  castra  dedu- 
ceret,  sed  seriib  yenit,  jam  enim  ab  adyersariis  omnia  exportata  fueranty 


104  ITINERARIUM. 

sed  et  ex  imn\k  lisdum  adfu^re  hostes,  qui  nostros  in  fiigam  conjec^re 
capto  Petro  OroU  Capitanei  locnmtenente,  cum  aliis  pauculis  Ibernia  r 
vigesim&  quart&  ejusdemy  Wismario  Sneci  emiserunt  equitum  turmam, 
qui  pauculos  Equites  et  famulos  ^  legione  Colonelli  Sichoe  in  captivita- 
tem  abduxerunt.     Quantae  ver6  circa  hsBc  loca  militis  nostri  fiierint 
miseriaBy  dici  aut  describi  non  potest,  cogebantur  enim  integrs  turmse 
sub  aperto  Jove,  coelo  frigidissimo  multas  noctes  exigere,  vix  aliande 
quam  nivibus  et  pruinis  asperrimis  tecti :    Atque  haec  omnia  tenacitati 
unius  aut  alterius  Oeneralis  imputabantur,  qui  licet  ipsi  milites  essent 
egregii  nuUum  metuentes  hostemy  pecuniis  tamen  nimium  quantum  ad- 
hserebanty  ideoque  ut  suas  opes  augerent  Inilitem  reliquum  pessundabant. 
Audivi  non  neminem  illorum,  aliquando  se  cum  Joanne  de  Werth  con- 
ferentem,  sed  visa  est  mihi  hsec  collatio  velut  Reguli  cum  Aquil^.   Wer- 
thius  enim  omnia  quse  aggrediebatur  suis  auspiciis  et  consiliis  faciebat ; 
Hic  autem  aliorum  jussu  et  ordinatione,  et  quod  caput  est  Werthius  se 
potius  quam  suorum  militum  aliquem  temere  perdidisset,  hic  autem  in- 
tegras  legiones  perire  sui  avariti&  sinebat.     Sed  hsec  cum  alterins  sint 
fori,  ad  alia  progrediamur. 

Hoc  anno  quinque  Hispanorum  millia,  Diinkirckam  quatnor  auri 
vasa  devexerunt.  In  PortugaIli&  quoque  aliquis  contra  Hispaniarum 
Regem  motus  est  excitatus,  qui  tamen  quam  mox  sedatns  est.  Obiit 
quoque  Mantuae  Dux  hoc  eodem  anno.  Sub  finem  Januarii  Yice-Ma- 
raschallus  Comes  de  Ridberg  dum  per  aquas  glacie  obductas,  in  insulam 
Rye  transitum  molitur,  prsemittitque  ex  equitatu  quinquagenoSy  qui  an 
commod^  transiri  queat  tentent :  hi  omnes  cum  longius  processissent, 
glacie  rupti  perierunty  ita  ut  redire  Oomes  coactus  iuerit.  Quid  mirum 
ver6,  si  quandoque  Deus  sibi  adversantibus  adversetur?  Quisquis  mi- 
litum  Baccho  et  Yeneri  deditur,  saepe  k  Deo  necessarii  ope  destitnitur. 
Pudendum  est  hodie  castra  illuc  defluxisse,  nt  merito  dubites,  an  inter 
milites  Dbus  colatur^  vel  si  colitnr  is  vel  Bacchus  est  vel  Yenus.  Quam 
quidem  impietatem  optim^  nuper  perstrinxit  pudicissima  illa  juxta  et 
nobilissima  Domina,  Antonetta  La  Roy  in  convivio :  cui  cum  k  m&gni 
nominis  belli  Duce  vitrum  porrectum  esset,  in  quo  suum  ille  esse  DEim 
venditabaty  ipsa  dimisso  in  terram  h  manibus  vitro  ait,  ecce  Dsdm  tuum 


ITINERARIUM. 


105 


vir  optiniey  Talde  miflemm  et  fragilem :  ii6ri8  ver6  Dbuh  esse  aliun 
impietatis  tn»  ultorem,  qui  conterit  impi^  sibi  oblatrantes. 

Interea  in  toto  MechlebnrgenBi  Dacatn  omnia  necessariay  tam  pro 
milite  qnim  pro  equis,  deficiebant.  Sed  et  HolBatse  et  Hamburgenses 
in  hybemaullum  admittere  militem,  detrectabant :  unde  accidit  ut  indies 
singoloB  multi  miseriis  inferioreSy  vitam  abrumperent. 


CAPUT  XXIX. 

De  Progressu  nastro  adversus  Suecos. 

I OTO  hjemis  et  quadragesimsB  tempore,  varift  spe  lactati 
fuerant  cum  Ducibus  milites  nostri ;  nemo  non  credi- 
disset  fore,  ut  sub  veris  ingressum  et  pecuni&  esset  in- 
stmctissimus,  et  yestibus  indueretur  optimis :  cum  yer6 
illa  appul^re  tempore,  yacuis  loculis,  nudoque  corpore 
in  campum  denu5  ut  ante,  eundum  fuit*  Ita  inanibus  imb  mendacibus 
mundus  gubematur  pollicitationibus»  stultissimus  mortalium  ille  est  qui 
mnndo  fidem  adhibet.  Ad  aras,  aBrunmose  miles,  ad  aras,  nullum  tibi 
alibi  periugium.  Cum  totum  Imperium  im6  omnis  pen^  Europa  ac 
nniyersus  orbis  bello  flagrabat,  yicinaque  Austria  hostilibus  circnmstre- 
peret  amusy  tunc  quidem  eras  in  precio,  nunc  cum  hostem  enervasti 
paululiimy  et  ad  ezteros  pepulisti  plusculiimy  tua  yilescunt  obsequia,  adeo 
usqne  ut  te  yilissimi  auIsB  asseclfle,  infimse  sortis  homuli,  mundi  probra 
et  excrementa,  ac  merissimi  terrs  filii  nec  in  fiunulatum  admittere  yelint, 
im6  fortissimos  beUi  duces  qui  Cflesaris,  Regumque,  et  Principum  cum 
proprise  yit»  apertissimo  discrimine,  bona,  fi>rtunasy  et  statum  conser- 
y&rxmt,  dedignentnr  yel  ad  aurigandum,  yel  ad  triturandum  adhibere. 
Sed  agite  Domini  mei^  ezpectate  paulisper,  nondnm  equidem  omnium 
diemm  sol  occidit,  quis  scit,  quid  serus  trahat  yesper,  cayete  ne  in  yos 


106  ITINERARIVM, 

ille  cadat  aleee  jaotuBy  quem  vob  militi  Cflesari  sao  fidelissimo  jacere  non 
Bine  turpissimi  iDJnri&  molimini.  Sed  qnorsnm  ego  frustra  imbellis, 
bruta  jacio  fulmina»  vanfle  sunt  sine  viribus  irae,  quin  in  oampam  potiilis 
egredior,  animum  distrahendi  et  bilem  decoquendi  grati&?  Ut  primiim 
miles  noster  in  apertum  prodiit,  mox  in  hostem  ductus  est.  Atque  mox 
die  quinti  Martii  busb  fortitudinis  dedit  specimina;  Gcneralis  enim 
Glitzing  Ouartzium  hostibus  stratagemate  seu  dolo  eripuity  omnesque 
prop^  in  eo  praesidiarios  intemecione  deleyit,  accepit  septem  et  decem 
peditum  irexillay  et  tria  equitum,  Oeneralem  excubiarum  MagiBtrum 
Dromundt,  natione  Scotum,  cum  multis  Capitaneis  officialibusque  in 
captivitatem  duxit. 

Nunciata  tunc  qnoque  nobis  est  occupatio  Hannoviae,  nobilis  civi- 
tatis  ad  Moenum  sitae,  quam  Ramsaj  miles  vafer  cum  multo  circum 
jacentium  oppidorum  incommodo,  jam  multo  tempore  insederat :  in  qui 
obsidione  multum  operse  suae  posuit,  nomine  EminentuBsimi  Electoris 
Moguntini,  quidam  ex  Nobili  et  generosft  stirpe  eorum  de  Mettemichy 
et  Prsenobilis  Dominus  Joannes  Christophorus  k  Bettendorff  Yice- 
Colonellus  olim  in  Imperatorio  exercitu,  nuno  prsefectus  in  arce  K6n- 
igstein. 

AccepimuB  hic  quoque  vel  non  multb  post  de  felicibns  primikm  inic*- 
cessibus  Joannis  de  Werth  contra  Ducem  Wimariensem,  ac  mox  de 
miserabili  clade  ac  captivitate  ejusdem  G.  Werth  et  trium  aliornm 
Generalium,  Puta  Ducis  Savelli,  Enckenfbrt,  et  Sperreuter.  Straverant 
prim6  nostri  ad  Rheinfeldiam  hostem,  sed  cnm  facta  clade  liber^  nim- 
ium  miles  noster  partim  ad  prsedas,  partim  ad  quietem  abit,  viresqne 
temer^  dispergit,  colligit  interim  hostis  cnm  milite  animos,  et  renovati 
pngn&,  tnrpiBsim^  eos  fnndit,  k  quibns  pauI6  ante  fusus  fnerat )  mox 
Rheinfeldiam,  cnm  ei  succnrri  haud  poasety  ad  deditionem  cogit.  Qnan- 
t6  hsec  nobis  clades  fuit  lamentabilior  ob  tantomm  viromm  captivitatem, 
tant6  laetior  accidit  illa  quam  Gkdli  ab  Hispanis  perpessi  snnt  in  solntione 
obsidionis  Fontarabiae. 

Excurrerat  Princeps  Condsens  ante  pancos  menses,  cnm  viginti  qna- 
tnor  militum  millibus,  equitnm  partim,  partim  peditnm  in  Hispaniam, 
felicibusqne  auspiciis  jam  aliqua  loca  et  portns  commodiores  in  dediti- 


rriNERARIUM.  107 

onem  eoegerat,  ulteriusque  progressurus  erat ;  oum  yerb  videret  mag- 

num  Bttis  progreasibus  pooere  impedimentum  Fontarabiamy  armis  impe- 

tere  et  expugnare  stare  statuit.    Toto  igitur  cum  exercitu,  omni  in  eam 

rem  subsidii  genere  instructOy  civitatem  cingit  et  acri  obsidione  premit, 

eoqne  jam  progressus  fuerat  partim  ignitis  machinis,  partim  militum 

indnstrift,  ut  propugnacula  aliquot  cert&  spe  se  obtinere  putaret.    Cum 

▼ero  id  Hispani  viderent,  probeque  cognoscerent  quanto  id  urbis,  im6 

totios  Patriaa  danmo  futnrum  esset,  omnibus  Yiribus  contra  niti  statue- 

rant :  Ad  octodecim  itaque  mUlia  selectorum  militum  in  Francia  castra 

edneont,  ac  septimo  Septembris  (erat  is  NatSB  Mabijb  Virginis  pridia- 

nus)  tanto  impetu  hostem  sui  propositi  et  stationis  tenacissimum  aggre* 

diuntory  nt  confnso  primikm  exercitus  ordine,  tum  multis  militum  csBsis, 

eum  tandem  in  fugam  effuderint   Sempitemam  landem  hoc  in  conflictu 

tulit,  Senioris  Principis  Grenerosi  Parentis  Condsei,  non  degeneris  so- 

bolis  legio,  quse  tam  fortiter  se  Hispanis  opposuisse  dicitur,  ut  nisi  alise 

daas  L^oneSy  Maillereidiana  scilicet  et  altera,  quam  de  corona  yocita- 

bant,  in  fngam  abiissent,  dubio  procul  irrito  conatu  non  sine  multo  His- 

panomm  sanguine  recedendnm  fuisset.     Hoc  in  congr^u  ad  quadra- 

ginta  Franci  nobiles  occidisse  dicunlur.    Archiepiscopus  Burdegalensis 

et  Episcopas  Arelatensis  (qui  melios  calamo  et  precibus  contra  spiritu* 

ales  faostes  Ecdesiie  pugnassent)  aegr^  salvi  evaserunt.    Condsus  Prin- 

oeps  yir  militaris  et  in  pugni  h&c  primus,  equo  fluvium  tranavit,  ac  se 

nni  cum  Cardinale  de  la  Yalette,  Comite  Orammont,  Marchione  de  la 

Force,  Marchione  de  Grente,  aliisque  Bajonam  retraxit.     Occubuere  ex 

militibus  mille  quingeuti  circiter,  quingenti  capti,  tormenta  bellica  ma- 

jora  trigmta  septem,  omniaque  impedimenta,  inter  quse  currus  ipsiusmet 

CondiBei  Principis  argento  rebusque  preciosis  graves,  ad  quadringenta 

ooiQnatomm  millia  aestimati  nostris  relicta  sunt.    Captivi  postea,  ab  Re- 

gum'  humanissimo  Philippo,  omnes  in  pristinam  libertatem  sine  litro 

resUtuti  sunt,  ut  primum  de  Principe  Regi  Francise  recens  nato  in  His- 

paniis  auditum  est. 

Plures  interim  legiones,  de  nostris  in  Pomerania  sexto,  septimo,  et 
octavo  Aprilis  mandatum  acceperunt  transeundi  Albim :  eodem  fer^ 
tempore  Invictissimi  Imperatoris  nostri  Ferdinandi  III.  Conjuxy  magno 


108  ITINERARIUM. 

flummoram  infimorumqu6 :  plausu  Regina  Hungarifle  est  coronata,  p08t- 
quam  omnes  Hungariffi  status  ad  Generalia  regni  Comitia  fuissent  evo- 
cati:  Dehinc  Csesar  Pragam  abiit:  Gkneralis  Gkdlas  post  hujus  anni 
varias  contra  hostes  expeditioneSy  postquam  onmia  loca  recens  adTersariis 
erepta  sufficientibus  prsesidiis  munierat,  CsBsareas  copias  in  yarioe  daca* 
tus  pro  hy bemis  partitus  est.  In  ducatum  Holsatise  yarias  misit legiones, 
Duci  Florentino  assignatum  est  territorium  Bremense,  qui  in  eo  ne  deses 
esset  hoepesy  munitam  arcem,  expulsis  inde  Suecis,  occupavit.  Comiti 
de  Ridberg  obtigerunt  Brunsyicensis  et  Luneburgensis  aliique  adj»- 
centes  comitatus,  aliis  cesserunt  Hamburgenses  et  Lubecenses  terrce. 
Goltz  Archiepiscopatum  Moguntinensem  et  ei  yiciniora  loco  sortitus  est, 
Mechleburgensem  Ducatum  obtinuit  G^neralis  yigiliarum  Magister  Sa- 
lis,  cui  commissa  cura  supprimendi  et  in  officio  continendi  Banniriuniy 
si  qua  tentasset  erigere  caput.  Nobis  proficiscendum  fuit  Dannenbergam . 
ubi  cum  tenuissemus  paucos  dies,  Wolfsburgum  transiyimus,  atque  in 
desolatis  pagis  omni  human&  ope  destitutis,  hospitari  coacti  sumus  usque 
ad  quintam  decimam  Aprilis,  qua  die  cum  &mes  nos  diu  pressisset, 
Brunsyigam  moyimus  ciyitatem  amplam  et  spatiosam  optim^  circum- 
yallatam :  dicitur  hsec  urbs  k  Brunone  quodam  ejus  conditore  nomen 
habere,  exstructaque  esse  Anno  post  Christum  supra  octingentesimum 
sezagesimo  primo;  circa  has  partes  duas  prop^  septimanas  nostram 
contributionem  pecuniariam  expectayimus.  Inhumannm  nobis  impri- 
mis  yisum  est,  quod  cum  Dux  Brunsyigiae  et  Luneburgi  coram  istic 
adesset,  nihil  nobis  ^  ciyitate  yel  in  equorum  yel  in  hominum  sustenta- 
tionem  dimitteret :  sed  et  Brunsyicenses  rustici  impun^  nostrum  infes- 
tabant  militem,  et  si  quoe  solos  deprehendebant,  miserft  morte  mulcta- 
bant,  adeo  ut  nec  ipsis  officiariis  parcerenty  si  quos  panis  aliquid  aut 
farinse  ad  yictum  uecessarise  qusesiyisse  reperirent,  unde  factum  est,  ut 
h  militibus  plurimi,  fame  et  eztremft  necessitate  cogente,<diffugerent. 


CAPUT  XXX- 


Describit  iter  nostrum  in  Comitatum  Schaumbttrgensem. 

OST  inexplicabiles  et  plan^  miserandas  calamitatesy 
septimo  tandem  Maii  jussi  Bamus,  Hannoveram  Tenns 
iter  nostram  dirigere,  ac  istinc  in  comitatnm  Schaom- 
borgensem  flectere,  ille  enim  dicebator  nobis  assignatus 
esse  in  hybema.  Ita,  ingenue  lector,  omnia  hac  mnndi 
tempestate  sursum,  deorsnmy  quadrata  rotundis  miscentur :  hyeme  pug- 
nandum  est,  dum  tempns  appropiat,  quo  Reges  ad  bella  procedere 
coDsueverunt,  in  hybemis  delitescendum :  non  tamen  id  sine  cau8&  fieri 
putes,  norant  illi  quoram  interest.  Solent  seep^  Commissarii  exercitum, 
quasi  necessitas  id  exigat,  in  campo  retinere,  ut  ipsi  ex  hybemis  illum, 
qui  militi  assignatus  erat,  fractum  demetant.  Et  ipsi  haec  neminem 
notare  existimanty  cum  luce  clarius  meridian&  multorum  doli  jam  pateant. 
Sed  qu8B  supra  nos  nihil  ad  nos,  obiter  tamen  et  per  transennam  tetigisse 
veritatem  nil  nocebit.  Ad  Comitatum  Schaumburgensem  matur^,  ne 
eestivi  nos  postea  calores  grarent  festinemus,  sed  lente  tamen»  ne  forte 
idem  nobis  quod  Corraschianse  legioni  nimium  accelerantiy  contingat. 
Heec  enim  cum  ad  eundem  nobiscum  locum  esset  destinata,  nobis  insciis, 
summo  Greneralis  Gallassi  favore  obtinuit  copiam  nos  prseyeniendiy  eft 
(ni  fallor)  mente,  ut  optimam  sibi  commorationem  deligeret,  et  sua  sti- 
pendia  seu  contributiouem  prior  extorqueret,  atque  ad  nostrum  accessum 
nil  restaret,  vel  si  quid  restaret,  difficulter  colligeretur  mult&  cum  sub- 
ditoram  difficultate.  Sed  qui  omnia  pradenter  ordinat,  providentissi- 
mus  Dscs  praeclar^  disposuity  strophamque  in  ipsorum  retorsit  caput, 
fecitque;  ut  cursores  isti  prius  fierent  preeda  hostibusy  qukm  locum 
destinatum  contingerent.  Cum  enim  adversarius  miles  non  procul  inde 
dissitus  per  exploratores  rescisset,  legionem  solam  illas  viastransituram, 
mox  emiserunt  plusculos^  qui  ex  insidiis  erumperent^  et  cinctam  vel 


110  ITINERARIUM. 

sternerent»  vel  caperent,  quod  et  fJBU^tum  est.  £t  licet  dicta  legio,  optiino 
et  selectiflBimo  constans  mllite,  ipsis  duodecim  horis  cum  hoste  ibrtiter 
dimic&rit,  occideritque  cum  Yice-Colonello  et  tribus  Capitaneis  oentum 
circiter  et  viginti  tam  pedites  quam  equites,  non  potuit  tamen  adTersa- 
riorum  ulterius  resistere  potentiffiy  sua  igitur  vexilla  omnia  cum  uniyei> 
sis  impedimentis  relinquere  coacti  sunt,  et  captiyitatem  subire  una  oom 
famulis  uxoribus  et  liberis  ad  unum  omnes,  solo  Colonello  ejusque  Qon- 
juge,  qui  opportun^  Hannoveram  negotiorum  caussL  excurreraut,  excep^ 
tis.  Atque  id  sub  exitum  Aprilis  contigit  ad  pagum  quendam  Kleinen- 
heydom  prope  Neapolim. 

Die  terti&  decim&  Maii  nostra  legio  cum  Comite  del  Maestro  Neapoli 
oppido  egr^^  munitOy  et  ex  un&  parte  Lein&  fluvio  tuto,  in  comitatam 
Schaumburgensem  ingressi  sumus.  Comes  loci  illius  Dominus,  vir  est 
in  paucis  nAnsuetns,  afiabilis,  et  comis,  qui  quam  potuit  humanissime 
nos  excepit :  £x  hujus  Comitis  et  Ducum  de  Florenti&  familiis,  Comi- 
tes  Oeraldini  Ibemi  suam  deduoere  dicuntur  originem.  Interea  Sueci 
nostros  animos^,  ubicunque  poterant,  incessere  non  desistebant,  inprimis 
ver6  eonnn  Generalis  Kingen  varia  Csesareanis  damna  intnlit.  Calen* 
dis  Junii  ex  inopinato  classicum  cantari  curavit,  nostrosque  inopinatos 
im6  fer^  imparatos  obruit,  multosque  ex  Legionibus  Colonelli  Bruay  et 
Colonelli  Lamboy,  qui  Verdae  consederant,  stravit.  Deinceps  viginti 
diemm  induciae  inter  Cffisarianas  et  Suedicai  turmas  interoesserant,  ob 
pacis  foadera  qusB  inter  adversas  partes  tractari  dioebantur,  in  quem  fi- 
nem  k  Cfesare  Comes  Kurtzius  cum  aliis  quibusdam  Imperatoris  Con- 
sUiariisi  Lubecam  tnissus  erat,  ut  de  mediis  pacis  opportunii  et  Imperio 
utilibus  conferret,  Oallassus  interim  in  Hybemis  suis  Grabovis  in 
Ducatu  Mechleburgensi  subsistebat.  Elapso  induciarum  tempore»  die 
vicesimft  terti&  Junii  Comes  del  Maestro  et  C<doneIIus  Deveroox,  con- 
junctiB  viribus  hostem  invadunt,  et  prseter  eos  quos  morti  tradideront 
se  decim  in  captivitatem  abducunt ;  adversarii  autem  qui  fngam  ceperant 
ne  inulti  discederent  Lunebuigensibus  equos  plures  furto  subdnzenint. 
Circa  eadem  tempora  contigit  non  minus  jucunda  quam  vera  historia. 
Tres  equitesy  qui  suberant  Generali  BriBdaw  6  castris  simul  egressi» 
nescio  qua  fortuna  in  sex  adversarise  legionis,  similiter  equites  incidunty 


ITINERARIUM.  111 

&  quibus  captiy  atqne  in  sylvam  abducti,  ad  pudendam  primiim  nudlta- 
tem  exuti  sunt,  mox  manibus  post  terga  revinetiB)  in  triplici  sacco  separ- 
atim  inclusiy  atque  ita  omni  ope  destituti,  feris  pabnlum  relicti  sunt  r 
liic  cnm  se  in  omnem  partem  vincti  totum  biduum  Toluerent,  nec  eva* 
dendi  rationem  invenirent,  eorum  unus  pedibus  tandem  exitum  molitur» 
cumque  manibus  uti  non  posset,  nec  socii  ipsum  vinculis  expedirey  in 
terram  denu6  proyolvitur,  ac  ore  vincula  sacci  dissoluit  emittitque  socios, 
ac  in  castra  semineces  et  tantum  non  fame  enectos  reducit. 

Hic  dum  noSy  coIlat&  in  unum  oper&  quoquo  modo  tuemur  contra 
hoBtium  incursus,  ex  improviso  Comitis  de  Ridberg  mandato  ayocamury 
et  in  diyersas  partes  separamur;  ac  Coroes  quidem  del  Maestro  in 
Bmnsyigiam  exposcitury  Colonellus  yero  Deyeroux  ad  Generalem  yi- 
giliarum  prsBfectum  Petrum  G6tz  in  Westphaliam  dimittitur. 

Mense  Junio  Cardinalis  Hispaniarum  contra  Batavos  prop^  Antuer* 
piam  prosperrimo  successu  pugnayit,  et  prseter  stragem  quam  intulit  ad- 
TerBariiB  luculentam,  tria  militum  millia  quadringentos  sexaginta  quatuor 
cepit :  nayes  etiam  centum  circitur  omni  munitionis  genere  instructas, 
com  tormentis  omnibus  majoribus  minoribusque  Hollandis  eripuit.  Dux 
qnoque  Lotharingi»  ad  Metas  incidit  in  yarios  mulos,  aureas  partim 
argenteasque,  partim  aiias  ex  Gallia  merces  eyehentesy  precium  preci- 
odoris  metalli  sedecim  millium  aureorum  excurrisse  creditur,  praeter  ea 
qn»  in  aUo  rerum  genere  portabant,  quce  omnia  secum  abduxit  Sub 
exitum  Junii  Generalis  Gtellas  omnibus  in  Pomerani&  urbibus  nostree 
potestati  subjectis  suppetias  misit.  Wolgastum  ablegayerat  cum  copio6& 
Cerere  Generalem  Salis,  quam  cum  hio  sine  impedimento  intulisset,  ac 
jam  ad  sua  castra  reyerteret,  commodum  nactus  in  yi&  locum  equos  su* 
onun  pabulatum  emitti  yoluit :  Quos  cum  conspicati  essent  ex  yicini& 
adyersariiy  sabito  in  eos  irruerunt  sperantes  prsedam  commodam,  sed 
secus  negotium  qukm  sperarant  cecidit,  atque  ipsimet  nostris  &cti  sunt 
pneda.  Circa  hsc  tempora  nobis  quoque  innotuit  clades,  quam  Prin- 
ceps  Cardinalis,  Hispaniffi  Picolominii  et  Cfesareanorum  ope,  Gkllis 
intulit  ad  S.  Anthomarum,  in  qua  tredecim  militum  millia  partim  ceci* 
dit,  partim  yulnerayit,  partim  in  captiyitatem  abduxit  cum  omni  ap- 
paratn  belUco.    Nos  yer^  ut  in  Westphaliam  diyertimus,  mox  in  WaU 


112  ITINERARIUM. 

deckeDsem  Comitatum  in  confinibus  Hassise  situmy  Tirium  restanmn- 
darum  gratiH  deducti  sumus,  jussique  expectare  adventum  Generalis 
Mareschalli  Hatzfeldt.  Tractabant  tunc  fort^  Hassi  de  pace  cum  Caesare 
instaurand&y  nec  ideo  nobis  licebat  in  eorum  ditionem  ezcurrere,  ne 
ansam  daremus  noYS  dissensioni.  Interim  sstus  Calvinistarum  furor 
non  quievit,  sed  in  Fuldensem  Patriam  debacchatus  est,  ac  mazim^  in 
religiosum.virum  ita  ferociit,  ut  frustratim  ab  immanissimis  hominibus 
fuerit  dilaniatus. 


CAPUT  XXXL 

De  origitieet  causis  belli  Germanici,rebusque aliis  in  Imperio  gestis. 

'  ^P£  mecum  disquirenti,  qu®  tanta  tam  immanis  belli, 
totque  calamitatum  in  6ermani&  ab  multis  annis  exor- 
tarum  foret  causa,  non  occurrit  alia,  quam  nimia,  ez 
affluenti&  rerum  omnium,  progenerata  superbia:  Qua 
quisque  sibi  ipsi  Imperator  et  veluti  parvus  quidam 
Deus,  sine  respectu  humanarum  divinarumque  legum  vivebaty  cum  enim 
Deus  superbis  resistat,  humilibus  autem  det  gratiam,  jure  merito  flagella 
irse  suae  infligere  debebat  in  eos,  qui  nescio  qua  animi  elatione  supra 
terram  incedentes,  vertice  attingebant  polum,  quasi  summam  votorum 
jam  assecuti  essent.  Solet  Dbus  graviora  delicta,  quss  suam  majestatem 
tangunt  pr6pius,  acrioribus  etiam  multare  pcenis,  cum  vero  vix  grave 
aliquod  peccatum  excogitari'possity  quod  non  ex  fonte  et  matre  vitiorum 
omnium^  superbi&y  progeneratur,  merit6  id  tam  violent^  ac  diutam& 
exagitat  ultione.  Expergiscere,  aliquando,  afflictissima  Gkrmania,  et 
considera  vilitatem  tuam^  ad  quam  te  tuo  merito  redegit  omnipotens, 
humiliare  sub  potenti  Dei  manu  ut  bene  sit  tibi,  et  misericordiam  con- 
sequAre.    Jam  satis  delituistl  in  pulvere  miseriarum,  erige  quandoque 


ITINERARIUM.  113 

▼Bltnm,  excttte  sortes,  et  convertere  ad  Dominttm  Dbum  taum.  Sed 
mei  instituti  memor  alibi  Ecclesiasten  agam ;  htc  Historicnm. 

Hoc  tempore  Serenissimos  Princeps  ac  Dominus  Johannes  Land- 
grayii  Darmstadiani  Frater,  Princeps  yariis  natnrse  et  Dei  donis  ad 
portentnm  dotatns,  Greneralem  nostnmiy  pro  e&  qua  est  hnmanitate  in 
ordinem  militarem,  invisit.  Mirabile  fnit  ex  hac  Principnm  line&  nnl- 
Inm  fiiissey  qui  contra  snam  Caesaream  Majestatem,  (qttantamTis  Keli- 
gione  ab  eo  discederent,  et  affinitate,  cognationeque  arctiori  cum  Saxone 
aliisqne  Grermanise  Principibus  contra  imperium  tunc  bella  gerentibus» 
proxim^  accederent)  arma  sumpserit.  Yidebant  scilicet  sagacissimi 
Principes  Imperatorem^  qnamvis  ad  tempus  supprimi  posset,  opprimi 
tamen  non  posse.  Non  mult6  post  durantibus  etiamnum  hisce  turbis 
in  Imperio,  Juniorem  horum  Principum  Romam  adeundi  incessit  libido, 
quo  ut  venit  Religione  tum  loci  tum  hominum  motus,  ejurat&  hseresi  ad 
orthodoxam  et  antiquam  rediit  Ecclesiam. 

Mense  Julio  Comes  Johannes  G6tz  Ligisticarum  turmarum  Mares- 
challnsy  cum  Duce  de  Sayelli  cum  multo  exercltu  ad  Brisacum  obsidione 
liberandum  exiemnt,  optim^  annonfi  et  armis  instmcti.  Savelli  primum 
agmen  ducere  jusstts  est,  sttbseqttente  cnm  reliqtto  exercittt  G6tz,  at 
yer6  impedimenta  et  commeatns  securiori  incederent  yift,  inter  utrittsqtte 
tttrmaa  illa  vehi  yolaemnt.  Non  poterant  nostroram  consilia  cnm  pab- 
lica  eseent  et  aperta,  latere  Wimariae  Dncem  Beraardttm,  qui  non  otio- 
stts  milesy  omnes  cnm  sttis  Dacibtts  iniit  rationes  et  modos,  cedendi 
noBtros»  et  commeatnm  diyertendi  ali6  antequam  locum  contiugerent, 
quem  destin&rant.  Direxit  itaqne  tormenta  omnia  bellica  in  prodromas 
Savelli  copiasy  ac  mox  cnm  selectissimo  milite  adyersarittm  sibi  agmen 
aggresstts  est,  tarbato  nonnihil  militnm  nostroram  ordine :  qui  yer6  ut 
se  DuciB  sui  hortattt  recollegissent,  fortiter  hosti  deinceps  restiterunt, 
ooegerantqne  aliqnantnm  retr6  movere  pedem.  Qaod  si  htc  festinato 
ttt  debuerat  adfuisset  cum  reliquo  milite  Joannes  G6tz,  res  optim6  pro- 
cessora  fnisset;  hostisque  sine  dubio  caesns.  Sed  quoniam  yel  ipse  sibi 
Boli  liberationis  Brisacensis  laudem  arrogare  yolebat,  aliosque  prse  se 
contemnebat  Dnces,  vel  cert6y  qttod  qaidem  tonc  constans  fama  aiebat, 
cum  hoste  coUadebat,  stndio  alicttbi  haesisse  ptttatur,  et  opt&sse  hanc 

Q 


114  ITINERARIUM. 

cladem  ez  animo  Dnci  Savelli.    Canctante  itaque  Odtzio,  noetrisqiie 
contra  validissimnm  exercitum  inferioribaSy  Wimario  Duci  cedere  oo* 
acti  snnt,  qui  prsevalensy  cum  nostri  impetum  ultra  haud  snstinere  pos- 
sent,  eripuit  commeatum  cum  impedimentis  omnibus  qu®  nostri  secain 
advexerant.     Ita  uno  die,  imo  intra  pauculas  horas  concidit  potissiixia 
libertatis  Brisacensis  spes,  ac  tot  sumptns  ab  Imperii  yariis  Principibus 
impensi,  in  hostis  commoda  reciderunt.    Cecidere  ex  nostris  peditam 
Tribuni  tres  cum  aliis  gregariis  militibus :  non  pauciores  tamen  ez  ad- 
versariis  legionibus  desiderati  sunt,  inter  quos  etiam  captus  est  G^eralis 
lexcubiamm  Prsefectus  Dubadell.     Diremit  adventans  nox  prsBlinniy 
quse  nisi  interoessisset  fort^  diutins  majorique  dade  pugnatnm  fuiseet. 
Rediit  igitnr  ad  snos  triumphans  et  spoliis  gaudens,  Wimarise  Dux  Ber* 
nardns,  Savellicus  ver6  et  Gdtzianns  exercitns  se  sed  serins  conjnnx^re, 
atqne  in  Wirtenbergensem  Dncatum  exercitum  reliqnum  tradnxemnt. 
Sed  et  in  Pomerani&  sors  nobis  adversa  obtigit,  ubi  Suedicns  miles 
Onartzium  vi  obmemnt  et  occnp&mnt.    Poloni  quoque  magnnm  in 
Regno  excitant  tnmnltnm,  ob  Casimirnm  Principem  Regis  sni  Fratrem 
ad  exteros  missnm,  et  k  Ghdlis  interceptum :  hic  enim  cum  Neapolim 
irety  Prorex  iis  in  terris  ab  Hispano  destinatns,  in  Gallomm  manns  de- 
latns  esty  et  Parisios  contra  jns  fasqne  abductus. 

Nec  mnlt6  post  Carolns  Ludovicus  contra  imperium  movet,  ei,  ut  pau- 
latim  esset,  qui  opponeretur,  obviam  missns  est  Petms  66tz  ad  explo- 
randum,  quorsnm  ejns  consilia  tenderent,  quem  mox  secntns  est  Impera- 
toris  decreto  Greneralis  Hatzfeldt,  qni  exercitni  Csesareo  iis  in  locis  cnm 
imperio  jMraeesset  Hic  primo  qnoque  tempore,  hoc  est  vigesimo  sexto 
Angnsti  armilnstrinm  haberi  volnit  non  procnl  Lipstadio,  quo  confecto 
Snsato  Hammonam  ad  Fluvinm  Lippae  sitam,  ac  tandem  Tremoniam 
perrexit.  Qnarto  Septembris  cum  non  procul  abesse  intelligeremns 
Comites  Palatinos  cum  snis  copiis,  duo  Equitnm  millia  contra  ipsos 
movere  jnssa  snnt,  sed  cnm  ipsi  jam  per  exploratores  rescissent  de  noetro 
adventUy  totam  noctem  in  acie  militem  sunm  tenuemnt,  ita  tamen  nt  ab 
aggeribns  snis  non  mnltnm  recederent,  per  qnos  nostris  nnllns  dabatnr 
accessns. 

Sub  hec  tempora  Fama  ad  nos  non  obscnris  ramoribns  detnlit ;  nes- 


ITINERARIUM.  115 

cio  qoas  dissensiones  oontra  snum  et  Brittannise  Regem  In  Scoti&  glis- 
cere,  adeo  ut  metaatnry  ne  panrsB  quidem  adhuc  scintillae  in  immane 
erompant  incendiumy  (quod  quidem  bonus  Deus  pro  efty  qua  est  in 
genus  humanum  providenti&,  dementer  avertat)  velim  yer6  subditos 
omnes  diligentissim^  considerare  totum  Germanifle  statum  k  primo  ortu 
ad  bsec  usqne  tempora :  Qnid  amabo  ad  eas  traduzit  calamitates  omues 
Imperii  Principes  tam  potentes  tam  magnifico%  quiun  quod  Csesari  suo 
obedientiam  debitam  neg&rint.  NoUem  sane  videre  (ut  yerum  fatear) 
conterraneos  meos  pro  simili  delicto  iisdem  implicari  miseriis,  subdant 
igitur  se  potius  potestati  ejus,  qui  ut  Princeps  est  dementissimusy  ita 
apud  omnes  exteras  nationes  justissimi  Regis  obtinet  nomen :  cui  non 
aliunde  qu^  k  cobIo  soeptmm  datum  est,  quo  subditos  gubemet  populos. 


CAPUT  XXXIL 

De  rebus  bellicis  gestis  hoc  anno  in  Imperio,  et  de  nostro  successu 
contra  Carolum  Ijudaoicum  Principem  Palatinum. 

I  OSTQUAM  jam  ssepe  ssepius  nominatus  Mareschallus, 
Excellentismus  Dominus  Comes  de  Hatzfeld  t,  Tremonis 
cum  Architribunis  consilium  inierat,  ac  de  militi&  in 
proximum  tempus  instaurand&  et  promoYend&  consul- 
tftrat;  omnem  militem  ad  armilustrium  non  procul 
Hammon&  institnendum  scripto  excivit,  ad  qnod  nostra  legio  se  quam- 
primum  contulit.  Hoc  in  itinere  Recklinghusium  ddati  sumus,  vidi- 
musque  Parthenonem  et  virtnte  et  antiquitate  uobilem,  non  sine  magn& 
fnndatorum  pmdentift,  in  usum  foBminarum  nobili  stirpe  progenita- 
rum,  fundatum.  Huc  nullse  alise  nisi  ex  nobili  proeapi&  ad  leguntur. 
Subduntur  ver6  et  pareut  omnes  uni  communibus  suffiragiis  ad  id  de- 


116  ITINERARIUM. 

lectse,  quam  prsepositam  appeUant,  qufle  jura  etiam  ipsis  Bflecularibiis  dioi  t, 
causasque  capitaLes  per  suos  decemity  atque  jus  gladii  usnrpat  in  eoe, 
qui  in  gravioribus  delictis  comprehenduntur.    Hsec  antistes  sola  perpe- 
tuo  se  castitatis  voto  obligati  ali»  yer6  virgines  non  nisi  ad  tempus  illixd, 
quo  in  monasterio  sub  obedienti&  et  directione  Prsepositae  subsistnnt  ad 
continentiam  servandam  tenentur:  possunt  enim,  si  quando  coUibitiuzx 
fuerit,  inde  cum  boni  superioris  ▼eni&  discederey  et  matrimonio  se  cod— 
jungere,  vel  ad  alia  se  munia  saecularia  transferre.     In  honestissimam 
et  nobilitati  raram  conyenientem  alimoniamy  imperatores  domus  illius 
fundatores  cum  consensu  Summi  Pontificis,  prseposituram  quandam 
prsepinguem  adjnnxerunt,  multisque  indultis  don&runt. 

Hiuc  per  Essendiamy  civitatem  varia  ac  multiplici  fide  divisamy  quip- 
p^  in  qu&  Catholici,  Lutherani^  Calvinistae,  Anabaptistse,  Zwingliaui, 
Husitse,  Judaei  quoque  et  gentiles  domicilia  fixerunt,  contra  Palatinos 
Comites  Carolum  Ludovicum,  et  Robertum  profecti  sumus.  Obsi- 
debant  illi  tunc  forte  seriis  plane  conatibus  Lemgoviam,  jamque  in 
quartum  decimum  diem  non  sine  spe  deditionis,  majoribus  tormentis 
quatiebanty  et  circum  vicinas  terras,  intolerabili  prop^  jugo  premebant. 
Nostros  ergo  ut  Palatinus  miles  Suedicis  mistus  copiis,  in  prselium 
promptos  approximare  conspexity  pertinacibus  animis  ne  pedem  quidem 
k  csepti  obsidione,  dimovere  conclusitf  sed  signa  signis  opponere,  quod 
etiam  tam  constanter  servaverunt,  ut  irruptione  &ct&9  nostmm  Equita- 
tum  quantumvis  selectum,  duabus  omnino  vicibus  terga  vertere^  et  re- 
trogredi  compulerit,  exardescentibus  deinde  velitationibus  in  luculentum 
praelium  tam  fortiter  in  nostros  egerit,  ut  victoria  sub  initia  plerisque 
anceps  sit  visa,  quoad  tandem  adversario  militi  nnnciatum  est,  novas 
legiones  in  Hatzfeldicum  succursum  k  Barone  de  Westerholdt  adduci : 
quocirca  ille  qu&m  mox  impedimenta  omnia  cum  tormentis  ad  oppidum 
Ulothae,  in  comitatu  Ravensbergensi  situm,  transportari  jussit.  Cui 
proposito  ut  matur®  contraveniret  Hatzfeldius,  Westerholdium  praemisit 
summa  cum  festinatione  Gkwfeldiamy  ut  pontem  illius  lociy  per  quem 
adversariae  copise  tuto  Mindam  evadere  potuissent,  disjici  cnraret. 
Hic  ubi  vidit  hostis  omnem  sibi  efiugiendi  prsescisam  esse  viam,  ad 
pugnandum  adjecit  animosy  remque  prselio  discernendam  suscepit,  ex- 


ITINERARIUM.  IIT 

ercitnniqiie  noBtnnn  septimo  decimo  Octobris  sub  horam  primftm  forti- 
ter  96  impetentem,  tanti  fortitndine  excepit»  ut  k  nostris  partibns  plurimi 
ceciderint,  dubiaque  multis  horis  in  utramque  partem  nut&rit  yictoria, 
inko  prop^  snb  pugnse  exordia  in  hostileg  partes  inclin&rit.  Alam  dex- 
teram  Csesareanorum  Baro  de  Westerholdt  et  Vice-Mareschallug  Sere- 
niaaimi  Lotharingiee  Ducb  Louthersheim  prseibant,  in  Binistr&  7er6  ipse 
Campiductor  Hatzfeldius  cum  Comite  Petro  de  Gdtz  yiriliter,  quod 
mascolos  decet  milites,  in  prim&  semper  acie  depugnayerunt-  Unde 
dictus  Petrus  Gdtzius,  cum  semper  in  fronte  hostem  aggredeietur, 
primuB  tormenti  bellici  majori  globulo  interiit,  quod  apud  summos  infi- 
moflque  militum  maximam  peperit  tristitiam.  Cum  Ter6  miles  noster 
niliilominus  hostem  premerety  palatina  castra  paulatim  confusa  primiim 
Buntf  dein  in  fugam  efiusa,  in  qua  maxima  adyersariis  est  illata  clades, 
ondiqne  enim  a  nostro  equitatu  intercepti  csesique  sunt,  ita  ut  pauculi 
prseter  eos,  qui  aquis  prsefocati  sunt,  aciem  gladii  eTaserint. 

H&c  in  pugn&  interceperunt  nostri  omnia  impedimenta  curuliay 
omnem  militarem  apparatum,  immane  quanto  impendio  comparatumy 
tormenta  bellica  majora  decem,  minora  alia  pluscula,  yexUIa  tam  pe- 
destria  quam  equestria,  preeter  ea  quse  noster  miles  in  baltheorum  mili« 
tarium  usum  dilacerayity  quadraginta  et  unum ;  periscelidem  quoque 
recens  ab  Anglorum  Rege  Equestris  ordinis  sui  signum  ad  Seniorem 
Palatinum  transmissum;  mk  cum  literis  secretioribus  omnibuSy  quae 
uniyersa  quamprimum  ad  Comitem  Hatzfeldium  delata  sunt.  Inter 
impedimenta  alia  repertus  et  currus  signato  argento  grayis,  precium 
triginta  millia  imperialium  excedebat,  hic  militnm  prsedse  relictus  est, 
ut  aliquod  saltem  fortitudinis  suae  reportarent  pramium. 

Captiyos  secum  noster  miles  hos  fere  inter  prsecipuos  abdnxit,  Juni- 
orem  Principem  Palatinnm  Robertum  nomine,  qui  se  yer^  insignem 
militem,  sed  prcestantiorem  in  animo  fortitudinem  hoc  in  confiictu  os- 
tendit;  ejus  locum  tenentem  Ferentz,  duos  Comites  Anglos  totius 
Anglise  qu&  diyitiis  qu&  honoribns  prsecipuos,  sex  Colonellos  atque  inter 
hoe  Colonellum  Boyi  Colonellum  Loensteiny  Colonellum  Bussardt» 
CoIoneUum  Millardt,  quinque  prseterea  yice-CoIonellos,  decem  yigilia- 
rum  supremoB  pnefectos,  duodecim  Tribunos  Equitum,  yiginti  quatuor 


118  ITINERARIUM. 

Capitaneos  peditam  tannlB  pnefectoe.  Senior  Princeps  Palatinus  Ca- 
rolos  LudoTicuSy  cam  eaaedam  qaod  sez  insignes  eqni  trahebant,  celeri 
foga  evasaras,  oonscendisBet,  Yisargim  tranare  aggressas  est»  cam  Ter6 
in  ceteriore  rip&  terra  esset  elatior  qaim  at  eqni  eniti  poesent,  camim 
reliqoit  et  inter  Balices  maltam  lactatas,  incolamici  tandem  in  siocum 
ezscendit,  et  pedes  alteriorem  salatem  MindsB  qaesivit,  carras  yer6 
cam  eqais  et  aarig&  Yisargi  obrati,  perierant.  In  loco  prselii  mille 
dacenti  namerati  sant  occisi,  prseter  eos,  qai  in  sjlyis  et  aqais  aut 
alibi  cam  fagerent,  mortem  obi^rant.  E  Csesareanis  praeter  jam  dictnm 
Petram  G6tziam  interfecti  sant  Colonellas  Tyrell  natioue  Ibemas,  ani- 
mo  miles  in  paucis  egr^us,  quod  ipsum  ipsi  quoqae  hostes  non  semel 
fassi  sant  et  experti ;  anus  Yice-Colonellas  cam  militibas  gregariis  non 
plus  qaadraginta. 

Pugnft  confect&  Oeneralis  noster  Comes  de  Hatzfeldt,  copias  nostras 
in  comitatum  Lipiensem  traduci  yolait,  et  paacis  diebos  qaiescere. 
yigesim&  et  secand&  Octobris  Princeps  Palatinas  Robertas  cam  reliquis 
captiYis  Warendorpiam  dedactas  est. 

Non  possam  htc  prfletermittere,  quin  mentionem  faciam  humanissimi 
illius  conyentusy  qui  ad  Leuthmaritz  habitus  est  ab  Augustissimo  Impe- 
ratore  nostro  Ferdinando  III.  et  Serenissimo  Sazoniae  Duce  et  Elec- 
tore,  in  quo  de  summi  momenti  negotiiB  actum  est.  Deduzerat  secnm 
Saxonum  Dnz,  ut  Csesari  gratularetur  imperiales  honores,  et  insignes 
ab  hostibus  reportatas  yictoriasy  quatemionem  filiorum  suorom  Princi- 
pumy  quos  Csesar  amicissim^  confluilutatos  intim^  complezus  est,  iisdem* 
que  magnific&  plane  et  Regi&  Majestate  digna  dona  distribuit ;  ac  Sere- 
nissimo  quidem  Parenti  Electori  ac  Duci  Essedum  Holoeerico  magni- 
fice  tectum,  auro  ai^entoque  supra  Csesaream  opalentiam  splendidum, 
quod  sez  Equi  generosissimi  trahebant.  Senioribus  daobus  Principibus 
Duci  Joanni  O^orgio  et  Duci  Augusto,  cuiyis  equum  oraatu  praecioso 
opulentissimumy  munific^  elargitus  est,  Junioribus  yer6  Ducibos  Ghris- 
tiano  et  Mauritioy  sicut  et  prsecipuis  Sazonum  Aulicis,  preciosos  torques 
aureas  pro  dignitate  et  merito  cujusyisy  dono  dedit. 

Interea  nostri  yictori&  8U&  contra  Palatinos  usi  Cloppenburgo  primikm 
in  deditionem  acceptOy  suspensoque  ez  infami  croce  ejus  loci  PrsefectOy 


ITINERARIUM.  119 

qaod  nnper  k  Cflesareanis  ab  hostes  neqniter  transfo^sset,  ad  Yechtensem 
obsidionem  animnm  ac  vires  applicaernnt,  qnam  qnidem  etsi  noster 
miles  hand  dintnmam  fore  pntaret,  eo  qnod  exili  ambitu  haec  civitas  cir- 
cnmscribi  videretnr,  ob  incidens  tamen  coelnm  plnTium,  et  masculas 
obsessomm  oppositiones,  sex  fiEicil^  septimanis  non  sine  nostromm  san- 
gnine  tenuit  In  e&  obsidione  h  nostris  Perillnstris  Baro  de  Westerholt 
ex  ictn  globnli  plnmbei  extinctns  est.  Ex  adversariis  yer6  loci  prseses 
Colonellns  Lesle,  xaik  cum  Pnefecto  vigiliaram  uno  tormenti  bellici 
majoris  ictn,  occisus  est. 

Contra  Snecos  non  minus  actum  est  alibi  fortiter,  Comes  enim  de 
Braay  in  qninqnentos  Bannirianoe  equitesy  legionesque  peditum  duas 
opportono  loco  incidens  fhdit  plurimos,  fugavit  reliquos.  Nec  minora 
damna  reliquo  adversario  equitatni^  ob  luem  quae  tunc  in  equos,  immani 
clade  crassabatur,  illata  sunt,  ita  ut  potissima  equitum  pars,  pedes  equi- 
tare,  ob  eqnoram  mortalitatem^  fnerit  coacta.  Gallassianus  yer6  exer* 
citus  cnm  fame  indies  mi^is,  qukm  cum  hostilibus  copiii  conflictabatur, 
adeo  nt  quot  diebus  multi  militum  inedift  confecti  ad  sepnlturam  defer- 
mntnr,  alii  yer6y  ut  vitam  alibi  qu8aBit&  annon&  sustinerent,  clam  fugere 
cogerentnr. 


CAPUT  XXXIII. 

De  deditione  Brisacensi,  aliisque  quibusdam  relus  in  Imperio  exactis. 

\  UC  spectat  Brisacensis  expugnatio,  de  qu&  jam  supra 
ssepins  fecimns  mentionem,  qnae  snb  finem  hujus  anni 
M.DC.XXXVIII  per  Wimariensium  Ducem  Ber- 
nardum,  non  minns  fbrtiter  qukm  constanter,  non  sine 
magno  totius  imperii  incommodO|  contigit.  Ejns  His- 
toriam  pauI6  fnsiils  referemns. 


120  ITINERARIUM. 

Yiderat  jam  multb  ante  sagaciflsimuB  Wimariensium  Dux,  BriBacQ 
post  diutarnam  obsidionem  yix  poese  diutins  sostinere  sui  militis  ri^Ii 
tem  cautelam,  qu&  omnis  commeatuiy  quo  maxim^  obsessi  laborabant,  ac^ 
cessus  prsecludebatur,  ita  ut  res  eorum  admodum  curtae  illic  jam  essen 
ut  ob  gravissimam  famem  et  quotidiana  funera  prflesidiarii  mult6  amplic^j 
munitionem  tenere  non  possent.    Emisit  igitur  tam  ex  peditatu,  quam 
equitatu  suo,  qui  quorsum  aut  quam  in  partem  se  G6tzius  yerteret, 
matur^  explorarent :  bi  cum  ex  Csesareanis  yarios  captiyos  adduxissent, 
ab  ipso  Duce  Bemardo  examinati  sincer^  edixerunt,  nescire  se  quidem  | 
quid  G6tzius  moliretury  quoye  exercitum  esset  traducturuSy  hoc  certum 
quod  Waldishuduniy  non  ita  pridem  yenisset  Philippus  Comes  de  ManB-  i 
&ld  k  Csesare  ad  Bayarum,  atque  hinc  ad  totum  exercitum  maxim^ 
yer6  ad  copiamm  duces  destinatus,  in  quem  finem  ne  id  quidem  adhuc 
liquere.    Militem  porr6  Caesareum  sat  copiosum  minus  tamen  animo-   ' 
sum,  yi  irrupisse  in  arcem  Guttenbergensem,  in  qui  ad  quingenta  fra-    ' 
menti  maltra  reperissent.     His  nunciatis  k  Wimario  sine  morft  supremus 
yigiliaram  Prsefectus  Prignitz  cum  ducentis  equitibus»  trecentisque  pe- 
ditibus  Guttenbergam  versus  moyere  jussus  est,  partim  ut  ulteriores 
progressus  impediret,  partim  ut  rei  yeritatem  coram  inspiceret.    Quem 
ut  G6tzian8e  copise  adesse  cognoyerant,  opinatae  sunt  omnem  Wimari- 
ensis  Ducis  exercitum  adyentare,  ideoque  necdum  collectis  yasis  in 
efiusam  abi^re  fugam,  seque  omni  cum  festinatione  Yillingam  con- 
tul^rCy  relictis  potissimis  tormentis  bellicis,  quse  facile  dictus  Prignitz 
ayehere  potuissety  nisi  equoram  penuri&  id  negotii  impediyisset,  prceter 
pancos  itaque  captiyos  reliqua  integra  dimisit,  retulitque  ad  Ducem 
suum,  Comitem  Mansfeldium  nunc  cum  exercitu  Csesareo  esse,  militi- 
que  Diploma  Csesaris  k  Serenissimo  Bayaro  subscriptum  exhibuisse, 
quo  jubeantur  nullam  posthac  G^tzio,  sibi  yero  omnem  obedientiam  et 
submissionem  militarem  prsestare.    Mox  hinc  ad  G^tzium  adiisse  ut 
yinctum  ad  Csesarem  yel  cert^  Bayarum  ablegaret,  quod  sine  cunc- 
tatione  factum,   rhedaque  impositum  cum  ducentis  equitibus  Caesari 
fidelissimis  Monachium  abduci  jussit.     Nec  ipse  quoque  Mansfeldius 
mult6  posty  cum  militare  imperium  cum  summft  auctoritate  ad  ulteriorem 
Csesaris  dispositionem  in  Goltzium  transtulisset,  ali6  profectus  est. 


ITINERARIUM.  121 

Brisaci  interea  cnm  Oeneralis  tomientoram  Prflefectus  Baro  de  Rei- 

nach  omni  se  ope  destitoi  yideret,  nec  liberandsB  munitionis  locom 

iLxit  modum  nUum  cognosceret,  nec  superesset  in  urbe  quosuam  suorum- 

que  vitam  posthac  sustineret,  extrema  fames  summaque  miseria  militem 

caeteroqui  cordatum,  ad  mitiores  sermones  adegit.     Duodecimo  igitur 

II>e<%mbris  tympanistam  illum,  quem  ante  paucas  horas  Colonellus  Erlach 

intromiserat,  ez  urbe  remisit,  cum  officiosissimis  literiS|  ex  quibus  fiicile 

notari  poterat,  eum  quidem  certis  et  honestis  conditionibus  urbem  dedi- 

tummy  rogabant  yer6  ut  pro  majore  utriusque  partis  securitate  obsides 

utrimqae  mitterentur,  quoad  pacta  concluderentur.     Nec  mult6  ante 

axnicisaimas  omnino  literas  ad  ipsum  Wimarise  Ducem  dederat  Reinachi- 

us,  qnibns  commodas  rogabat  conditiones.     Has  Reinachii  literas  cum 

£>ux  Bemardus  legisset,  consilio  bellico  coacto,  nunciayit  expedire,  ut 

ipse  pactis  coram  interesset :  Itaque  sexto  decimo  Decembris  ultr6  citro- 

que  missisprimum  obsidibus,  septendecim  puncta  Reinachius  emisit,  qui- 

bas  ab  adyersariis  subscribi  yoluity  sed  omnia  yix  lecta,  quamprimiim  k 

Dace  Bemardo  remissa  sunt,  nunciatumque  yictoriosi  Ducisesse,  leges 

sea  gratias  potius  yictis  prsscriberey  ipse  igitur  omnia  pacta  ad  qnatuor- 

decim  capita  reduxity  hoc  fer^  quo  sequuntur  modo. 

I.  Conceditur  Generali  tormentorum  bellicorum  Prsefecto  Baroni 
de  Reinach  commendanti  in  Brisach,  ut  cum  onmi  sibi  subdito  militey 
reliquisque  dnobus  Colonellis  Escher  et  Wirtzen,  omniquecomitatu,cum 
omni  instractu  bellico  oneratis  fistulis,  tam  pedites  quam  equites  salyis 
snis  rebus  onmibus  egrediantur.  Offert  praeterea  Dux  Wimariensis  fame 
miseram  in  modum  exhaustis  militibus,  in  dnos  dies  sufficientem  com- 
meatum.  Yult  nt  nono  decimo  Decembris  egressio  instituatury  et  ante- 
quam  ea  fiat,  imperat  ut  sibi  tradantur  aliquot  ex  prscipuis  propugna- 
culis. 

II.  Ut  omnium,  quibus  aquis  descendere  collibitum  fuerit,  ressalyae 
et  incolumes  Argentinam  usque,  per  quasyis  Brisacenses  nayes  (un& 
noininatim  certas  ob  causas  exceptft)  deferantnr,  hic  tamen  conditione, 
ut  nautfle  onmes  yel  Argentinfty  yel  cert^»  si  istic  aliarum  nautaram  copia 
difficilis  ferety  Philippoburgo  Brisacum  sine  mor&  remittantur. 

III.  Indolgetnr  Domino  Baroni  de  Reinach,  et  ejus  militi  ut  duo 


122  ITINERARIVM. 

tormenta  bellica  majoray  qaomm  quodviB  globum'octo  libranim  capiat, 
oum  viginti  globis  duobusque  vasis  tormentarii  palyeris  secum  abdacat, 
in  quem  finem  duse  aliae  naves,  si  opus  fuerit,  Bemensesy  prester  jam 
supra  concessas  Brisacenses,  dabuntur. 

IV.  Ut  de  transitu  ad  Argentinam  Dominus  Baro  de  Reinach  oertiis 
sit»  poterit  cum  literis  aliquem  ex  suis  fidum  Argentinam  mittere»  qixi 
de  civitatisvoluntate  intelligat.  Quod  si  istic  transitus  negaretar,  spondet 
Wimariensis  Dux,  se  cum  suorum  militum  salvo  conductu  facturamy  ut 
omnia  impedimenta  salva  Offenburgum  deducantuTy  etpro  majore  caa- 
telsl  seu  securitate  obsides  dabit  dicto  Reinach. 

Y.  Transfugas  bb  pactis  neutiquam  condudi  vult  Dux,  sed  eoe  sibi 
reddi,  qui  yer6  capti  duranteobsidioneadpartesCflesareassetranstalerunt, 
iis  liberam  erit  yel  morari  cum  illis  oum  quibus  sunt,  vel  ad  se  reverti. 

VI.  Obligabitur  jam  ssBpe  nominatus  Baro  de  Beinach,  ut  his  pactis 
conclusis  mandet  seri6  oommendanti  in  LandskroUy  ut  arcem  illam*  Wi- 
mariensi  Duci  cedat.  Promittit  ver^  Dux  se  militem  istic  prflesidiarium 
yel  Vilingam  yel  O&nburgum,  quod  quidem  ipse  Toluerit  salyumy  sine 
ulla  offensa  deducturom. 

VII.  Omnes  captivi  tam  Brisaci,  quam  in  Landskron  detenti,  sine 
litro  restituantur  Wimario  Duci.  PoUicetur  similiter  Dux,  se  utriusque 
loci  captivos  remissurum. 

YIII.  Officialibus  qui  res  politicas  seu  CamersB  administrftrunt,  sea 
qui  de  regimine  Austriaco  ante  hacfuerunti  post  bimestre  spacium  libe- 
rum  erit  alio  commigrarOy  interim  tamen  non  tantum  actascriptayeomiua 
fideliter  reddent,  sed  et  sufficientem  instructionem  ad  cognitionem  rerum 
omniumy  iis  quos  Dux  designaverit,  &cient.  Dnde  et  quibusdam  permit- 
titur  ut  res  suas  unk  cum  reliquo  milite,  ali6  in  tutiora  loca  transferant. 
IX.  Nil  eorum  scriptorum,  librorum,  &c.  quee  ad  Rempublieam, 
Magistratum,  Cancellariam,  Cameram,  ordinem  Teloniorum,  Rationes 
&c.  spectanty  yiolabant,  aut  quoyis  modo  mutilabunty  quo  minus  admiji- 
istratio  rerum  hactenus  serviEitai  administrati  poseit.  Gonceditor  tamen 
Generali  de  Reinach,  ut  ea  scripta  secum  exportet,  qa»  ab  iUo  tempore 
quo  ipse  fuit  Gubernatori  beUicam  proyisionem,  stracturam  aliqooa^iie 
sumptus  militares  concemant* 


ITINERARIUM.  123 

X.  Omiiem  apparatam  et  instractnm  beUicam,  cQJascanque  faerit 
nonuBis  aat  fermflBi  fideliter  ei  qaem  Daz  nominayerit,  tradet :  nec  qaid- 
qiiam  eomm  infbdietur,  destraetary  comminaetar. 

XI.  Civibai  sea  Incolis  Brisacensibusy  liberam  religionis  exercitium 
concedetar,  eorum  tecta  domasque  ac  preecipu^  templa,  monasteriaque 
inviolata  ac  intaetay  absque  all&  direptione»  relinquentur.  Quod  si  rerb 
religioeonim  aonnnlli  alio  commigrare  ipsi  ultr6  cogitarent»  cuivis  id 
liberam  reUnqnetar.  Qaod  Ter6  ad  alios  qui  cives  non  sunty  sed  tantum 
ad  tenipiis  secnrttatiscaasft  hospites,  maxim^  Yer6  Nobiles  istius  con- 
ditioDis,  ita  Duz  com  iUis  aget»  ut  conqueri  jure  nuUo  modo  possint. 

XII.  MobiUaomniaaddomum  Aostriacam  olim  pertinentia,  univer- 
saqne  aliaia  Brisacensem  muaitionem  tutelfls  caa8&  importataseu  advecta : 
Eaque  qan  militi  ezituro  aut  civibus  permansuris  legitimo  titulo  attribui 
nequeant»  intaota  reUnqttantur,  ac  illis  qui  ad  id  officii  k  Duce  designa- 
bontar  aine  reservatione  oUius  fideliter  tradantor. 

XIII.  Cavebit  Oeneralis  tormentorum  prsefectus  Baro  de  Reinach, 
et  aasecmrabit  obeidibas  ad  id  post  se  relictis,  ne  quid  occult»  machinati- 
onisy  quod  munidoni  Brisacensi,  Duci  WimariO|[velsuisilIucintroeuntibus 
damno  esse  possit,  illic  relinquatur. 

Xiy .  Denique  omnia  haec  absque  dolo  utrimque  servabuntur.  Quod 
si  tamen  aliquis  privatus  contra  hsBC  egisse  convinceretury  non  ideoreliqua 
commanitas  omnis  unios  perfidiam  luet,  sed  solus  machinator  fraudis, 
pro  merito  plectetur.  In  quomm  omnium  fidem  imprimis  ipse  Seren- 
issimas  Wimariensium  Dux  Bemardus ;  tum  Baro  deHeinachi  su&  manu 
subsoribent. 

Qaod  et  actnm  septimo  deoimo  Decembris  Anno  M.DC.XXXYIII. 

Pactis  ez  utraqae  parte  admissis,  stabilitis  et  subscriptiSy  Wimario 
Duci  innotuit,  triginta  suorum  militum  Brisaci  in  carcere  durante  obsi- 
dione  mortuos,  et  ooto  alioe  k  sociis  concaptivis  ob  famem  et  inediam  in  cL 
bam  ease  mactatos  et  devoratos.  Unde  Dux  itaezeanduit,  utpaotasimpli- 
eiter  rescindere  deoreverit,  oonoluseritqaeomnespraesidiariosinegressa 
intemeoione  delere,  feoissetque  nisi  omnes  militisB  primores  deprecatifius- 
sent  quorum  precibus  securitatem  Brisacensibus  annuit.    Egressi  itaque 


124  ITINERARIUM. 

8unt  nono  decimo  Decembris  intra  octavam  et  nonam  matutinam  quad- 
ringenti  sani  militeSy  quinquaginta  aegri  cum  novendecim  YexiUis,  septoa- 
ginta  equis,  duabus  mulis,  sex  rhedis,  tribus  curribus,  BBgri  Baniqne 
separatim  diversis  navibus,  Argentinam  versus  secundo  Rheno  deducti 
sunt. 

In  egressu  Dux  Wimarius  Baronem  de  Reinach  sub  portft  aciiter 
perstrinxit,  objiciens  tnm  barbaram  ac  feram  immanitatem  in  milites 
quantumyis  adversarios  in  carcere  exercitam :  cui  excusandse  quid  res- 
pondere  possit,  se  quidem  plan^  non  videre.    Cui  Baro  de  Reinach  non 
latere  suam  Celsitudinem,  similem  contigisse  casum  in  obsidione  AuguB- 
tan&,  in  qua  similiter  cames  humanae  in  delitiis  fuerint,  ideoque  se  extra 
culpam  esse,  si  inopia  et  horrenda  fames  ad  id  delicti  milites  adegerit. 
Quod  Yer6  ipse  eos  in  vincula  compegerit,  aliud  prudenter  se  facere  haud 
potuisse,  cum  enim  captiYi  indies  elabendiqusererent  occasionem,  ac  jam 
Yidissent  quo  res  Brisacenses  loco  essent,  dubio  procul  id  ad  suoe  relatori 
Aiissent :  ut  ergo  majora  suis  damna  cayeret,  se  ad  illud  medium  com- 
pulsum  esse.    De  cibo  porr6  ipsis  subtracto  in  carcere,  id  quidem  salTi 
Ducis  Yenitl,  apert^  ialsum  esse,  cum  ipsis  carnes  equinse  fuerint  sub- 
ministratffi,  tam  diu  donec  9t  suis  illae  defxierint,  ideoque  se  eos  mitins 
tractare  tunc  pro  temporis  injuri&  non  potuisse. 

Post  Reinachium  Brisacensis  Cancellarius,  Dominus  Volmarius  pnlliB 
Yestibus  indutus,  bacillum  manu  praeferens  ad  Ducem  accessit,  ipsiqne 
ter  in  genua  proYolutus  supplex  &ctus  est,  petiitque  sibi  ignosci  nescio 
quse  Yerba  temer^  et  imprudenter  in  Ducem  egesta.  Cui  Dux.  Sequidem 
sufficientem  habere  causam,  acrii!is  in  ipsum  animadYertendi,  sed  se  modo 
ignoscere,  Yideret  porr6  ipse  ut  imposterum  cautius  de  Principibus  loqne- 
retur.  Colonellum  quoque  Escher  aliosque  nonnuUos  perhumaniter  est 
aHocutuB,  constantiam  et  fortitudinem  eorum  in  tant&  rerum  omnium 
penuri^  Yehementer  laudans. 

Tormenta  majora  bellica  quse  in  urbe  relicta  sunt,  centum  Yiginti  quin- 
que  fuerunt,  praeter  ea  ex  quibus  igniti  globi  emitti  consueYcrunt.  Qaoad 
pulYerem  pjrium  aliumque  apparatnm  bellicum,  nullis  fuit  defectos, 
suffecissetque  ad  protrahendam  deditionem  in  multos  adhuc  menses.  Sola 
panis  conmieatusYe  penuria  eam  prsecipitaYit. 


ITINERARIUM.  125 

Fames  porr6  tam  incredibilis  fmt,  ut  difficulter  describi  qneat.  Cert^ 

nulla  iinqiiam  in  antiquis  et  recentibus  historiissseyior  notata  est.  In  hac 

obsidione  uno  die  octo  pueri  perditi  sunt,  ita  ut  nunquam  post  hac  sint 

irisi,  constans  fama  et  probabilis  suspicio  fuit,  eos  ad  lanienam  et  cibum 

bominum  raptos.  Mortui  triduani  quadriduanique  terrd  effo8s&  eruti  sunt, 

et  in  £ru8tra  dissecti  et  in  epulas  appositi.    Militesquiobdelictain  vin- 

cnlis  agebant,  fame  compellente  cfdcem  ^  pariete  avulsum  comederunt. 

Sed  nec  fame  tabescentibus  parsum,  quos  avid^,  ne  simili  malo  perireQt, 

Bocii  concaptivi  devor&runt.     Yix  ultimis  hebdomatibus  uUa  prseteriit 

noz,  quin  decem  in  publicb  yicis  fame  extincti  reperirentur.  Yendebatur 

modins  siliginis  quadraginta  omnino  florenis ;  Hordei,  quatuordecim, 

avenae,  duodecim  imperialibus.    Modius  pisorum  stabat  novem  florenisi 

modias  farris  mistus  tribus  furfurum  modiis  emptus  est  centum  viginti 

florenis.     Vini  mensura  unica  et  panis  trium  librarum,  aureo  annulo 

cam  Margaritd  preciosi  quam  adamantem  yocitant.     Quis  hsec  credat  ? 

Sed  majora  afierro.    .  Butyri  libra  quatuor  florenis  sestimabatury  lardi 

duobns  et  medio  florenis ;  salis,  floreno  uno ;  casei,  sesqui  floreno ;  po- 

mam  non  admodum  grande,  dimidio  floreno ;  cucurbita,  septem  florenis. 

Libra  una  equinae  camis  medio  floreno ;  quarta  pars  canis,  septem  florenis ; 

Glires  singuliy  singulis  florenis ;  vitulinfle  exuvise  singulae  quinque  flo- 

reiiia  non  minus  emptae  sunt.     Sed  quid  his  tam  tristibus  immoror?  ad 

alia  progrediamur. 

Obtent&  victori&y  etacceptiin  deditionem  urbe,  postquam  magnific^ 
tam  Brisaci  quam  in  Galliis  triumphatum  est,  omnis  cogitatio  et  labor 
in  id  incubuit,  ut  sufficienti  commeatu  hic  locus  muniretury  multaque 
mox  millia  curruum  frumento  onustorum  in  urbem  iUata  sunt,  ita  ut  in 
multos  annos  commeatus  sufficeret. 

Impensse  in  hanc  obsidionem  collocatSBi  ad  undecies  centena  millia 
imperialium  sestimantur.  Milites  yer6  qui  utrimque  quadrimestri  hac 
obsidione  ceciderunt,  octodecim  millia  excessisse  dicuntur.  Hsec  de 
Brisaco,  ad  alia  alibi  gesta  transeamus. 

Sttb  yicesimum  secundum  DecembriSy  Imperatrix  felici  partu  filium 
Principem  enixa  est,  quem  appellari  yoluit  Maximilianum  Thomam. 
Nostri  interim  milites  qui  in  Westphalift  et  circum  circa  morabantur» 


126  ITINERARIUM. 

miserum  iu  modom  pagos  et  oppida  quse  sub  ditione  Iiofltium  erant, 
depopulati  sunt;  quoad  secundo  tandem  Februarii  die  anni  BCI>C. 
XXIX.  ad  hybema  sunt  evooati.    Greneralis  Louthersheim  ad  Yechtam 
hjbemaTity  Generalis  Bredaw  montensem  Patriam  obtinuit.    Geaeralis 
Hatzfeldt  Tremoniam,  Hammoniam,  aliasque  circum  ctTitates  sibi  re* 
tinuit.    Alia  in  alios  comitatas  deducti  sunt.    Dragones  nostri  niA  cam 
Colonello  Rambstorff,  Colonello  Winsheim,  ColondloSparrin  Wetter- 
aTiam  amandati,  ad  quorum  oomitatum  accedere  jussus  est  Princeps 
Palatinus  Robertus  uuper  in  prsslio  captus,  cura  aliis  ibidem  concaptiTi% 
qui  huc  usque  k  clade  nuper  k  noetris  accept&  in  Monasteriensi  i^iifloopata 
egerat,  nec  aliud  quidquam  ipsi  ad  recreationem  deerat,  qukm  plena 
Ubertas,  ei  enim  submittebantur  identidem  k  Principe  Carolo  Ladovico 
Fratre  ipsius  pecunise  largissimae ;  acceperatque  non  itapridem  Minda 
mille  quingentos  Ducatus,  sicut  et  Hag&  comitis  Tcstes  mir^  predasas, 
rhedamqne  imprimis  elegantem  in  usnm  Itineris  ad  Imperatorem,  qno 
abducenduB  erat  k  nonnullis  nostromm  turmis.     Colonellus  interim 
noster  DeTcroux  cum  reliquis  suis  turmis  Fridburgensem  ciTitatem  in 
hyberaa  sua  sortitus  est,  quo  ut  cum  milite  suo  Tcnit  portis  ezchunu, 
unde  in  pagis  desolatis  omnique  prorsus  ope  deetitutis  agere  ad  tempns 
compulsus  est.   Quam  quidem  injuriam  cum  multimilitum  ulciaci  araiis 
Tellent,  aliomm  saniori  consilio  retenti  sunt,  hi  consultiils  fore  putabant 
si  totum  negotiumad  Greneralem  Hatzfeldiumdirimendumperscribeietar. 
Cum  Ter6  ipse  k  nobis  abesset  longinsy  Cronbergam  interea,  donec  ad 
nostras justissimas  querelas  essetresponsum,  migrare  consdtuimus.   £rat 
Cronberga  tunc  TariLs  ante  cladibus  afflicta,  et  secum  ipsa  intestinis  odiis 
dissidebat.    Isthic  cum  decem  cohortibus  ipsum  triduum  habitaTimuB : 
miserum.  erat  Tidere  copiosum  militem  in  tantillis  spaciis  coocludi- 
Nec  aliud  sperari  poterat,  ni  matur^  proepiceretnr,  quam  graTis  ez  fixtore 
lues:  accedebat  quod  annonadeficiebat  ante,  quam  prompta  Tideretnr, 
adeo  ut  ipse  Colonellus  DeTeroux  (cum  media  ciTibus  suppetere  haad 
amplius  posse  Tideret)  suis  sumptibus  ft  Franoofurtensi  ciTitate,  snmmft 
inedii  cogente,  centnm  siliginis  maltra  coemere  deberet,  misso  Ter6ad 
id  homine  naTO  et  sagace  qui  aTeheret,  ciTitas  se  frumenta  «x  urbe  di- 
mittere  poese  negaTit.    JEgrh  tulit,  suas  pecunias  remitti,  ColoneUas 


ITINERARIUM.  127 

nosteTy  satisqiie  yerbis  signisque  quam  ribi  iste  procedendi  modug  displi* 
ceret,  OBtendit.  Unde  miles  occasionem  sumpsit  istam  Francofurtensium 
inclementiam  quoquo  modo  ulciscendiy  quse  se  non  mult6  post  admodum 
commoda  obtulit.  Agebatnr  Francofurtnm  Tersus  porcorumgrex,  centum 
qmnqnaginta  snibus  constans,  in  quem  noster  miles  incidensy  omnem 
strETit  atque  depastus  est.  Ursellse  interim  Domino  Colonello  nostro 
pro  precio  frumenta  subministraverey  ut  gregarius  saltem  tunc  miles  in 
campis  stationem  figere  potuerit.  Miseri  autem  Cronbergenses  officiarios 
omneB  cam  equis  et  fiunulatu  intra  moenia  habebant,  et  alere  oompelleba&- 
tor  solft  Fridbergensium  peru  cacift,  qni  nos  contra  CsBsaris  expressa 
decreta  &  se  excluserant. 

Hic  ergo  dnm  statur  in  yaria  loca  excursum  est,  nescio  an  ftmlf 

magis  qukm  temporis  fallendi  causft.  luTisimusquoque  KAnigsteinianem 

arcem  vicinoquidem,  sed  edito  ooUe  flBdifieatamy  sitn  et  munitione  contra 

qaosvia  bostium  impetns  secnram.  Yicecolonellus  Proenobilis  Dominus 

Joannes  Christophorus,  ex  clarissimft  etantiqn&Bettendorfiorum  prosapiA 

oriundns,  nos  non  minus  liberaliter,  quiim  hnmaniter  accepit,  omnique 

honoris  et  obseqnii  genere  nnit  cnm  Prsenobili  ac  honestiasimft  matronft 

conjage  saft,  Colonellnm  nostrnm  ejusque  comites  prosecutusest.  Cum 

anlem  ipse  tnnc  fort^  podagrft  impeditus,  pedibus  consistere  non  posset, 

primores  praesidii  sai  nol»s  adjunxit,  qui  nos  per  arcem  deducerent,  os» 

teaderentque  omnem  ejns  ambitnm :  In  egressn  quoque ;  nostro,  honoris 

et  nrm  benevolentifle  caosft  tormenta  majora  bellica  solvi  fecit,  quod 

hnaanitatis  prolixiflBimm  officinm,  Colonello  DeTeroaxplurimumplacnit» 

Hinc  domum  reyersi  intra  pamcos  dies  responsum  acoepimusy  ut  denuo 

Fridbergam  adiremna.     Quamprimum  igitnr  Colonellus  noster  cum 

quatuor  tnnnis  illnc  moTit,  sed  et  tunc  segr^  admodum  admissos  est,  ita 

ut  eiritas  arma hostilia  in  nos  pararet,  et  ni  fallor  expedivisset  contra  nos, 

aisi  eeatarioy  qui  fort^  tonc  Fridbergensium  arcem  exili  spacio  Talliset 

•^ribns  ab  mbe  separatamy  insidebat,  eos  fuisset  dehortatns. 

Hoc  tempore  nandatam  nobis  est  Generalem  Salis,  cnm  per  Thurin- 
giam  oomaarett  incidisse  in  Bannirianos,  fusum  cMumqoe  cum  sex  legi* 
«uhus  esse,  ipsnm  Daoem  com  multis  h  primatibos  aqptamy  qase  res 
Mhom  aostros  affiixit. 


118  ITINERARIUM. 

Capitaneo0  peditam  tnnnifl  pnBfectos.  Senior  Princeps  Palatinns  Ca- 
rolos  Ludovicns,  cam  essedum  quod  sez  insignes  equi  trahebant,  celeri 
fuga  evasurusi  oouBcendisset,  Visurgim  tranare  aggressus  est»  cum  yer6 
in  ceteriore  ripft  terra  esset  elatior  qnkm  ut  equi  eniti  poesent,  currum 
reliquit  et  inter  salices  multum  Inctatus,  incolumis  tandem  in  siocum 
ezscendit,  et  pedes  ulteriorem  salutem  Minds  qusesivit,  currus  Ter6 
cum  equis  et  aurigft  Yisurgi  obrutiy  perierunt  In  loco  prselii  mille 
ducenti  numerati  sunt  occisiy  prseter  eosy  qui  in  sylvis  et  aquis  aut 
alibi  cum  fugerenty  mortem  obi^runt.  £  Csesareanis  prseter  jam  dictum 
Petrum  06tzium  interfecti  sunt  Colonellus  Tjrell  natioue  Ibemus,  ani- 
mo  miles  in  paucis  egregius,  quod  ipsum  ipsi  quoque  hoetes  non  semel 
fassi  sunt  et  experti;  unus  Yice-Colonellus  cum  militibns  gregariis  non 
plus  quadraginta. 

Pugn&  confect&  Oeneralis  noster  Comes  de  Hatzfeldt,  copias  nostras 
in  comitatum  Lipiensem  traduci  voluity  et  paucis  diebus  quiescere. 
Vigesimft  et  secundi  Octobris  Princeps  Palatinus  Bobertus  cum  reliquis 
captivis  Warendorpium  deductus  est. 

Non  possum  h!c  prsetermittere,  quin  mentionem  iaciam  humanissimi 
illius  conyentusy  qui  ad  Leuthmaritz  habitus  est  ab  Augustissimo  Impe- 
ratore  nostro  Ferdinando  III.  et  Serenissimo  Saxonise  Duce  et  Elec- 
tore,  in  quo  de  summi  momenti  negotiis  actum  est.  Deduxerat  secum 
Saxonum  Dux,  ut  Caesari  gratularetur  imperiales  honores,  et  insignes 
ab  hostibus  reportatas  victorias,  quatemionem  filiorum  suorum  Princi- 
pum,  quos  Csesar  amicissim^  consalutatos  intim^  complexus  est,  iisdem- 
que  magnific&  plane  et  Regift  Majestate  digna  dona  distribuit ;  ac  Sere- 
nissimo  quidem  Parenti  Electori  ac  Duci  Essedum  Holoserico  magni- 
fice  tectum,  auro  argentoque  supra  Csesaream  opolentiam  splendidum» 
quod  sex  Equi  generosissimi  trahebant.  Senioribus  duobus  Prinoipibus 
Duci  Joanni  (^eorgio  et  Duci  Augusto,  cuiyiB  equum  oraatu  prsecioso 
opulentisRJmum,  munific^  elargitus  est,  Junioribus  verb  Ducibus  Chris- 
tiano  et  Mauritioy  sicut  et  prsecipuis  Saxonum  Aulicis,  preciosos  torques 
aureas  pro  dignitate  et  merito  cujusvis,  dono  dedit. 

Interea  nostri  victorift  suft  contra  Palatinos  usi  Cloppenbui^o  primikm 
in  deditionem  accepto,  suspensoque  ex  infami  cmce  ejus  loci  Prse&ctOy 


ITINERARIUM.  119 

qaod  nnper  k  desareanis  ab  hostes  nequiter  transfagisset,  ad  Vechtensem 
obsidionem  animum  ac  vires  applicueranty  qnam  qnidem  etsi  noster 
miles  hand  diutamam  fore  putaret,  eo  quod  exili  ambitu  hsec  civitas  cir« 
cunuscribi  yideretur,  ob  incidens  tamen  coelum  pluyiumy  et  masculas 
obsessorum  oppositiones,  sex  facil^  septimanis  non  sine  noetrorum  san- 
gaine  tenuit.  In  e&  obsidione  ^  nostris  Perillustris  Baro  de  Westerholt 
ex  ictu  globuli  plumbei  extinctus  est.  Ex  adversariis  verb  loci  praeses 
Colonellus  Leslcy  un^  cum  PrsBfecto  yigiliarum  uno  tormenti  bellici 
majoris  ictu,  occisus  est. 

Contra  Suecos  non  minus  actum  est  alibi  fortiter,  Comes  enim  de 
Brnay  in  quinquentos  Bannirianos  equites,  legionesque  peditum  duas 
opportuno  loco  incidens  fudit  plurimosy  fugayit  reliquos.  Nec  minora 
damna  reliquo  adversario  equitatuiy  ob  luem  quae  tunc  in  equos,  immani 
clade  crassabatur,  illata  sunt,  ita  ut  potissima  equitum  parsy  pedes  equi- 
tare,  ob  equomm  mortalitatem,  fuerit  coacta.  Gallassianus  verb  exer- 
citus  cnm  fame  indies  magis,  qukm  cum  hostilibus  copiis  conflictabatur, 
adeo  ut  quot  diebus  multi  militum  inedi&  confecti  ad  sepulturam  defer- 
mntur,  alii  Yerb,  ut  vitam  alibi  qu8e8it&  annon&  sustinerent,  clam  fugere 
cogerentnr. 


CAPUT  XXXIII. 

De  deditione  Brisacensi,  aliisque  quibusdam  relus  in  Imperio  exactis. 

\  nC  spectat  Brisacensis  expugnatio,  de  qu&  jam  supra 
saepius  fecimus  mentionem,  quae  sub  finem  hujas  anni 
M.DC.XXXVIII  per  Wimariensium  Ducem  Ber- 
nardum^  non  minus  fbrtiter  qukm  constanter,  non  sine 
magno  totius  imperii  incommodOy  contigit.  Ejus  His- 
toriam  panlo  fusiills  referemus. 


120  ITINERARIUM. 

Yiderat  jam  miilt6  ante  Bagacissimas  WimarienBiam  Dax,  Brisacum 
post  diaturnam  obsidionem  yix  posse  diatios  sastinere  soi  militis  vigilazi- 
tem  cautelam,  quft  omnis  commeatui^  qao  maxim^  obsessi  laborabant,  ac- 
cessus  praecladebatur,  ita  at  res  eorum  admodum  cartse  illic  jam  essen  t, 
ut  ob  gravissimam  iamem  et  quotidiana  funera  prsesidiarii  multb  amplidra 
munitionem  tenere  non  possent.    Emisit  igitur  tam  ex  peditatu,  quam 
equitatu  suo,  qui  quorsum  aut  quam  in  partem  se  06tzins  verteret, 
matur^  explorarent :  bi  cum  ex  Cffisareanis  varios  captiTOS  adduxissent, 
ab  ipso  Duce  Bemardo  examinati  sincer^  edixerunt,  nescire  se  quidem 
quid  G6tzius  moliretur,  quove  exercitum  esset  traductaruSy  boc  certum 
quod  Waldishudumy  non  ita  pridem  yenisset  Philippus  Comes  de  Mans- 
feld  k  CflBsare  ad  BaTammy  atque  hinc  ad  totum  exercitum  maxim^ 
ver6  ad  copiarum  duces  destinatus,  in  quem  finem  ne  id  quidem  adhuc 
liquere.     Militem  porr6  Csesareum  sat  copiosum  minus  tamen  animo- 
sum,  vi  irrupisse  in  arcem  Guttenbergensem,  in  quft  ad  quingenta  fru- 
menti  maltra  reperissent.     His  nunciatis  k  Wimario  sine  morft  supremus 
vigiliamm  Prsfectus  Prignitz  cum  ducentis  equitibus,  trecentisque  pe- 
ditibus  Guttenbergam  versus  movere  jussus  est,  partim  ut  ulteriores 
progressus  impediret,  partim  ut  rei  veritatem  coram  inspiceret.    Quem 
ut  G6tzian8e  copise  adesse  cognovemnt,  opinatae  sunt  onmem  Wimari- 
ensis  Ducis  exercitum  adventare,  ideoque  necdum  collectis  vasis  in 
efiusam  abi6re  fugam,  seque  omni  cum  festinatione  Villingam  con- 
tul^re,  relictis  potissimis  tormentis  bellicis,  quse  facile  dictus  Prignitz 
avehere  potuisset,  nisi  equorum  penuri&  id  negotii  impedivisset,  praeter 
paucos  itaque  captivos  reliqua  integra  dimisit,  retulitque  ad  Ducem 
suum,  Comitem  Mansfeldium  nunc  cum  exercitu  Csesareo  esscy  militi- 
que  Diploma  Csesaris  k  Serenissimo  Bavaro  subscriptum  exhibuisse, 
quo  jubeantur  nullam  posthac  G^tzio,  sibi  vero  omnem  obedientiam  et 
submissionem  militarem  prsestare.    Mox  hinc  ad  G6tzium  adiisse  ut 
vinctum  ad  Caesarem  vel  cert^  Bavarum  ablegaret,  quod  sine  cunc- 
tatione  &ctum,  rhedaque  impositum  cum  ducentis  equitibas  Cffisari 
fidelissimis  Monachium  abduci  jussit.    Nec  ipse  quoque  Mansfeldius 
mult6  posty  cum  militare  imperium  cum  summft  auctoritate  ad  ulteriorem 
Cffisaris  dispositionem  in  Goltzium  transtulisset,  ali6  profectus  est. 


ITINERARIUM.  121 

Brisaci  interea  cum  Generalis  tormentorum  Praefectus  Baro  de  Rei- 

nacli  omni  se  ope  destitni  videret,  nec  liberandae  munitionis  locum 

aut  modum  ullum  cognosceret,  nec  superesset  in  urbe  quo  suam  suorum- 

qne  vitam  posthac  sustineret,  extrema  fames  summaque  miseria  militem 

ceeteroqui  cordatum,  ad  mitiores  sermones  adegit.     Duodecimo  igitur 

Decembris  tjmpanistam  illum,  quem  ante  paucas  horas  Colonellus  Erlach 

intromiserat,  ex  urbe  remisity  cum  officiosissimis  literis,  ex  quibus  facile 

notari  poterat,  eum  quidem  certis  et  honestis  conditionibus  urbem  dedi- 

tumm,  rogabant  yer6  ut  pro  majore  utriusque  partis  securitate  obsides 

utrimque  mitterentury  quoad  pacta  concluderentur.     Nec  multb  ante 

amicissimas  omnino  literas  ad  ipsum  Wimarise  Ducem  dederat  Reinachi- 

us,  quibus  commodas  rogabat  conditiones.     Has  Reinachii  literas  cum 

Dux  Bemardus  legisset,  consilio  bellico  coacto,  nunciavit  expedire,  ut 

ipse  pactis  coram  interesset :  Itaque  sexto  decimo  Decembris  ultrb  citro- 

que  missisprimum  obsidibus,  septendecim  puncta  Reinachiusemisit,  qui- 

bus  ab  adversariis  subscribi  voluity  sed  omnia  vix  lecta,  quamprimiim  k 

Dnce  Bemardo  remissa  sunt,  nunciatumque  victoriosi  Ducis  esse,  leges 

seu  gratias  potius  yictis  prsescribere,  ipse  igitur  omnia  pacta  ad  quatuor- 

decim  capita  reduxit,  hoc  fer^  quo  sequuntur  modo. 

I.  Conceditur  Generali  tormentorum  bellicorum  Praefecto  Baroni 
de  Reinach  commendanti  in  Brisach,  ut  cum  omni  sibi  subdito  milite, 
reliquisque  duobus  Colonellis  EscheretWirtzenyomniquecomitatUyCum 
omni  instractu  bellico  oneratis  fistulisy  tam  pedites  quam  equites  salvis 
sais  rebus  omnibus  egrediantur.  Offert  prseterea  Dux  Wimariensis  &me 
misemm  in  modum  exhaustis  militibus,  in  duos  dies  sufficientem  com- 
meatum.  Yult  ut  nono  decimo  Decembris  egressio  instituaturi  et  ante- 
quam  ea  fiat,  imperat  ut  sibi  tradantur  aliquot  ex  praecipuis  propugna- 
culis. 

II.  Ut  omnium,  quibus  aquis  descendere  collibitum  iuerit,  res  salvse 
et  incolumes  Argentinam  usque,  per  quasvis  Brisacenses  naves  (un& 
nominatim  certas  ob  causas  exceptft)  deferantury  h&c  tamen  conditione, 
ut  nautae  omnes  vel  Argentin&,  vel  cert^,  si  istic  aliarum  nautamm  copia 
dificilis  foret,  Philippoburgo  Brisacum  sine  mor&  remittantur. 

III.  Indulgetnr  Domino  Baroni  de  Reinach,  et  ejus  militi  ut  duo 


122  iriNERARIUM. 

tormenta  bellica  majora,  qaomm  quodyifi  globum^octo  libranim  capiat^ 
oum  viginti  globis  duobusqne  vasis  tormentarii  pulveris  secum  abduc&t, 
inquem  finem  duffi  ali®  naves,  fli  opufl  fuerit,  Bemensesy  prster  jmm 
flupra  concesflas  Briaacenses,  dabuntur. 

lY.  Ut  de  transitu  ad  Argentinam  Dominus  Baro  de  Reinach  certUB 
sit»  poterit  cum  literis  aliquem  ex  suis  fidum  Ai^entinam  mittere,  qm 
de  civitatisvoluntate  intelligat.  Qaod  si  istic  transitus  negaretur,  spondet 
Wimariensis  Dux,  se  cum  suorum  militum  salvo  conductu  factanimy  ut 
omnia  impedimenta  salva  Offenburgum  deducantuTy  et  pro  majore  caa- 
tel&  seu  secnritate  obsides  dabit  dicto  Reinach. 

y.  Transfugas  his  pactis  neutiquam  concludi  vult  Daxy  sed  eos  sibi 
reddi»  qui  verb  capti  duranteobsidioneadpartesCsesaieassetranstuleranty 
iis  liberam  erit  yel  morari  com  illis  cum  quibus  sunt,  yel  ad  se  reverti. 
VI.  Obligabitur  jam  ssepe  nominatus  Baro  de  Beinach,  ut  his  pactiB 
conclusis  mandet  Beri6  commendanti  in  LandskroUy  utarcem  iUam  Wi- 
mariensi  Daci  cedat.  Promittit  ver6  Dux  se  militem  istic  prflssidiarium 
vel  Yilingam  vel  O&nburgum,  quod  quidem  ipse  voluerit  salvum^  aine 
uUa  offensa  deducturom. 

YII.  Omnes  captivi  tam  Brisaci,  quam  in  Landskron  detenti,  sine 
litro  restituantur  Wimario  Duci.  PoUicetur  simUiter  Dux,  se  utriusque 
loci  captivos  remissurum. 

YIII.  OfficiaUbus  qui  res  poUticas  seu  Camerfle  administrftrunt,  sea 
qui  de  regimine  Aastriaco  ante  hac  faerunty  post  bimestre  spacium  Ube* 
rum  erit  aUo  commigrare,  interim  tamen  non  tantam  actascriptaveomuia 
fideUter  reddent,  sed  et  safficientem  instructionem  ad  cognitionem  rernm 
omnium^  iis  quos  Dux  designaverit,  iacient.  Dnde  et  quibusdam  permit- 
titur  ut  res  suas  unk  cam  reUquo  miUte,  ali6  in  tutiora  loca  transferant. 
IX.  Nil  eorum  scriptorum,  librorum,  &c.  quse  ad  RempubUcam, 
Magistratumy  Cancellariam,  CamenuUy  ordinem  Teloniorom,  Rationes 
&c.  spectanty  violabunti  aut  quovis  modo  mutilabunty  quo  minns  admin- 
istratio  rerum  hactenus  servata,  administrati  possit.  Conceditor  tamen 
GreneraU  de  Reinach,  ut  ea  scripta  secum  exportet,  qnse  ab  illo  tempore 
quo  ipse  fuit  Gubernatory  beUicam  provisionem,  stracturam  aUqaMque 
samptos  miUtares  concemunt* 


ITINERARIUM.  123 

X.  Onmem  apparatam  et  instraetum  bellicumy  cujnscmiqae  fuerit 
nomiBis  aut  fermflB,  fideliter  ei  quem  Dax  nominayerit,  tradet :  nec  quid- 
quam  eorom  inibdietar,  dedtruetury  comminuetur. 

XI.  CiviboB  seu  Incolis  Brisacensibusy  libemm  religionis  exercitium 
concedetar,  eorum  tecta  domusque  ac  pr&ecipu^  templa,  monasteriaque 
inviolata  ac  iataetay  absque  uM  direptione,  relinquentur.  Quod  si  Yerb 
religioeonim  noanmlli  alio  commigrare  ipsi  ultr6  cogitarent,  cuivis  id 
liberum  relinquetor.  Quod  rerb  ad  alios  qui  ciyes  non  sunt,  sed  tantum 
ad  tempos  secaritatiscausft  hospites,  maxim^  verb  Nobiles  istius  con- 
ditionis,  ita  Duz  cum  illis  aget,  ut  conqueri  jure  nullo  modo  possint. 

XII.  Mobiliaomniaaddomum  Austriacam  olim  pertinentia,  univer- 
saqae  alia  ia  Brisacensem  munitionem  tutel®  caus&  importataseu  advecta : 
Eaque  quiB  militi  exituro  aut  civibus  permansuris  legitimo  titulo  attribui 
neqaennt»  intacta  relinqaantur,  ac  illis  qui  ad  id  officii  k  Duce  designa- 
bontor  sine  reseryatione  allins  fideliter  tradantur. 

XIII.  Cayebit  (Jeneralis  tormentorum  prsfectus  Baro  de  Reinach, 
et  assecmrabit  obsidibus  ad  id  post  se  relictis,  ne  quid  ocoult»  machinati- 
onisy  quod  munitioni  Brisacensi,  Duci  WimariO|[velsuis  illuc  introeuntibus 
damno  esse  possit,  illic  relinquatur. 

XIV .  Denique  omnia  haec  absque  dolo  utrimque  servabnntur.  Quod 
si  tamen  aliquis  privatus  contra  hsec  egisse  convinceretury  non  ideoreliqua 
communitas  omnis  unius  perfidiam  luety  sed  solus  machinator  fraudisi 
pro  merito  plectetur.  In  quomm  omnium  fidem  imprimis  ipse  Seren- 
issimuB  Wimariensiam  Dux  Bemardus ;  tum  Baro  deReinach^  suft  manu 
Bubsoribent. 

Quod  et  actnm  septimo  deoimo  Decembris  Anno  M.DC.XXXYIII. 

Pactis  ex  utraque  parte  admissis,  stabilitis  et  subscriptiSi  Wimario 
Duci  innotuit,  triginta  suorum  militum  Brisaci  in  carcere  durante  obsi- 
dione  mortuos,  et  ooto  alios  k  sociis  concaptivis  ob  famem  et  inediam  in  cL 
bam  esse  mactatos  et  devoratoe.  Unde  Duz  ita  exeanduit,  ut  paota  simpli- 
citer  rescindere  decreverity  ooncluseritqueomnespraBsidiariosinegressu 
intemeoione  delere,  feoissetque  nisi  omnes  militiflB  primores  deprecatifuis- 
sent  quorum  precibus  securitatem  Brisacensibus  annuit.    Egresei  itaque 


124  ITINERARIUM. 

sunt  nono  decimo  Decembris  intra  octavam  et  nonam  matutinam  qaad^ 
ringenti  sani  milites,  quinqnaginta  ©gri  cum  novendecim  yexillis,  septua- 
ginta  equis,  duabus  mulis,  sex  rhedis,  tribus  eurribus,  SBgri  saniqae 
separatim  diversis  navibus,  Argentinam  versus  secundo  Rheno  dedacti 
sunt. 

In  egressu  Dux  Wimarius  Baronem  de  Reinach  sub  portft  acriter 
perstrinxit,  objiciens  tum  barbaram  ac  feram  immanitatem  in  milites 
quantumyis  adversarios  in  carcere  exercitam :  cui  excusandae  quid  res- 
pondere  possit,  se  quidem  plan^  non  videre.  Cui  Baro  de  Reinach  non 
latere  suam  Gelsitudinem,  similem  contigisse  casum  in  obsidione  Augu»- 
tanii,  in  qua  similiter  carnes  humanae  in  delitiis  fuerint,  ideoque  se  extra 
culpam  esse,  si  inopia  et  horrenda  fames  ad  id  delicti  milites  adegerit. 
Quod  ver6  ipse  eos  in  vincula  compegerit,  aliud  prudenter  se  facere  haud 
potuisse,  cum  enim  captivi  indies  ehibendi  quaererent  occasionem,  ac  jam 
vidissent  quo  res  Brisacenses  loco  essent,  dubio  procul  id  ad  suos  rehituri 
fuissent :  ut  ergo  majora  suis  damna  caveret,  se  ad  illud  medium  com- 
pulsum  esse.  De  ciboporr6  ipsis  subtracto  in  carcere,  id  quidemsalvtL 
Ducis  venitl,  apert^  falsum  esse,  cum  ipsis  cames  equinae  fuerint  sub- 
ministratse,  tam  diu  donec  St  suis  illse  defuerint,  ideoque  se  eos  mitins 
tractare  tunc  pro  temporis  injuri^  non  potuisse. 

Post  Reinachium  Brisacensis  Cancellarius,  Dominus  Volmarius  puUis 
vestibus  indutus,  bacillum  manu  praeferens  ad  Ducem  accessit,  ipsique 
ter  in  genua  provolutus  supplex  factus  est,  petiitque  sibi  ignosci  nescio 
quseverbatemer^etimprudenterinDucemegesta.  CuiDux.  Sequidem 
sufficientem  habere  causam,  acrids  in  ipsum  animadvertendi,  sed  se  modo 
ignoscere,  videret  porr6  ipse  ut  imposterum  cautius  de  Principibus  loqne- 
retur.  Colonellum  quoque  Escher  aliosque  nonnuUos  perhumaniter  est 
allocutus,  constantiam  et  fortitudinem  eorum  in  tant&  rernm  omnium 
penuri^  vehementer  laudans. 

Tormenta  majora  bellica  quse  in  urbe  relicta  sunt,  centum  viginti  quin- 
que  fuerunt,  praeter  ea  ex  quibus  igniti  globi  emitti  consueverunt.  Qnoad 
pulverem  pjrium  aliumque  apparatum  bellicum,  nullis  fuit  defectus, 
suffecissetque  ad  protrahendam  deditionem  in  multos  adhuc  menses.  Sola 
panis  conmieatusve  penuria  eam  prsecipitavit. 


ITINERARIUM.  125 

Fames  porr6  tam  incredibilis  fuit,  ut  difficalter  describi  queat.  Cert^ 
niilLa  unquam  in  antiquis  et  recentibus  historiis  ssevior  notata  est.  In  hac 
obsidione  uno  die  octo  pueri  perditi  sunt,  ita  ut  nunquam  post  hac  sint 
visiy  constans  fama  et  probabilis  suspicio  fuit,  eos  ad  lanienam  et  cibum 
hominum  raptos.  Mortui  triduani  quadriduanique  terr&  effoss&  eruti  sunt, 
et  in  frustra  dissecti  et  in  epulas  appositi.  Milites  qui  ob  delicta  in  vin- 
calis  agebant,  fame  compellente  cdcem  ^  pariete  avulsum  comederunt. 
Sed  nec  &ne  tabescentibus  parsum,  quos  ayid^^  ne  simili  malo  perirent, 
Bocii  concaptiyi  deyor&runt.  Vix  ultimis  hebdomatibus  ulla  prseteriit 
noxy  quin  decem  inpublicisvicisfameextinctireperirentur.  Yendebatur 
modius  siliginis  quadraginta  omnino  florenis ;  Hordei,  quatuordecim, 
avenae,  duodecim  imperialibus.  Modius  pisorum  stabat  noyem  florenis, 
modius  &rris  mistus  tribus  fiirfurum  modiis  emptus  est  centum  viginti 
florenis.  Yini  mensura  unica  et  panis  trium  librarum,  aureo  annulo 
com  Margaritd  preciosal  quam  adamantem  vocitant.  Quis  hsec  credat  ? 
Sed  majora  afierro.  .  ButTri  libra  quatuor  florenis  sestimabatur,  lardi 
duobus  et  medio  florenis ;  salis,  floreno  uno ;  casei,  sesqui  floreno ;  po- 
mmn  non  admodum  grande,  dimidio  floreno ;  cucurbita,  septem  florenis. 
Ldbra  una  equinae  carnis  medio  floreno ;  quarta  pars  canis,  septem  florenis ; 
Glires  singuli,  singulis  florenis ;  vitulinse  exuvise  singulae  quinque  flo- 
renis  non  minus  emptse  sunt.  Sed  quid  his  tam  tristibus  immoror?  ad 
alia  progrediamur. 

Obtent^  victoriS,  et  accepti  in  deditionem  urbey  postquam  magnific^ 
tam  Brisaci  quam  in  Galliis  triumphatum  est,  omnis  cc^tatio  et  labor 
in  id  incubuity  ut  sufficienti  commeatu  hic  locus  muniretur,  multaque 
moz  millia  curruum  frumento  onustorum  in  urbem  illata  sunt,  ita  ut  in 
multos  annos  commeatus  sufficeret. 

Impensse  in  hanc  obsidionem  coUocatae,  ad  undecies  centena  millia 
imperialium  aestimantur.  Milites  ver6  qui  utrimque  quadrimestri  hac 
obsidione  ceciderunt,  octodecim  millia  excessisse  dicuntur.  Hsec  de 
BrisacOy  ad  alia  alibi  gesta  transeamus. 

Snb  vicesimum  secundum  Decembris,  Imperatrix  felici  partu  filium 
Principem  enixa  est,  quem  appellari  voluit  Maximilianum  Thomam. 

Noetri  interim  milites  qui  in  Westphali^  et  circum  circa  morabantur» 


126  ITINERARIUM. 

miserain  in  modum  pagos  et  oppida  qas  sab  ditione  hofltium  erant, 
depopalati  tont;  qaoad  secnndo  tandem  Februarii  die  anni  M.DC. 
XXIX.  ad  hybema  sant  evocati.   Gkneralis  Loathersheim  ad  yechtam' 
hybemaTiti  Generalis  Bredaw  montensem  Patriam  obtinuit.    Generalis 
Hatzfeldt  Tremoniam,  Hammoniam,  aliasqae  oircum  ctvitates  sibi  re- 
tinait.    Alia  in  alios  comitatus  dedocti  sunt    Dragones  nostri  anii  ciua 
Colonello  Rambstorffy  Colonello  Winsheim,  Col<mdlo  Sparr  in  Wetter- 
aTiam  amandati,  ad  qaoram  oomitatam  accedere  jassas  est  Princeps 
Palatinas  Robertas  nnper  in  prsslio  captas,  cara  aliis  ibidem  ooncaptiTis, 
qai  hac  osqae  k  clade  nuper  k  nostris  accept&  in  Monasteriensi  Episoopatn 
egerat,  nec  aliud  quidquam  ipsi  ad  recreationem  deerat,  qukm  plena 
libertas,  ei  enim  submittebantur  identidem  k  Principe  Carolo  Ludoirico 
Fratre  ipsius  pecunisB  largissimse ;  acceperatque  non  ita  pridem  Minda 
mille  quingentos  DucatuSy  sicut  et  Hagft  comitis  vestes  mir^  preciosas, 
rhedamque  imprimis  elegantem  in  usum  Itineris  ad  Impmitoremy  qao 
abduoendus  erat  k  nonnullis  nostrorum  turmis.     Colonellus  iBterim 
noster  Deveroux  cum  reliquis  suis  turmis  Fridburgensem  civitatem  in 
hjbema  sua  sortitus  est,  quo  ut  cum  milite  suo  Tenit  portis  ezckisnsy 
unde  in  pagis  desolatis  omnique  prorsus  ope  destitutis  agere  ad  tempus 
compulsus  est.   Quam  quidem  injuriam  cum  multi  militum  u]cisci  armis 
yellenty  alioram  saniori  consilio  retenti  sunt,  hi  consultiiis  fore  pntabant 
si  totumnegotiumad  Generalem  Hatzfeldiumdirimendumperscriberetar. 
Cum  verb  ipse  k  nobis  abesset  longius,  Cronbergam  interea,  donecad 
nostras justissimas  querelas  essetresponsum,  migrare  consdtuimos.   Erat 
Cronberga  tunc  yariis  ante  cladibos  afflicta,  et  seoum  ipsa  intestinis  odiis 
dissidebat.    Isthic  cum  decem  cohortibus  ipsum  triduum  habitavimas : 
misemm.  erat  yidere  copiosum  militem  in  tantillis  spactis  coDcludi. 
Nec  aliud  sperari  poterat,  ni  matur^  prospiceretur,  quam  gravis  ez  fotore 
lues:  accedebat  quod  annona  deficiebat  ante,  quam  prompta  videretury 
adeo  ut  ipse  Colonellus  Deveroux  (cum  media  ciyibus  suppetere  haod 
amplius  posse  yideret)  suis  sumptibus  ft  Franoofurtensi  ciyitate,  SBmm& 
inedii  cogente,  oentam  siligints  maltra  coemere  deberet,  misso  yer&ad 
idhomine  naTO  et  sagace  qui  ayeheret,  civitas  se  frumenta  ex  orbe  di- 
mittere  poese  negavit.    iEgr^  tuliti  suas  pecunias  remitti,  CdoaeUns 


ITINERARIUM.  127 

noster,  satigqiie  yerbifl  signisqae  quam  sibiisteprocedendiiiiodasdispli- 
ceret,  ostendit.  Unde  miles  occasionem  Bnmpsit  btam  Francofhrtensiam 
inclementiain  qaoqao  modo  oiciBcendiy  qaae  se  non  mult6  post  admodam 
conmioda  obtalit.  Agebatar  Francofartam  Tersas  porcoramgrez,  centam 
qainqoaginta  saibas  constans,  in  qaem  noster  miles  incidens,  omnem 
straTit  atqae  depastos  est.  UrsellflB  interim  Domino  Colonello  nostro 
pro  precio  framenta  subministraverey  at  gregarias  saltem  tunc  miles  iu 
campis  stationem  figere  potuerit.  Miseri  autem  Gronbergenses  officiarios 
omufls  com  equis  et  fiunolatu  intra  moenia  habebant,  et  alere  compellebaa- 
tor  9o]&  Fridbergensiam  pern  caci&^  qui  nos  contra  Casmris  expressa 
Aecreta  k  se  excloserant. 

Hic  ergo  dom  statur  in  varia  loca  excarsmn  est,  nescio  an  ftsnifl 
magis  qaim  temporis  fallendi  caasft.  Invisimusqnoqae  K6nigiteinianam 
arcem  Ticino  quidem,  sed  edito  oolle  fledificatam,  situ  et  munitione  contra 
quosTis  faostiom  impetos  securam.  Yicecolonellus  PrsenobiliB  Dominus 
Joannes  Christophorus»  ex  clarissimft  etantiquft  Bettendorfiorum  prosapil 
oriundns,  nos  non  minos  liberalitery  qakm  humaniter  accepit,  omnique 
honoris  et  obsequii  genere  unk  cum  Prsenobili  ac  honestiasimft  matronft 
oonjuge  BuA,  Coionellum  nostrum  ejusque  comites  proflecutusest.  Cum 
antem  ipse  tunc  forti  podagrft  impeditus,  pedibus  consistere  non  posset, 
primores  praesidii  sni  nobis  adjunxit,  qui  nos  per  arcem  deducerent,  ofl* 
teBderentqne  onmem  ejus  ambitum :  In  egressu  quoque ;  nostro,  honoris 
et  nurae  beaeTolentiae  cansft  tormenta  majora  bellica  solYi  fecit,  quod 
hunuinitatiB  prolixissiniseofficium,  ColoneUo  Deyeroaxplurimumplacuit. 

Hinc  domnm  reTeni  intra  paucos  dies  responsum  acoepunusy  nt  denuo 
Fridbergam  adiremufl.  Quamprimum  igitnr  Colonellus  noster  cum 
quatuor  turmis  illuc  moTit,  sed  et  tnnc  segr^  admodum  admissos  est,  ita 
ut  ciTitas armahofldlia  in  nos  pararet,  et ni  faUor expediTisset  contra  nos, 
uisi  centorio,  qui  fort^  tonc  Fridbergensium  arcem  exiU  spacio  Tallis  et 
•ggeribus  ab  ivbe  separatam,  insidebat,  eoe  fuiflset  dehortatufl. 

Hoc  tempore  nnneiatum  nobis  est  Generalem  BaliSy  cum  per  Thurin- 
(iam  oomearet,  incidiflse  in  Bannirianosy  fosnm  cMumqne  cum  sex  legi* 
mhns  iesae,  ipsam  Duoem  cum  multis  ^  primatibns  eaptnm,  qo»  res 
Mltam  BOfltrofl  afflixit. 


CAPUT  XXXIV. 


Quid  in  ffybemis  Anno  M.  DC,  XXXIX,  actum,     Et  de  Judaicis 
quihusdam  sacris, 

|[ENSE  Martio  Magister  Jacobus,  miles  san^  non  nunus 
animosnsy  qnkm  fortisy  cum  selectisaliquoteqaitibas  ex 
Ramsdorfian&  et  Wintzian&  legione,  rogatu  Nobilissimi 
Domini  per  Eisfeldiam  SatrapsB,  contra  hostem  passim 
impon^  vagantem  et  omnia  deprasdantem  movit;  in 
quem  cum  non  procul  Fuld&  ez  insperato  irruisset,  centum  circiter  inter- 
necione  delevit,  coepit  plures,  equos  centum  quinquaginta  in  prsBdam 
abduxit. 

Sub  exitum  hujus  mensis,  venit  ad  nos  Fridbergam  Tribunus  qnidam 
de  legione  Sarradeschky  vir  san^  egregius,  qui  mira  de  inedi&  quam 
perpeteretur  miles,  retulit.  Tnter  alia  aiebat,  se  oculatum  testem  cert6 
nobis  asserere,  quod  in  campis  equum  mortuum,  et  ad  illum  duos  canes 
se  saginantes  repererit,  supenrenisse  autem  et  ex  militibus  suis  plusculosy 
qui  abactis  canibus  avidissim^  cames  ex  morticinio  secuerint,  in  cibom 
postea  decoquendas ;  quo  quidem  spectaculo  adeo  se  commotum  asse- 
▼erabat^ut  viginti  mox  equos  yendiderit,  ut  inopise  militum  succurreret. 
Fridbergse  dum  substitimus  plusculum,incessit  nostHim  aliquos  libido 
videndi  Synagogam  Judseoram,  quse  istic  erat  copiosa ;  septimo  itaque 
Aprilis  ad  eam  accessimus,  ut  superstitiosas  eorum  caeremonias  seu  con- 
suetudines  obsenraremus  sub  horam  matutinam  sextam,  qua  ipsi  suas 
preces  mussare  consueverunt  Sjnagoga  hsec  erat  antiquitate  sequ^  qnkm 
cultu  deformis;  in  ejus  medio  rotundum  locum  spectare  erat,  sedili  pen- 
sili  vario  intus  et  de  foris  gravem,  superius  in  modum  conopaei ;  quod 
lignese  columnse  aliquotsustentabant,  tectum,  in  eum  duobus  ostiolis  sibi 
adyersis  patebat  aditus,  in  eo  tres  quatuorve  ex  praecipuis  Judseorum 
longis  togisy  alioque  habitu  insuper  velut  dalmatica  yestitiy  Yetus^  testa- 


ITINERARIUM.  129 

mentam  in  cliart&  P6rgamen&  nitid^  descriptun  eTolyebant  conyolyebant- 
quBy  oonvolntnni  deinde  in  scriniolnm  aliquod  sen  tabemacnlnm  potins, 
qnod  ipsi  sacrarium  appellant,  deportabant,  accedentibns  qui  jnztastabant 
et  deoflculantibns  legem  Dbi  in  manibus  sacrificuli.  Mox  ad  preces 
multa  TociB  et  oris  inflexione,  Bublatione  depressioneque  redibant.  Sepa- 
rataB  erant  k  yiru  mulieres  loco  pauliim  editiore,  ita  tamen  ut  commod^ 
ceremoniaB  omnes  despicere  possent,  qu»  simul  nescio  quid  triste  inarti- 
culatft  qnadam  yoce  murmurabant. 

Abeohitis  precibus  ut  apparebat  ad  speciem  muM  cum  devotione, 
Rabbinum  hoc  est  sacrificulum  ipsomm  evocayi,  ut  ab  eo  curioea  quaedam 
binc  inde  occurrentia  diBceremus.  Hic  ut  nos  conyenit  yeniam  statim 
humiUim^  postolayity  quod  pileum  non  aperiret,  causans  le^em  suam 
yetantem  in  Synagogft  detecto  esse  capite.  Simulque  nos  in  yicinum 
locum  deducens  ubi  suos  matrimonio  copulare  consueyeinint,  ostenditex 
proximo  pariete  duarnm  stellamm  in  lapide  excisamm  effigiem^  contra 
quas  sponsns  yitro  collimare  debebat  et  confiringerey  de  hac  ceremonift 
cum  in  lege  eorum  nil  prsecipi  objiceremus,  peteremusque  quorsum  id 
fierct,  respondit  RabbinuSy  eam  esse  k  majoribus  pi^  introductam  consue- 
tndinem,  non  k  Dxo  prseceptam  legem,  yelleque  ipsos  hoc  ritu  monere 
noyoB  conjngesy  quiim  fi*agili  esset  mortalis  yita,  cayere  simul  ne  immo- 
dicis  yoluptatibns  adeo  se  abripi  sinerent  Notare  quoque  mulierum  leyem 
inconstantiamy  quae  ad  quemyis  flatum  omnem  formam  yeluti  yitram 
iDduunt.  Ut  ergo  noya  nupta  constanter  cum  conjuge  suo  perseyeret, 
hoc  yitri  jactn  moneri. 

H!c  dnm  yari^  discurrimus,  adest  qui  nobis  de  nescio  qua  piscin& 
clanculum  yellit  aurem,  in  quam  mox  inqnisitum  est :  ad  eamque  deducti 
sumns  curiosi  Jndaicamm  ceremoniarum  exploratores.  Descendebatur 
in  eam  yelut  profhndiflflimum  puteum,  gradibus  fiicil^  nonaginta  quatnor : 
illic  mnlieres  secundum  legem  Mosaicam  post  partum  purificari  diceban- 
tar.  Purificatio  yer6  non  est  aliud  quam  totius  corporiB,  ita  ut  nil  quid- 
quam  appareat,  in  aquam  immersio  fierique  debet  tam  hjeme  qu^m 
flestate,  quod  si  firigore  constringatur  piscina,  securi  aperiendus  est  aditus. 
Yidimns  quoque  layacrum,  ad  quod  manus  abluunt  qui  mortuum  fort^ 
Gontrectayerant,  ne  inunundi  Synagogam  accedant. 

s 


130 


tTlNERARIUM. 


PoBterio  die  nd  cirottmcisioiiem  invitati  sumiiBy  ad  quam  spectandam 
plnrimi  cmn  ipeo  nostro  Colonello  adi^mnt.  Fit  ea  non  sine  in&ntis 
periculo  hoc  fere  ordine. 

Imprimis  postqaam  acntisBimnB  cnlter  ex  chaljbe  oleo  illitaB,  aliaque 
ad  obligandum  TulnuB  pueri  circumcisi  neceBsaria  in  promptu  Bunt^ 
affertur  puer  circumcidenduB.  Tuno  acoedit  BUBceptor  JudsBUB  aeu 
PatrinuB,  et  Bellie  ad  id  destinatfls  inBidet,  excipitque  puerum  genibus 
seu  sinu ;  quem  Rabbinus  genicuIauB  denudat,  arreptoque  virili  Tel 
inftntili  potiuB  membro  prfleputium  cultro  reaecat.  Dein  applioatbiantes 
faucefly  atque  ex  Tulnere  tertiiim  exBugit  Banguinem^  eumque  in  poculom 
argenteum,  in  quod  etiam  pneputium  reBectum  ante  injecerat,  exspuit ; 
applicat  mox  lineoB  pannicuIoB  liberaliter  in  oliTarum  oleum  immersosy 
curando  vulneri,  Tociferante  interim  miserandum  in  modum  puello,  et 
congemiBcentibus  adstantibuB  JudaeiB.  Ab8olut&  oircumciBione  offertur 
puer  Dbo,  manibus  Bacrificuli,  distribuiturque  tam  adTeniSy  quiunindi- 
genis  Tinum  et  saccharum.  Qu89  tamen  omnia  nos  rejecimus.  Dicuntor 
sflepe  numer6  parTuIi  deficere  sub  crudeli  hoc  tormento^  aliquando  etiam 
sub  manibus  Rabbini»  Tel  non  mult6  post  ob  doloris  impadentiam  emori. 


CAPUT  XXXV. 

De  discesm  nostro  Fridberg&  Wetteratus* 

X  in  ante  diem  tertinm  decimum  Calend.  Maii  allats 
sunt  littersBy  quibus  hybemam  stationem  deserere,  alioque 
commigrare  jubebamur ;  nonquidem  id  insperato,  quo- 
niam  tempus  jam  prop^  aderat,  quo  Imperatores  ac  belli 
Duces  in  campum  procedere,  signaque  signis  conferre 
consueTerunt;  sed  parTO  omnino  militum  emolumento:  qui  ne  tantiim 


ITINERARIUM.  131 

qaidem  improbo  oonata  profeeerant,  nt  nnditatem  raam  honesti  tam  ab 
intaeotinm  obtatu,  quam  ccBli  inolementi&  protegerent.  Itascilicet  fieri 
pleruznque  amat,  ut  cum  vel  Belli  ductores  suis  commodis  naviter  in- 
Tigilant,  de  milite  suo  pariim  aut  nihil  soUiciti  sint ;  yel  ipsi  milites  omnem 
oonatam,  laborem,  industriamqne  in  id  unumconferantyutcuticulamlaut^ 
carantesy  yestimentorum  postremam  curam  gerant. 

Aceepto  itaque  discessns  nuncio,  mox  cum  primoriboB  manipulorum 
dnctoribus,  qui  tnnc  fort^  coram  aderant,  res  omnis  oommunicata  est ; 
ad  eoB  Ter^,  qui  Cronberg»  relicti  fuerant»  postero  mox  die  snb  silentio 
per  fideles  bajulos  delata.  Opportun^  enim  accidebat,  ut  aliqui  bonitate 
et  homanitate  Patrom  Societatis  JESu,eotemporeCronbergfehabitantium, 
freti,  nacA  et  solenni  se  exomologesi  expiaturi  (instabantenim  paschales 
ferise,  queis  Ecclesia  Christianos  omnes  ad  expurgandum  Yetosfermentum 
prsBcepto  adigit)  proficiscerentur  :  his  datam  negotium,  ut  oum  supremo 
yi^amm  Praefecto  rem  totam  tum  coram,  tum  litteris  ita  caut^  pertrao- 
tarent,  nt  ne  qua  forth  in  yulgus  emanarent  profectionis  nostrse  consilia, 
seque  com  pecoribos  subdaceret.  Interea  utrobique  boo  est  et  FridbergflB 
et  Cronbergss  cayetur  sedtdd,  at  ne  yel  ciyes  ipsi  yel  ciyium  jumenta, 
quie  erant  altimum  depastorum  oppidorum,  et  maxim^  Cronbergsd  plu- 
rinus  ante  hac  exactionibus,  de  peculationibusqne  tam  amici  quiun  hos- 
tilis  militis  exhaasti  solatium,  et  in  sement^  sestiyam  necessarium  prse- 
sidium,  alio  diyerterentor :  quoad  designatoprofectionidie(eratiscoBnsB 
Domini  k  Christo  olim  institutSB  anniyersarius)  lamentabile  nuncium 
propalatnr. 

Justo  Dei  judicio  accidisse  reor,  nt  ipso  illo  die  calamitatem  hanc  ferrent 
Cronbergenses,  yelut  pertinaoiae  susb  pcenam,  quandoquidem  cum  Luthe- 
ri  pseodolis  Sectatoribus  ei  se  sacramento  semper  opponunty  quodChristus 
eodem  die  instituiti  nolentes  sacraB  coBnae  accnmbere,  nisiutraque  species 
yini  et  panis  porrigatur :  qoasi  yer6  Dei  filins  qui  se  sub  utrAque  specie 
abdidit  non  posset  se  sub  solius  panis  figurft  totumhomini  communicare. 
Qua  qoidem  in  re  ipei  mihi  ab  .^lsopioo  illo  cane  haud  multum  abludere 
▼identary  qoi  preBteriens  aqnamy  camisi  qnam  ore  prflBferebat,  simula* 
crum,  yelat  in  speculari  cristallo  coataitnSy  afiectabat  umbram,  yerumque 
pohim  temere  dimittens  jejunus  illo  die  domnm  reyertebat :  Sic  hi,  com 


132  ITINERARIUM. 

yer&  corporis  Christi  came  dimi9B&,  Bpeciem  qiioque  sangninisy  relvt 
majorem  et  opiniorem  partem  desideranty  et  illam  perdunt  et  hanc  nus. 
quam  recipiunt.  Ita  Bcilicet  solet  frequenter  Deus  per  eadem  plectere 
mortalcB,  per  qusB  peccaverunt.  Sic  Graecia  universa  Turcicum  jugnm 
subire  coacta  est  ip6&  S.  SpirituB  solennitate,  quem  «equalem  cnm  Patre 
et  Filio  Deum  agnoscere  neutiquam  volebant,  etc. 

Deyulgato  insperato  nuncio,  quanta  utique  civium  trepidatio^  qnanta 
virorum  foeminarumque  comploratio,  quantus  uniyersi  oppidi  ooncursuB 
ad  preccBy  pro  pecore  ultimo  egestatis  Buae  asjlo,  ezortus  subito  fiierit, 
difficulter  yerbis  complectar.  Prospiciebat  ipse  supremus  yigilianim 
Praefectus  de  fenestr&  domus  suse  yetulumy  pecus  sunm,  sublatis  in  ccelam 
oculis  manibusque  rorante  lacrjmis  yultu,  subsequentem,  nec  sustinebat 
tam  lamentabilem  aspectnm  diutius,  quin  ayerso  yultu  se  ipsum  incusabat 
tantae  miserifle  auctorem.  Nil  tamen  mitior  efFectus  prosequebatur  fa- 
nestam  telam :  trist^  omnino  erat  spectare  anum  sexagenario  non  inieri- 
oremi  adhaerentem  boyi  suie  et  retrahentem^  miiitem  contra  immitem 
flagris  obnitentem  abducentemque  gaadium  et  yoluptatem  yetulse.  Qose 
hic  deyotionesi  ezecrationesy  blasphemise  Lunentantis  populi  secutse  sint ; 
norunt  illi  qui  miserias  omnino  Bplendidas  ipsi  coram  inspexerunt. 

Tam  tristi  morbo  aliquatenus  leniendo  ultimum  erat  remedium,  nt  in 
yulgus  spargeretur  Colonelli  Deyeroux  Fridbergae  tunc  degentis  ea  esse 
jussa,  k  quibus  supremus  yigiliarum  Prflefectus,  ne  latum  quidem  nnguem 
discedere  posset;  ooguntur  itaque  unum  inlocum  pecora  omnia  totius 
oppidiy  etiam  illa  quae  in  liberis  sedibus  Gknerosi  Domini  Comitis  de 
Cronbergy  aliommque  Prsenobilium  Dominorum  Cronbergerornm  ad 
officiarios  eorundem  spectabant,  non  sine  bile  et  acerbo  inspicientiam 
stomacho.  Prseerat  tunc  fort^  nomine  perillustris  Domini  Comitis  de 
Cronberg  faomo  in  paucis  humanusy  et  in  ordinem  militarem  mnltum 
effectus,  qui  cum  Colonellum  Deyeroux  sicut  et  officiales  alios  manipa- 
lorumque  ductores,  ssepe  ad  prandium  saepe  ad  coenam  inyit&raty  sanmi& 
oum  beneyolentiae  demonstrationey  cui,  si  ulli  alteri,  ob  multa  in  Principes 
Legionis  coUata  obsequia  parci  merito  debnisBet,  ei  nullo  habito  respectn 
amicitise,  in  primis  septem  eximiorum  boum  capita  ab  acta  sunt,  yixque 
paucula  multis  Patrum  Societatis  Jesu  illic  habitantium  piecibi|%  extor- 


ITINERARIVM.  133 

qneri  doho  potuenint.    Coactis  in  unnm  pecoribnB,  jam  jam  abenndnm 

erat,  cnm  ecce  tibi  nnnciatnr  malcTolornm  et  invidomm  civinm  perfi- 

di&  ac  proditione  ad  huc  abdita  esse  sena  septenaTe  bosculomm  capita, 

ad  qnsB  indaganda  qnam  mox  itnm,  repertaqne  qnidquid  in  contrarium 

nitendo  qna  snpplices  preces,  qna  tolerabile  precium  obtenderent  pecorum 

domini,  abdncta  snnt,  adeo  prsefracti  et  obdurati  erant  militis  nostri 

animi.     Scribo  hflec  liber^  nt  cont^^,  ne  qnis  pntet  me  adnlatorem 

potins  qnam  historicnm  agere,  mihiqne  ant  yitulnm  calamnm  excnssisse 

ant  boTem  os  obstmxisse,  ant  equum  atramentum  epotasse.     Panduntur 

mox  ports  et  pecora  denuo  numerata  educuntnr,  nonnisi  intolerabili 

prop^  libro  soluto  redncenda;  sequitur  miles,  et  militem  tota  prope  la^ 

ciymis  sordida  Cronberga  cum  Patribus  Societatis  Jesu,  quoram  preci- 

bus  apud  CoIoneUum  fidebant  incoIsB :  ■  persnasum  fuerat  bonis  Patribus 

k  nostro  nulite,  irent  modo  ad  Colonellum  nostmm,  nullo  ipsos  n^otio 

obtentnroe  sine  precio  boves.  Fridbergam  nt  ventnm  est,  ubi  Colonellus 

exorandns  sperdbatur^  nil  minus  accidit    Hic  enim,  prseterquam  quod 

eaadem  tragosdiam  ludere  codperat  cum  FridbergensibuSy  omnem  po- 

testatem  aiebat  esse  penes  Yice  Colonellum  et  supremnm  yigiliis  prsefec- 

tnm,  ad  quos  cnm  itnm  esset,  remittebant  hi  ad  Ducem,  atque  ita  ludebant 

et  ciyee  et  deprecatores  Patres  Societatis :  qnod  ut  notftmnt  yiri  sagaces, 

inilront  consilinm  cnm  civibus  CronbergensibnSy  anne  expediret  pe- 

cnariam  librum  tolerabile  pecori  redimendo  ofierre ;  placuit  plerisque, 

mifetuntnr  Patres  qni  pro  ciyitate  paciscantnr,  tractenty  deprecentnr: 

cumque  mille  quingenti  floreni  exigerentur,  trecentos  primnm,  dein  qnad- 

ringentoe,  qningentos  denique  offerunty  extremam  inopiam  ad  quam  per 

nostros  milites  redacti  essent  excusantes ;  sed  firustra  onmia,  juramnt 

dnces  ee  nisi  in  gratiam  Patmm  Societatis  Jesu  k  petit&  pecunifle  snm- 

mlL  ne  temntium  remissnros :  mille  igitur  poetulant  florenos,  k  quibus 

nil  quidqnam  onmibns  adhibitis  machinis  dimovere  potnemnt.     Cum 

itaque  yiderent  optimi  civium  patroni,  se  actnm  agere,  Yaledicunty  indig- 

nitatem  rei  yix  siccis  ocnlis  ferenteSy  et  vindieem  injuriamm  Deum  implo- 

rantes.  Yale  fiicto,  dnm  in  foro  fort^  iimoestis  civibus  detinentur^eYOcatur 

iterum  alter  k  dictis  Patribus  ad  Institores  pecomm,  cui  dum  non  nemo 

exoffieialibns  nostris  tresanreosinmanusingesgisset,  credens  sehacsaltem 


134  ITINERARIUM. 

ratione  os  homini  sincero  obstmctQnim,  sabolnit  frans  Patri,  ac  coram 
frequente  ooionft,  qasB  tnnc  istac  conflaxeraty  rejecto  in  menBam  anro, 
ait,  86  non  TeniBse  nt  se  inanraret,  sed  ciyibaB  qaa  consilio  qna  precibos 
prodesset,  deseraisse  se  pridem  omnia,  ac  didiciBse  in  ChriBti  8chol&  pau- 
pertatem  opibnB  prfleferre»  malle  ee  mendicam  emori,  qaam  in  sna  com- 
moda  BtadioBam  et  de  proximi  salate  fortaniBqne  param  eoUicitam  ar^ui. 
Placait  disBertatio  hec  plaBcaliSy  boIob  indignabatar  qai  aaram  obtros- 
erat  sestimanB  se  saaqae  manera  contemni.     Rogatns  yero  paal6  post, 
namqaid  aliad  optaret  sibi  fieri  k  circamBtante  concione,  ita,  ait,  nt 
scilicet  mihi  et  socio  meo  par  bonm  donetis  ex  toto  ab  acto  grege.     Ad 
qase  dicacalas  non  nemo  BarcaBtic^i  risnm,  ni  fiillor,  motaras,  sabjicit, 
ecce  prsecIaroB  boam  actores  Jesaitas,  qai  at  boves  venentar  paacolos 
obolos  contemnnnt.    Cni  Pater.    Aadi  Tiroram  optimct  scias  me  nec 
minns  intnita  majoris  contemnere,  nec  majas  pro  minore  postalare. 
Qaod  ad  boTes,  eos  non  meo  sed  civiam,  qaos  ad  iacidas  redegistis,  bono 
desiderOy  boyes  si  qaos  dabitis  non  mihi  sed  civiam  cedent  emolnmento, 
nt  saltem  altemis,  cnm  alia  pecora  non  snperenti  nec  comparandi  media 
snpersint,  rascalom  aliqaod  cdant,  et  yel  bIc  fimiem  qaa  mortis  genas 
atrocios  yix  est,  k  yit&  propolsent.    Itane  yer^,  sabjicit,  yobis  Dominis 
meis  coUibitam  est,  aniyersi  oppidi  simal  ac  semel  animam  extorqnere. 
Non  ita  mihi  animns  angoratar ;  qain  yos  potias  obtestor,  at  si  qaando 
Cronbergensiam  aliqais  ad  castra  yestra  yeniat  stipem  oratnraSy  benigne 
saltem  habeatis,  et  stipe  digneminiy  qnandoqnidem  yos  ipsi  estiB,  qoi  ad 
mendicitatem  dedaxistiB  miseUos.    CommiBerationem  hflec  yerba  ple- 
risqaey  aliis  etiam  lacrymas,  nonnnlUs  iram  proyoc&nmty  ita  tamen  erat 
Qt  boaafl  iste  Pater  dicebat. 

Qaid  maltb  t  Eo  demam  negotiam  dedactam  est,  at  infectft  re  disce^ 
dendam  faerit.  ConsiUam  altimam  sopereraty  ot  Patres  Societatis  Jesa 
UrseUas  transeantes,  k  Prctore  loci  aUisqae  ciyibasopalentioribaspos- 
talarent,  nt  sammam  iUam  pecanise  tantisper  namerarent  pro  pecore : 
me  interim  rogent  nt  ipsis  patroeinarer  absentibos  Patribns,  de  precarer» 
qae  qaantam  qaidem  ex  tam  ampla  samm^  possem.  Spospondi  et  oerti 
egi  qaod  in  me  {uit,  nU  aatem  peregL  Ita  qoidem  Cronbergensee 
peoora  sna  iterat6  emere  deboeronty  qaant&  cam  injari&  yidsrint  iniqais- 
simi  reram  aUenarnm  flestimatores. 


ITINERARIUM.  136 

Non  mnlto  alter  cnm  FridbergenBibns  actam  est,  quanqnun  illi  po- 

tissima  fiierint  cansa,  perdite  k  militibns  nostris  Cronbergfle,  quoe  cnm 

Fridbergfld  admittere  nollent,  totom  torrentem  in  mifleros  Cronbergicos 

derivamnt.    Fridbergenses  porr6  cnm  opnlentiores  essent,  facil^  pactam 

pro  pecore  sno  pecuniam  coegeront,  paratamqne  nnmeramnt :  Judsos 

insnper  alebant  tnnc  plnsculos  in  nrbe,  qni  bonam  pecnnisd  ex- 

actsB  partem  solvere  militi  coacti  snnt.    Atqne  ita  cnm 

fnmo  infiuni  discessimus,  qnantsB  impreca- 

tiones  et  benedictiones  secntae  nos 

sint,  noYerit  bominnm 

arbiter  Deus. 


ITINERARII    R.  D.  THOM^    CARVE 

TIPPERARIENSIS  SACELLANI  MAJORIS  ANGLORUM 

SCOTORUM  ET  HYBERNORUM  IN  EXERCITU 

CJESAREO  MILITANTIUM 

PARS  IL 

CUI  8UB  nNEM  ACCEDUNT  VINDICIJE  IN  MOMOS 

AUTHORIS  ITEM  PAUCULA  QUJEDAM 

DE  BUTLERJANA  PROSAPIA 

CUM  GRAT.  £T  PRIVILEO.  SAC.  CiESAR.  MAJ. 


Admodum  Reverendo  perillustri  ac  ffeneroso  Domino,  D. 
PHILIPPO  LUDOVICO, 

Metropolit.  Moguntinee  et  Trevirensifl  Ecdeaiaram,  S.  item  Albani 

extra  muros  Moguntinenses,  nec  non  ad  Gradus 

S.  Mabi  JE  Virginis  respectiye  PrsBposito 

et  Canonico  Capitulari: 

Ac 

Generoso  Domino,  D. 

JOANNI  FERDINANDO  ADOLPHO, 

Baronibuflin  Reiffenberg,  Fratribus  Gennanis,  Dominis 
meis  apprime  venerandis. 

ICTORUM  hic  veterum  imitor  industriam  (Domini 
mei  Gratiosi)  siquidem  ingeniosi  illi  natursB  eemuli, 
non  satis  arti  su»  factum  putabant,  si  rudi  primum 
opera  informatam,  justisque  lineamentis  circum- 
scriptam  imaginem,  tum  politiori  elaboratam  manu, 
distinctam  umbris»  floridis  aspersam  coloribus  atque  pigmentis  abso- 
lutam  darent,  et  ad  unguem  perfectam,  nisi  prodeuntem  ab  officina, 
in  angusti  alicujus  templi  tholo,vel  in  Theatri  alicujus  fronte,  vel  in 
fori  certe  loculamentis  appenderent,  et  in  opportuno  lumine  coUo- 
carent. 

Quid  enim  tantum  profuisset  Zeuxidi  in  sua  Penelope  pueroque 
Botrifero  artem  vicisse,  quid  Timanthi  in  Iphigenia  sua  mores  pinx- 
isse,  quid  Parrhasio  depicto  subtilius  yelo  eximium  pingendi  artifi- 


140  EPISTOLJ  DEDICJTORIJ. 

cem  delusisse.  Quid  Protogeni  in  Hialyso,  quid  Appelli  in  Venere, 
quid  Echioni  in  Semiramide,  quid  Demoni  in  Hoplitis  naturam  pro- 
vocasse,  si  absolutissimis  illis  operibus  et  artis  miraculis  suam  gra- 
tiam  vel  obscuritas  loci,  Tel  certe  lux  iniquior  invidisset. 

Venit  ante  biennium  circiter  in  manus  meas  pictura  quaedamtem- 
porum  etsi  non  ita  victorum,  ad  multorum  tamen  obtutum  grata  non 
minus,  quam  elegans.  Eam  ut  in  apertum  proferrem  diem,  yestris 
(Domini  mei  Gratiosi)  appendi  lucidissimis  aris,  eamque  primo  6er- 
mano  Scemate,  postea  vero,  ut  gratiam  suam  inde  traxisse  intellexi, 
Romano  Tultu  ibidem  fixi,  vestroque ;  meridiei  illustrandam  expo» 
sui:  Accessit  nunc  demum  illud,  quod  plurirai  desiderabant;  Hoc 
ipsum  quidquid  est  vestro  Phoebo  insolandum  defero. 

Non  enim  fas  erat  ut  mutilum  opus  varie  distractum  ad  multiplex 
lumen,  aut  ad  dubium  solem  splendorem  exueret  potius,  quam  gra- 
tiam  traheret.  Est  equidem  Vester  sol  tantus  qui  pleniore  lumine 
ad  tantillam  tabellam  irradiandam  non  egeat. 

Ignoscite  vero  (Domini  mei  gratiosi)  si  multiplicata  vobis  unitate 
in  ejusdem  tenoris  exemplo  seepius  obstrepam,  non  id  deferentis  est 
vitium,  sed  picturee  genius  suomet  impetu  ad  vos  propendentis,  unde 
semel  tam  magnificam  obtinuit  apud  spectatores  suos  gratiam. 

Suscipite  igitur  hanc  qualem  qualem  opusculi  partem  alteram,  et 
ut  primam  Vestro  Gratiosissimo  favore  fovistis,  ita  hanc  ab  omni  ma- 
levolentia  defendite.  Ita  voveo  MogunticB  ex  in  ante  Diem  deci- 
mum  nonum  Cal.  Maii  An.  a  Christo  nato  M.  DC.  XLI. 

Humillima  W.  GG.  DD.  serva 

Balthasabis  Kuntz  Vidua. 


lUustrissima  et  generosissima  Domina,  D. 

ISABELLiE  BUTLERiE, 

Ex  Perillastri  Familia  Pristonum  ortse,  et  felici  Desmoni»  Comi- 

tum  Propaginiy  ComitisseB  Ormoni®  et  Osoriee,  Vice  ComitisseB  de 

TurlOy  BaronisssB  de  Arcloa,  Nepti  Illustrissimi  et  Excellentissimi 

Domini  D.  ThomsB  Butleri  Cognomento  Nigri  Comitis  Palatini 

Tipperarientis  et  Generalis  Supremi  Exercituum  terra  marique 

per  Hybemies  Regnum  Designati,  Ejusdemque 

Thesaurariiy  nec  non  Augustissimi 

ordinis  Periscelidis  Equi- 

tis  aurati,  &c. 

DOMINJE  MRfi  ClEMENTISSIMJB. 

RODIT  Anno  virginei  Partus  M.  DC.  XXXIX. 
Itinerarium  meum,  hoc  est,  Anacsephaleosis  rerum 
per  Imperiam  Romanum  gestarum,  seu  breve  com- 
pendium  Preecipuarum  historiarum,  bellorum,  cala* 
mitatum  per  Germaniam  non  sine  gemitu  yisarum : 
quod  Serenissimo  Nomini  lUustrissimi  Conjugis  tui  Jacobi,  dedicavi, 
Felicibus  omnino  auspiciis,  siquidem  pr»ter  pauculos  terr»  Filios, 
ex  mer&  calumiandi  Libidine  famcB  Auctoris  infestos  contradixit 
nemo^  approbaruntplurimi,cuju8  rei  luculentum  estindicium,  quod 
Codiculus  ille  meus  tantillo  tempore  vario  Idiomate  tertium  repres- 
sus  sit,  semper  auctior,  atque  in  yarias  proyincias  mira  celeritate,  et 
desiderio  omnium,  deportatus.  Quem  quoniam  amicitiam  quartum 
Bub  prelo  gemere  nunciant,  convitio  prope  continuationem  in  hunc 
annum  expressdre :  Cui  patrocinium  a  Tua  Perillustri  Generositate, 
Domina  mea  Clementissimay  humillimo  affectu  contendo,  ad  quod 


142  DEDICATIO. 

me  amor  ducit,  quo  feror  in  Generosissimam  Prosapiam  Butlerianamy 
cujus  Magnificse  Laudes  non  minimam  partem  Libelli  mei  occupant^ 
adduntque  quem  semper  optavi  Splendorem.  Nec  debebam  equidem 
alibi  Libello  meo  asylum  pervestigare,  tum  quia  tuo  Perillustri  favore 
tutus,  omnium  Zoilorum  invidiam  superabit  contemnetque,  tum  vero 
quoniam  Sapientia  Tua  et  maturrimum  in  rerum  momentis  decernen- 
dis  judicium,  jus  cuique  suum  diribet,  disterminabitque,  an  meus 
Libellus  fam»  aliensB,  an  adversarii  Libello  meo  injuria  labem  ad- 
sperserint. 

Age  itaque,  Domina  mea  Clementissima,  suscipe  curam  imbellis 
fcetus  nostri,  quem  tot  undique  arraati  tenebriones  (Tenebriones 
Yoco,  quoniam  tam  caute  nomen  suum  occuli  volunt,  et  Carminum 
injuriosorum  Poetastri  dicinolunt)  circumstrepunt^iniestantquequa 
possunt  via.  Age  iterum  prudens  Heroina,  Amazonium  pectus 
exere,  et  cum  Thoma  tuo  servulorum  ultimo  contra  hostes  me» 
sobolis  pugna.  Ostende  Te,  ita  precor,  semulatricem  M argarithce 
Geraldinse  Comitis  Cilduriensis  Nobilissim»  sobolis,  et  Joann» 
Geraldinse,  Comitis  Desmoniee  Lectissimse  Prolis,  Tritaviarum  tna- 
rum  (quanta  Deum  immortalem  Nomina!)  quee  primum  suum  ortum 
ex  Serenissima  aula  seu  familia  Magnorum  Florenti»  Ducum  de- 
sumunt,  quae  Domum  Ormonicam  Butlerianasque  prosapias  non 
sine  immortali  Laude  auxerunt,  has  inquam  Domina  mea  in  paucis 
humanissima,  quod  facis,  semulare. 

Ignosce  vero  temeritati  meae  tuam  Serenissimam  opem  imploranti, 
ac  alteram  Itinerarii  mei  Partem  seu  continuationem  potius  prona 
voluntate  deferenti :  cum  enim  primam  editionem  lUustrissimo  tao 
Conjugi  dedicassem,  non  debebam  nec  poteram  alteri  quam  Tusb 
Dominationi  consecrare.  Enim  vero  si  vos  velut  Oemelli  Domorum 
Ormonise  et  Ossoriae  relicti  estis,  et  inter  Gemellos,  juxta  remm 
naturalium  peritos  major  foveatur  amor,  quam  inter  aliam  ejusdem 
Matris  sobolem,  Quis  non  vidit  me  geminam  quoque  Historiolae  mese 
partem  uni  et  alteri  Gemellommdevovere  debuisse,  ne  cam  priorem 


DEDICATIO.  143 

uai  doiiaflsem,  m  alterum  mjuriuB  argui  possem,  eijcum  secunda 
alid  diTeitifisem* 

Habetoteigitur  candidissimi  Gemelli  castissim»  Columbse,  Seren- 
issime  comes,  et  Perillustris  Comitissa  omnem  calami  mei  fructum, 
ac  Favorem  vestrum  ei  rependite,  ac  velut  Columbina  soboles  sub 
nido  Patrocinii  vestri  fovere  dignemini:  si  enim  Plinio  Auctore^ 
Columb»  etiam  alieno  partui  sibi  supposito  amorem  suum  impen- 
dunt,  quid  ni  sperem  k  vobis  in  calami  mei  foetu  ad  vos  proprio 
impetu  decurrenti  idem  prsestandum  ?  Si  ColumbsB  a  Sobole  sordes 
prohibeant,  (ni  fides  volatilium  rimatoribus  labet)  quid  ni  confidam 
omnes  calumniarum  sordes  undequaque  adspersas  vestra  auctoritate 
arcendas.    Ita  voveo. 

Sed  et  Deum  ter  optimum  terque  maximum  enixe  precor  ut  Ge- 
nerosa  prosapia  vestra  in  dies  singulos  cum  gloria  nunquam  inter* 
morituri  nominis  propagetur,  Filii  Filieeque  quos  vobis  communis 
rerum  Pater,  Deus,  concedere  dignatus  est,  ita  ad  omne  decus 
educentur,  ut  Majores  suos,  quorum  numerus  est  innumerabilis,  non 
tantum  Encomiis  -et  factis  assequantur,  sed  longo  etiam  intervallo 
post  se  relinquant» 

Propositi  mei  hoc  loco  non  est  totius  SerenissimsB  familisB  vestrsB 
seriem  texere,  longum  id  nimis  foreti  et  extra  meum  institutum, 
alibi  dabitur  copia  Butlerianam  stirpem  ab  origine  deducere,  non 
possum  tamen  omnino  prsBterire  pauculos  qui  apud  exteros  iamam 
propi^arttnt  adeo,  ut  eorum  facta  nullis  unquam  saBcuIis  nulla  ob- 
livione  oblitteranda  sint.  Quid  enim,  quid  non  egit,  (memoriam 
refiico  non  doceo  jam  ante  preBclarissimorum  facinorum  gnaros)  in- 
comparabili  encomio  dignus  Thomas  Butlerus  cognomento  claudus 
in  Gallia?  Quid  non  prsestitit  huic  cognominis  Thomas  Butlerus 
cognomento  niger?  cujus  prioris  fama  minime  claudo  pede  non 
Hybemiam  solam,  sed  omnem  prope  Europampenetravit^posterioris 
vero  res  gestsB  nuUo  unquam  atrore  denigrari  poterunty  quas  AngUa 
Hybemiaque  albo  signavit  Lapillo  posteris  in  exemplum.  De  Jacobo 


144  DEDICATIO. 

et  Walthero  Butleris  nil  moveo,  noyit  Germania^  novit  Polonia  qua 
chara  capita  quam  rara  nomina,  quantos  viros  semper  experta  sit. 

HoB  velim  Heroes  soboli  vestreB  imitandos  proponi,  eorum  fact^ 
assidue  volvi,  ad  similes  ausus  navissimos  semulos  indies  excitari 
Si  enim  exempla  plurimum  valeant  in  quavis  hominum  condition€ 
ac  statUy  tum  vel  imprimis  apud  eos  qui  sanguine  accedunt  propius< 
Si  in  equis  Patrum  virtus,  nec  degenerem  progenerent  Aquilse  colum- 
bam,  quis  creduat  tantos  tantorum  virorum  traduces  a  stemmate  tam 
nobili  nullum  generosi  animi  succum  attracturos,  maxime  si  piorum 
parentum  sedula  accedat  cultura.  Pater  Luminum  a  quo  omne 
datum  optimum,  et  omne  donum  perfectum,  totam  Butlerorum 
stirpem  ita  foveat,  ut  crescat  in  mille  millia :  Ita  precor  toto  afiectu. 
Ex  in  ante  Diem  Calend.  Mart.  Anno  M.  DC.  XLI. 

Thomas  Cabye,  Sacerdos. 
Et  in  Exercitu  Ceesareo  Capellanus  major  supra  Anglicanas 
Scoticas  et  Hyberaicas  Legiones. 


APPEOBATIO. 

ALTERAM  Itinerarii  Partem  Richardi  Domini  ThomsB  Carve 
Capellani  Majoris  in  Exercitibus  Ceesareis  supra  Legiones 
AnglicanaSy  Scoticas,  et  Hybemas,  legi,  nec  quidquam  reperi  quod 
bonis  moribuSy  multo  minus  quod  fidei  orthodoxee  esset  adversum, 
multa  vero  qucB  laudabiliter  legi  possunt :  unde  cum  annexs  vin- 
diciis  contra  Zoilos  imprimendam  et  in  publicum  evulgandam  per- 
mitto.  Prag»  4.  Idus  Martii.  Anno  164L 

(L.  S.) 
Authoritati  mihi 
k  Reverendissimo  Domino  Summse  Sedis  Nuncio  Concessa. 

Ajotsivs  Mar  :  Lib.  Cens.  Appost. 


CAPUT  XXXVI. 


De  extraordinaria  legatione  Ittustrissimi  Principis  de  Eggenberg 
facta  imperio  Ferdinandi  III,  Imperatoris  Augustisnmi  ad  suam 
Scuictitatem  Urbanum  VIIL  Pontificem  Maximum. 

PON  poBBnm  hoc  loco  pnetemiittere  magnificam,  et  om* 
nibuB  retro  sfieculis  yix  auditam  yisamqne  legationem 
invictissimi  jnxta  et  victoriosissimi  Imperatorifi  Fbrdi- 
NAirni  III.  semper  Angnsti  ad  sedem  apostolicam,  qua 
nniyersi  orbis  regribns  et  principibns  debito  snbmissi- 
onis  exemplo  prselnxit,  seqne  non  degenerem  Catholicomm  Imperato- 
rum  snccessorem,  et  snbjectum  Romanie  sedi  filinm,  ritu  christianis 
olim  principibns  nsitatissimo,  oetendit.  Res  omnis  hoc  fere  modo  trans- 
aeta  est. 

Ut  primnm  Angustissimus  Csesar  Fxbdinandits  III.  imperii  guber- 
nacula  post  obitnm  sanetissimflB  memorise  optimi  parentis  sni  Fbrdinan- 
Di  II.  snscepit,  ac  tertins  decimus  ex  Serenissima  Austriacomm  domo 
Caesarenm  Sceptram  in  snbjectas  Romano  Imperio  provincias  moderatns 
est,  nil  potins  habnit,  quam  nt  se  conformaret  institntis  majomm  suommy 
prsdecessoram  in  imperio,  ac  antiquoram  regum  principnmque  catho- 
licomm  consuetndini  landabiliter  receptse,  ac  communem  orbis  orthodoxi 
parentem  Urbanum  hujns  nominis  YIII.  Summnm  Sacerdotem  honoris 
et  debitflB  subjectionis  ergo  adiret :  Cnm  verb  ipse  ob  gravissima  imperii 
negotia  et  turbnlentissimnm  orbis  Christiani  statum,  bellommqne  motus 
fungi  eo  mnnere  non  posset,  Illustrissimnm  Dominnm  Joannem  Antoni- 
um  Dncem  Cronaviensem  Principem  de  Eggenberg,  virum  qna  opibusy 
qua  sanguinci  quaque  excelsoanimo  nobilem  in  eam  provinciam  suffecit; 


146  ITINERARIUM. 

qni  tanto  favore  felix  qnamprimum  se  ad  iter  disposoit,  magnisqiie 
itineribns  Romam  properavit.  Ejns  trinmphnm  nti  k  viris  fide  digniso- 
mis  ac  ocnlatis  testibus  accepimns  htc  obiter  describemns. 

Nondnm  omnino  attigerat  IUnstrissimns  Princeps  Legatns  Cffisarens 
portam  nrbis,  orbis  Dominse,  qne  k  Popnlo  Nomenclationem  sortitaest, 
cnm  esseda  ipsi  prope  innnmera,  sex  eqnis  magnific^  tracta,  in  occorsum 
properant,  in  quibns  prsecedebant  Eminentissimomm  Dominornm  Car- 
dinalinm  anlici  prflecipni,  qni  honoris  cansi  salntatnm  Hlnstrissimnm 
Legatnm  prsemissi  fuerant,  inter  qnos  agmen  dncebat  Eminentissimns 
Cardinalis  ez  Serenissima  Sabaudise  domo  orinndns,  Protector  Gtermaniie 
et  imprimb  Hsereditariamm  terramm  Anstriacamm,  Eminentissimi 
item  Cardinales  Pins  Bnrgesins,  et  Aldobrandinns  nna  cum  HlnstrisBimo 
Dnce  de  Pozzolo  snse  Ceesareie  Majestatis  Oratore  ordinario,  IllnstrisBi- 
mo  non  minns  Marchione  di  Castel  Rodrigo,  ac  Perillnstri  Domiao  Jo- 
anne  Cinmaaero  CathoUci  Begis  Legato.  Qni  omnes  nbi  salutem  nltro 
citroqne  dedissent,  reoepissentqne,  qnadrigam  magnifieo  apparatn  ad  id 
recens  prsparato  Sereiiissimi  Principis  ac  Eminentissimi  Cardinalis 
Sabandorum  conscenderant.  Erat  antem  hsec  qnadriga  rabroholoaerico 
nndiqne  tecta,  et  argenteis  clavis  nndiqnaqne  confixa,  qnam  snpra  oen- 
tum  rhedie  alise,  sex  eqnis  prsenntibns  singnlas,  secntae  snnt»  qnibns 
prsecipni  Romanse  nrbis  optimateS|  auliciqne  yarioram  principnm  ae 
dominoram  dncebantnr.  Hos  cnrras  prsevertebant  plnrimi  rabris  induti 
togis  et  equis  snblimes  viri  spectatissimi ;  atqne  hoc  fere  ordine,  con- 
currente  ad  novitatem  spectacnli  infinita  plebis  mnltitudine»  in  nrhem 
dednctuB  est  IllnBtrissimns  Princeps  de  Eggenberg,  snmma  hnmamiate 
grayitatem  temperans  obvioB  salntantes  se  reBalntans.  Ubi  Tero  ad 
pallatinm  Eminentissimi  Domini  Cardinalis  Sabandiie  ventnm  est,  k 
cnrribns  delapsi  snnt  omnes,  qnos  affiitus  officioeiBsima  oratione,  qna  com- 
iter  gratias  agebat  tam  honorifico  comitatni,  mnlta  cnm  satiB&ctione 
dimisit  uniYersos. 

Princeps  antem  cnm  partim  ex  itinere  respirandiy  partim  animnm 
colligendi  cansa,  in  conclare  regiofastn  pro  sna  Celsitndine  prgparatnm 
tantisper  se  recepisset,  paulo  post  comitantibuB  Cardinale  Sabandis  et 
Duce  de  Pozzolo  tecta  nndeqnaqne  qnadriga  ad  oscnlnm  pediB  in  anlBm 


ITINERARIVM.  147 

pontificiaio  sese  oontolit,  nbi  k  Bomano  Pontifice  per  quam  paterne 
acceptns  est ;  nec  mora  officiis  rite  perfanctns  EminentiBsimoB  quoqne 
Cardinales  Barbarinoe  qnam  humanissime  salntandoa  accessit,  receptis- 
qne  ab  iisdem  omuis  generis  officiis  ad  paUatium  ac  habitationem  suam 
properayit. 

luterea  ad  aocipiendnm  tantum  Principem  pro  dignitate  et  merito  nil 
feriatnm  est,  sed  magno  sumptu  et  magnifico  apparatu  disposita  sunt 
omnia,  in  quem  finem  non  tantum  Roma  operam  et  facultates  suas  con- 
tribuity  sed  et  ezteromm  maxima  multitudo  in  societatem  laboris  con- 
fluxit»  nec  quisquam  in  hujus  triumphi  promotione  deses  videri  voluit, 
Rite  omnibus  perfectis  solenni  pompa  introdnctus  est  Ccesareus  Legatus, 
et  hoc  fere  ordine. 

Hora  post  meridiem  secunda  Illustrissimns  Princeps  Legatns  Impera- 
torins  in  hortum  Julii  Paps,  quem  sua  Sanctitas  Urbanus  YIII.  plurima 
2uagnificentia  in  istum  finem  instrui  et  apparari  jusserat,  se  recepit.  Quo 
eodem  se  quoque  oontulerunt  agminatim  cardinalium  et  legatorum 
aliomm  Bomas  residentium  sub  delegati,  ut  principi  omni  officii  genere 
tantiBper  assisterent,  tempusque  coUoquiis  fallerent.  In  eundem  locum 
nonnulli  Duces,  Marchiones,  Comites  sicut  et  ipsa  Romana  nobiUtas 
totas  tota  quanta  oonfiuxemnt,  ut  introducendum  in  urbem  prbcipem 
snbsequerentur. 

UniTersa  ordinata  erant,  nec  aUud  expectabatur  quam  signum  ad 
procedendnm,  cum  ecce  tibi  buccina  monentur  singuU,  ut  suo  quisque 
ordine  progrediatury  nemoque  sit  qui  triumphalem  turbet  processionem. 

Omnem  itaque  pompam  prscedebant  quatuor  cursores  lUustrissimi 
Principis  de  £^;genberg,  singuU  murice  tinctis  vestibusi  et  cristatii  plu- 
miB  snpra  pileos  conspicui,  hoc  initium  continuabant  sexaginta  bene 
onusti  muU  preciosissimo  cultu  omati,  stragulorum  operimenta  ea  erant» 
qu®  raro  ante  ista  tempora  sunt  visa :  hi,  ne  catervatim  irent,  et  pompsB 
offioerent,  in  qniaqne  omnino  ordines  seu  classes  divisi  erant.  Mulomm 
calces  argenteae  muniebant  solese,  frenorom  funes  reUque^ue  induvis 
ex  pnestantiBsimo.bjsso  partim,  partim  ^  mundissimo  auro  erant  compo- 
sita,  reliquns  cseterum  habitus  ex  merissimo  argento  elaboratns  pmtnU 
gebat,  capitibuB  plumas  elegantissimas  prseferebant  jumenta:  quodvi^ 


148  ITINERARIUM. 

pecns  k  sno  destinato  famolo  Testito  rubro  operimentO}  limboque  flavo 
variegato  ducebatnr.  Dnodecim  primi  mnli  gerebant  tapetes  murice 
tinctos  in  qnibns  insignia  visebantnr  anro  argentoqne  iUnBtria,  et  acu 
pictoria  arte  conspicna.  Secnndi  ordinis  mnli  ferebant  operimenta  ex 
tela  Damascena  rnbra,  cnm  similibns  snperiornm  insignibns  principis. 
Tertii  ordinis  stragnla  erant  ex  holoserico  rnbro  fimbriata  anreis  limbis* 
Quarti  ordinis  mnli  operti  erant  tela  preciosa  anro  in  snmptnosnm  pre- 
cinm  elaborata,  sufihlta  byssina  tela  dnplici  mbeay  operimentum  qnodyis 
ex  his  flBstimabatnr  octingentis  coronatis  anreis.  Mnlorum  qnarti  ordinis 
vestitus  mille  coronatis  anreis  censebatur,  eratqne  ex  tela  aurea  fiava  tam 
laboriose  composita,  ut  yiderentnr  fignrae  in  illo  elaboratse,  pictse  potins» 
qnam  textffiy  sufihlciebatur  insuper  holoserico.  Muliones^  seqnebantur 
duodecim  hastati  militesi  qnos  kterones  vocant,  inauratis  accincti  secun* 
dum  latus  ensibus,  vestituque  amicti  precioso  rubro  argenteis  fimbriis 
illnstrato.  Mox  succedebant  septem  Tnbicines  argenteis  tubis  dulce 
paeana  accinentes,  ex  tnbis  insignia  principis  in  anrea  teh  acu  picta  depen- 
debanty  ipsi  yero  Tubicines  induti  erant  habitu  murice  ebrioy  insidebant- 
qne  equis  longe  generosissimb.  Hos  excipiebat  eximius  miles  de  Olinitz 
ipsiusque  principis  militum  turmam  ducens,  omatam  uniformi  reste 
talari  h  murice  mbricante,  viri  omnes  in  armis  spectabiles,  et  Germanico 
robore  torosi.  Hornm  vestigia  premebant  duse  tnrmae  alise,  ex  Pontifi- 
cia  Helvetorum  Quardia,  ut  vocant,  muli  item  Eminentissimoram  Do- 
ininommcardinalium,  operosaveste  superbientes,  sessores  singuli  pnefe- 
rebant  Cardinalitios  Oaleros  Dominorum  suorum.  His  &  tergo  ibant 
comites  duodeni  ephebi  nobiles,  mbea  veste  argenteis  fimbriis  illustrata, 
grato  oculomm  ludibrio  eximii,  quibus  jnngebantur  quatuor  equi  regii 
k  singulis  stabnlariis  mbentibus  togis  vestitis,  ducti,  calceati  erant  equi 
argenteis  soleis,  frena  mandebant  aurea.  Subsequebantur  mox  Aulici 
eminentissimomm  Cardinaliumy  Legatornm  quoque,  et  Italise  Princi- 
pum,  inter  quos  ibant  ad  quinqnaginta  nobiles  Germaniae,  qnibus  se 
sociaverant  Barones  Itali.  Post  hos  ibant  Princeps  de  Carbognano, 
Abbas  Savelli,  Paulus  Savelli,  prffiterea  Dnx  de  Riccia,  Marchiones 
Torres,  Justiniani,  Sancto  Vito,  Facchineti,  Don  Ferdinando  Ursino 
aliique  non  infimi  nominis  viri  generosi.     Inter  equestres  quoque  re- 


ITINERARIUM.  149 

censebatar  Comes  Fuggerus  cum  Gomite  de  Hoys^  innumerique  alii 
precipiUB  nobilitatis  Heroes,  quoe  nominatim  percensere  longum  ac  t®- 
dioBum  foret.  Non  aberant  totius  urbis  tjmpanistsB  in  consuetis  togis 
rubeis,  quorum  t^pana  prseferebant  Illustrissimi  Principis  de  Eggen- 
berg  insignia,  filo  aureo  et  byssino  snmptuoeissime  elaborata.  His  jun- 
gebantnr  Tnbicines  suse  Sanctitatis  non  minus  cantu  quam  vestitu  clari, 
tota  quoque  aula  pontificia  purpureo  habitn  conspicua,  interque  hanc 
Pincemae  et  Cubicularii,  quos  usitata  Romanis  phrasi,  extra  muros  vo- 
cant.  Silentio  haudquaquam  prsetermittendi  sunt  duodecim  Hispani 
ex  prsecipua  HesperiaB  majoris  nobilitate  oriundi,  qui  stupendse  magni- 
tudinis  torques  aureos  artificiosissime  ad  stuporem  intuentium  fitbre&ctos 
et  elaboratos  collo  insertos  gestabant»  cstero  quoque  yestitu  operose  culti 
ad  omnem  luznm  incedebant. 

Ut  ventum  est  k  Perhonorifico  niustrissimi  principis  ac  CsBsarei 

Legati  comitatu  ad  templum  S.  Rochi,  continuo  ^  S.  Angeli  castellosoluta 

sunt  horrendo  perurgentis  sulphurati  pulveris  firagore  tormenta  bellica 

plurima :  quibus  reliqua  urbsy  quae  forte  domi  pro  sedium  custodia  reUcta 

fuerat,  excita  est :  mirabantur  uniyersi  tam  inusitatum  triumphum.  Sed 

imprimis  ad  stuporem  excitabant  Romanos  Gtermanifle  proceres  novo 

modo  diversissimis  coloribus  vestitiy  sumptuosissimis  enim  telis  aureis, 

argenteis,  Damascenis,  holosericis,  byssinis,  undulatis,  preciosissimisque 

pannis  induti  procedebant.  Quibus  nil  quidqnam  cedebant  semuli  Sabaudi. 

Preecipuam  Tero  laudem  merebantur  Aulici  Ducis  de  Pozzolo  quorum 

cultissimus  yestitus,  et  ab  arte  elegans,  et  k  precio  sumptuosus,  et  k  oo- 

lorum  varietate  spectabilis,  omnis  multitudinis  obtutum  in  se  convertebat. 

Pompam  hanc  triumphalem  quoque  sua  prsesentiaexomabantCapita- 

nei  Turmarum  suae  Sanctitatis,  quse  ad  tutelam  corporis  Pontificii  des- 

tinantur,  mi^stri  item  Ceremoniarum,  duo  insuper  equi  operosissima  et 

preciosissima  tela  instratiy  quorum  alter  ad  Principem  de  Eggenberg, 

in  Legatione  hac  Caesaris  yices  gerentem,  alter  ad  Ducem  de  Pozzolo ' 

spectabat)  hos  qui  ducebant,  suoram  principum  omatu  et  colore  Yestie- 

bantnr y  ipsos  principes  prflesentes  dixisset,  nisi  qui  pedites  yidisset.   Cum 

eqnis  videre  erat  tricenos  pedisequos  Principis  de  Eggenberg,  panno 

murice  tincto  et  holoserico  ejusdem  coloris  sufiulto,  argenteisquoque 


160  JTJNERARIUM. 

limbu  fimbriatOi  opertos.  Tandem  ipse  princepB  medins  inter  DominiUQ 
Poli  Archiepisoopmn  de  Amasia,  Bupremum  siue  Sanctitatis  anl»  Pr»- 
feciun,  et  Dominnm  Gonzagam  Archiepiscopmn  in  Rhodo,  eqnoBublimu 
ibat.  Equi  ungul»  anro  erant  armat»  puriflBimo,  firenum  equus  man- 
debat  aureum»  calcaria  equitiB  oum  onmi  omatu  reliquo  erant  aurea. 
Ohdio  cingebatur  Becundum  capulum  aureo  lapide  precioBo  mira  yari- 
etateundiqnaque  ezomato:  vestituB  Principis  auro  mundisBimo,  pileus 
plum&  multis  unionibus  et  margarithis  ezomatuB  (rravabatnr.  Princepe- 
que  (quod  notatu  digniBBimum  fiiit)  toto  prope  tempore  detecto  obe- 
qnitabat  capite,  ob  acclamantium  BalutantiumqueBUBurroslongehuman- 
issimoB,  quibuB  ipse  yiciBBim  cum  miti  capitiB  demiBBione  et  Bumma 
benevolentiad  Bignificatione  respondebat;  nec  adduci  unqnam  potuit,  ut 
caput  operiret,  quantumvis  saBpe  k  ceremoniarum  magistrosusg  SanctitatiB 
moneretur  ne  qua  fi>rt^  periculum  sanitatis  adiret, 

Iter  ferebat  Principem  per  porticum  Romano  CollegiOy  quod  Germa- 
nicum  vocant,  contiguam,  ubi  alumni  musicam  omnino  Papalem  instrux- 
ernnt,  mira  yocum  et  ▼erborum  concinnitate.  Nam  etsi  interluderent 
modis  musiois  tormenta  eneaynon  tamen  eos  turbabantyBedyenustiorea 
reddebant.  Instruxerat  idem  coUegium  in  aula  ad  id  disposita  opiparam 
convivium  Cssareo  Legato  ejusque  comitatui  poBtero  die  excipiendo, 
ubi  yaria  emblemata  pictureeque  magnificsB  Imperatoris  Bomani  et  Le- 
gati  ejus  honori  affizse  sunt,  non  sine  gratissima  ocnlorum  et  inganii 
occupatione.  Sub  finem  triumphi  sez  equis  trahebatur  currus  Priucipis 
holoserico  viridi  opertns  totusque  quantus  inauratus,  quadriga  item 
Ducis  de  Pozzolo  non  minus  elegante  et  concinna,  innumerfleque  rhedse 
alise,  atque  hoc  fere  modo  totns  pompae  hujus  ordo  claudebatnr. 

ConduzeratprohabitationeBualUttBtrissimusPrinceps  de  Eggenberg 
pallatium  Ducis  di  Ceri^  in  quod  absoluto  itinere  ingreBsns  est  summa 
cum  magnificentia.  Csetemm  uti  pallatinm  hoo  afiabre  ad  regulaa 
architectonicas  erectnm  est  ordinatiflsimeque  ezstroctumy  ita  de  foris 
elegantissimm  picturu,  poematibus,  inscriptiombus  secundum  geome- 
tricam  proportionem  vestiebatury  in  quam  operam  suam  ingenioeisBimoB 
Piotctf  Joannes  Franciscus  Grimaldus  de  Bologna  industnam  snam 
contulerat;  et  me  muta  foret  pictara  variis  lemmatibus  et  loquentibus 


ITINERARIUM.  161 

picturis  exornarerat.  In  medio  hflec  legebatnr  trabali  charaotere  inscripta 
Epigraphe. 

PerenrUbut  JEque  fajcii» 

Ac  nominibus  semper  Augusta 

In  immoto  Caiholkajidei  Patrocinio 

Semetipsam  altejundavit 

Austriaca  Domus 

Cui  quot  heUa  totfuere  triumphu 

Ad  dexteram  latus  hsec  videbatur  inscriptio. 

Feeeunda  Casarum 

FiBCWida  Regum  Parens 

Austriaea  Domus 

Imperium  terris 

Animos  JEqucBms  olympo* 

Ad  sinistrum  htuB  oorrespondebant  hi  yerBus. 

Inm/umeris  auetam  triumphis 
SoUs  utraque  Domus 

Austriacam 
Non  capit  Domum^ 

Sub  prima  InBcriptione  duo  juvenes  angelico  cnltuyiyig  coloribuB  erant 
expreiBiy  qui  hinc  et  inde  una  manu  insignia  Domus  Austriac»  tenebant^ 
iu  altera  pabns  et  oljye  ramos,  coronaB  item  aureas  argenteasque  pne^ 
tendebant*  Sabgeminaaiterain8criptione,gemin8equoqueBpectabantttr 
aquilse  imperiales,  quse  pectore  prseferebant  insignia  Domus  Austriac», 
ad  latua  dezterum  ezhibebantur  insignia  Urbani  YIII.  hodiemi  Pon- 
tificiB  Romaniy  ad  sinistrum  vero  Imperatoris  Fjbbdikahdi  III.  semper 
Augusti ;  circnm  circa  yaris  figurae,  triumphoe  et  trophea  reprsesen- 
tabant  parta  ausptciis  et  yirtute  Cassaris.  In  medio  horam  omnium  ad 
TiTumezhibebaterSacra  Cesarea  Majestas  FBBnnrAHDUs  III.  inudens 
earmi  triumphali^  quem  priBcedebant  quatuor  equi  generosissimii  quos 
&may  dnabus  tabis  instracta,  et  victoria  olivflB  et  palmarum  ramis  armata, 
ngebant.    Sub  carru  proetrati  miserum  in  modum  jacebant  hoetes  rebel- 


162  ITINERARIUM. 

lesqnein  Austriacam  Domamienervati,  fractii,  contasi,  vizqae  spiritnm 
trahentes.    Sapra  hanc  pictaram  aareis  litteris  legebatar  hoc  lemma. 

Nwnquam  digniori, 
Ad  dexteram  dictae  pictorae  paer  nndas  reprflesentabat  fortanam,  ad 
cajas  capat  haec  verba  expUcabantur, 

Stta  virtus  evexU. 
8ab  pediboB  yero  hse  vooes  hanc  componebant  sententiam. 

Ni  adero  nuUa  erit. 
Ad  sinistram  pictara  armatam  referebat  virum  casside  tectom,  una 
mana  specalam,  altera  prfleferentem  obvolatam  serpente  bacnlom,  nota- 
batque  sapientiam,  quse  supra  ita  ex  scripto  loquebatur. 
j^tema  est  gloriafactu 
Infra  vero  hsec  dicebat. 

Quisque  euafata. 
Totam  hanc  partem  depictse  domus  claudebat  hsec  inscriptio. 
Gemmi  compresea  Ucentia  monstri. 

Scilicet  Haeresis  et  Rebellio. 
Atque  hsec  fere  in  tecti  apice  ceu  prima  contignatione :  seqnitor  nonc 
altera,  qusB  k  domos  fenestris  continuabatur :  supra  quas  quatemae  im- 
fi^ines  pectorales  exprimebant  quatuor  imperatorum  vultus,  Alberti  sci- 
licet  II.  Maximiliani  II.  CaroU  V.  et  Matthise.  Ad  quatuor  aureas 
columnas  quse  fenestras  utrimque  ambiebant  imagines,  pietatiS)  religi- 
onisy  justitiie,  et  fortitudinis  videbantur,  ut  ex  insignibus  quse  singol» 
prceferebant  coUigere  erat. 

Postrema  denique  facies  ^  fenestris  ad  ostium  usque  protendebatur. 
Hiec  pars  non  minus  operosa  erat  quam  sumptuosa,  prseterqoam  quod 
spectatores  longe  ampUus  in  se  converteret  Supra  portam  duo  aurei 
angeU)  ceu  domus  genii  et  tutelares  mira  gravitate  consistebant,  et  ne 
ad  otiandum  sine  negotio  istuc  constituti  viderentur  insignia  lUustriasi- 
mi  Principis  et  Legati  Csesarei  sustentabant,  erant  hsec  insignia  tam  aoro 
prsefulgiday  quam  colorum  varietate  artificiosissime  iUusa.  £x  utroque 
port»  latere  duse  picturse  visendse  magnitndinis  dependere  videbantur» 


ITJNERARIUM.  163 

qnibns  geminfle  victoris  nostra  setate  memorandfle  k  Sacra  Caesarea  Ma- 
jestate  partse  ad  yiynm  exprimebantur,  ntpote  quse  ad  Nortlingam,  et 
Ratisbonam  ipso  Imperatore  hodiemo  prsesente  obtentee  faerunt.  Reli- 
qnum  qnod  supererat  spatium  varia  emblemata,  ex  Insignibus  Illustris- 
simi  Legati  ductay  implebant. 

Et  primo  quidem  Aquila  candida  se  ostentabat  cum  Epigraphe: 

Semperjubar  unica  perfert. 
Dein  rota  velut  continuo  motu  circumacta  hoc  praeferebat  Lemma : 

Semper  circumacta  Secunda. 
Praeterea  Corona  aurea  cum  hac  sententia : 

Virtuti  debita  merces. 
Ad  hsec  quinque  rosse  purpureae  cum  inscriptione : 

Urbis  et  Orbis  Amor. 
Insuper  tres  Corvi  yolantes  auro  coronati  hoc  crocitabant  voce  dis<* 

tincti : 

Sapientia  redimivit. 

Sextam  locum  occupabat  aurea  Anchora  ita  loquens : 

Sacrum  cuique  perfugium. 
Spectabatur  et  Tyberis  per  Poeticam  metamorphosin  in  senecionem 
cano  capillitio  et  promissa  barba  transmntatus,  coronatusque  arundiuibus 
ac  fioribus,  ad  ejusque  latus  Lupa  cum  gemellis  Romulo  et  Remo  funda- 
toribus  Romanse  urbis  cui  adscribebatur : 

Mihi  veteres  redduntur  honores. 

£x  adverso  Danubius,  similiter  senem  virum  referens,  tecto  capite, 
remum  manu  tenensi  cui  adstabant  duo  Juvenes  redimiti  laureis  et 
palmis  cum  hoc  dicto : 

Imperium  sinefine  mihi. 

Eodem  prope  loco,  vel  non  multo  infra,  moneta  exhibebatur  aurea  ex 
ona  &cie  pomum  Persicum  monetarius  expresserat  cum  Imagine  rir- 
tutis  Fidei,  quod  juxta  .Xgyptiacam  sapientiam  oris  et  cordis  concordi- 
am  notaty  hocque  ipsum  explicabat  Gnome : 


164  ITINERARIUM. 

Cordis  et  Oris. 

Ex  altera  monetcB  facie  virtutis  Fortitudinis  icon  cum  ciconiaBerpen- 
tem  rostro  praeferente  repraesentabatur,  symbolice  notabat  victoriosam 
quod  sententia  ad  scripta  satis  aperiebat : 

Hostemque  Dolosque. 

Atque  hic  omnis  apparatus  quantumyis  sumptuosus,  in  anteriore  tan- 
tum  et  extima  &cie  domus  visebatur,  ad  quem  spectandum  omnis  gene- 
ris,  statusy  et  sexus  homines  turmatim  multis  diebus  confluxerunt.  Noa 
tango  hoc  loco  circumvicinas  SBdes  et  compida  per  qu8B  Principi  trans- 
eundum  fuit,  quis  enim  describat  peristomatis  preciosissimis  excultos 
parietes?  quis  sumptuosissimis  aulseis  praefulgidas  aulas?  quis  populi 
Nobilioris  ad  fenestras  concursus,  ut  hunc  Principem  spectare  possent  ? 
quis  festivos  acclamantium  et  salutantium  cantus  et  voces  perstringat  ? 
quis  explicet  denique  festivorum  ignium,  pompam  hanc  illustrantium 
apparatus  ?  Quin  ipsum  quoque  coelum  ad  pluviam  multo  ante  tempore 
propensissimum  huic  processioni  favisse  videtur,  cum  constantissimo 
tenore  nubilum  imbres  ita  suBpendit  ut  ne  guttam  demitteret  quse  festi- 
vitati  tali  obstaret.  Unde  et  vulgus  adeo  ad  hoc  spectaculum  accurrit 
avide,  ut  semel  vidisse  Principem  principisque  comitatum  parvi  pen- 
deret,  sed  ad  alias  aliasque  plateas  preecurreret  quo  saspius  visum  appa- 
ratum  iterum  ac  denuo  revideret. 

Attigerat  ovans  multitudo  Pallatium,  cum  Illustrissimus  Princeps, 
antequam  equo  descenderet  officiosa  non  minus  quam  culta  oratione 
amplissimas  omnibus  ordinibus  egit  gratias,  sed  imprimis  Prsefecto  auIsB 
suae  sanctitatisy  reliquisque  praeiatis,  Principibus,  virisque  generosis ; 
quibus  cum  satisfecisset  omni  benevolentiae  significatione  domum  dimi- 
sit,  ipse  vero  una  cum  Duce  de  Pozzolo  Pallatium  ingressus  est,  et 
separatis  uterque  conclavibus  ad  animum  ex  pompa  varie  distractum 
colligendum  exceptus.  Data  fuit  interea  facultas  Oermanis  Proceribus 
obeundi  domus  conclavia  et  lustrandi  pro  libidine  porticus,  omnemqne 
apparatum  supra  quam  dici  potest  opulentum.  Calamus  nusquam  ex- 
plicabit  quam  habitatio  hsec  auro  argentoque  fulserit,  [quam  lacunaria 


ITINERARIUM.  165 

omnia  gravata  foerint  teliB  pre^ioBisBimis  et  perifltromatibiiB  ad  omnem 
majestatem  luculentiB. 

Pro  Abaco  commoduB  dispositus  erat  locus,  ad  quetn  Principis  pen- 
debant  insigBia,  artificiB  manu  aaoupicta.  Ad  Abacum  disposita  erant 
Tisendo  ordine  aurea  argenteaque  pocula  fusoria,  libatoria,  UBuaria, 
potatoria,  pollubra  item  et  Bcyphi  elegantiBsimi.  Circum  oirca  conclaTe 
sedilia  et  cathedr»  commodiBsimsB  ordinat»  erant,  lectuli  quoque  ope- 
roso  cnltu  strati,  nec  minore  menB»  majores  minoresque  aurea  tela 
tectae.  €l|0nclaye  Principis  aulseis  preoioBisBimb  circundabatur.  Pre- 
cium  decem  millia  coronatorum  excessisBe  creditur.  Yerbo;  omnia 
respondebant  excelso  Principis  animo  in  profusam  prodigalitatem  pro- 
pensissimo,  cujus  liberalitatem  vel  inde  coIligaB  licet,  quod  in  solam 
acu  pictoriam  Romae  expenderit  sine  materialibus  aliis  octoginta  millia 
coronatorum, 

Sub  Tesperam  omnes  fenestree  innumeris  prope  facibus  h  cera  candida 

seu  Tirgine  collustratffi  sunt,  ne  nocti  libera  esset  potestas  omnem 

eplendorem  tenebris  iuToIyendi.    Audita  quoque  in  adultam  noctem 

Tjmpana,  Fistuls,  Sambuci,  Tubae  artificiosorumque  ignium  fragores. 

Nulli  adyentantium  in  aulam  Tinum  negabatur,  nulli  epuIsB  fami  se- 

dandas  deerant.     Tandemque  ipse  dies  opiparo  et  Tere  Imperialem 

majestatem  decente  clausus  est  cbnyiyio.     Posteroque  die  alteram  in- 

super  epulum  prsbitum  est,  ad  quod  cuiqnam  liberrimus  fuit  acccssus. 

Paucis  poBt  diebus  Illustrissimus  Princeps  alium  adomari  Toluit 

ingressum  in  Pallatium  scilicet  Apostolicum  quod  Vaticanum  ap- 

pellant,  ubi  causam  sui  adTentus  et  legationis  exponere  decreyerat. 

Hic  non  minore  sumptu  sequalique  pompa  institutus  est.     Primum 

ordinem  ducebant  equites  quinque  Tubicines  Principis  nigro  bolo- 

serico   sufiulto  bisso  flaya^  fimbriatoque  limbis  aureisy  Testiti,  qui- 

buB   succedebat    pedes  armigerorum   turma,   pari   Tcstitu    excultay 

sequebantur  dum  equitum  turmse   cum  quardia  seu  custodia  suae 

Sanctitatis,    aulici   quoque   plurimi   Eminentissimorum    Dominorum 

Gardinalium,  Legatorum  Principum  ipsaque  nobilitas  Romana,  inter 

quoB  ibant  Tjmpanistse  urbb.    Hos  excipiebant  Itali  Principes,  Duces, 

Marchiones,  Comites,  Barones  non  explicando  numero  \  Germana  quo» 


166  ITINERARIUM. 

qne  nobilitas  nigro  holoserico  vestita  et  ab  Italis  distincia.  HeI?etorcim 
item  Dax  cum  Magistro  Ceremoniarmn  suse  Sanctitatis.  Dehinc  dao 
eqai  manuarii  lUustrissimi  Principis  cum  triginta  k  pedibus  nigro 
holoserico  aurea  tela  sufiultOy  aureisque  limbis  fimbriato,  indutis,  sicut 
et  Ti^inti  quatuor  ephebi  nobiles  pari  habitu,  nisi  quod  insuper  pallia, 
aurea  tela  falta,  gestarent.  Post  hos  tandem  sequebatur  ipse  Prinoeps 
medius  inter  Iliustrissimos  Episcopos  Oonzagam  Episcopum  de  Rhodo 
et  Proti  Episcopum  Messinensem,  yestitus  holoserico  nigro  bysso  nigra 
elegantur  et  ad  stuporem  artis  acu  expicto.  Principem  sequebatur 
totius  triumphi  particeps  Dux  de  Pozzolo  cum  suo  quoque  famulitio 
tela  nigra  preciosa  et  fiavis  limbis  fimbriata  ornato  et  ex  culto,  latera 
ejus  utrimque  claudebant.  Hinc  Carafia  Episcopus  de  Yulturata  inde 
Antonius  Marentz  Episcopus  de  Pedina,  qui  perorare  debebat  in  con- 
sistorio  Pontificio.  Pompam  finiebant  innumeri  Prselati  omnis  ordinis 
et  statusy  cum  duabus  rhedis  una  Principis  non  dicendo  sumptu  com- 
posita,  siquidem  loco  ferrameutorum  adusque  rotarum  laminas  et  axes 
omnia  argentariorum  opera  fabrefacta  erant.  Non  tango  aureas  imagines 
ex  purissimo  auro  hinc  inde  artificis  opera  insertas.  Currum  trahebant 
caballi  castanei  coloris  generosissimi  auro  argentoque  in  nigro  holose- 
rico  graves.  Altera  rheda  ad  Ducem  de  Pozzolo  spectabat  eratque  non 
minus  quam  prior  ylsendi  operis.  Rhedarii  omnes  nigro  holoserico 
Bufiulto  et  fimbriato  anrea  tela  magnifice  exomati  erant. 

Cum  in  pontem  S.  Angeli  yentum  esset  tormenta  majora  aenea  mino- 
resque  fistulse  innumerse  ex  castello  exoneratse  snnt,  sicut  et  quidquid 
Helvetorum  armamentarium  in  Vaticano  condebat  ad  ingressum  Prin- 
cipis  perstrepuit.  In  area  Pontificii  Pallatii  ex  equis  descensum  est  ac 
mox  in  conclave  regio  cultu  apparatum,  tantisper  itum,  quoad  honori- 
fice  cum  magnifico  comitatu  Princeps  ad  suam  Sanctitatem  deduci 
posset.  Erant  cum  sua  Sanctitate  CardinaleSy  Archiepiscopi,  Episcopi 
aliique  innumeri  viri  honoratissimi,  in  cujus  conspectum  uti  venit  Prin- 
ceps  in  terram  mox  se  inclinavit  ad  ostii  limen,  sicut  et  in  medio  con- 
davisi  ac  tandem  etiam  ad  thronum  suse  Sanctitatis,  ubi  consuetum 
pedis  osculum  libavit.  Eum  quam  primum  ipsa  sua  Sanctitas  porrectS 
manu  elevavit  et  serenissimo  vultu  intime  et  patern^  est  complexa. 


ITINERARIUM.  157 

Hinc  Princeps  protulit  litteras  Imperatorias  ad  soam  Sanctitatem  testes 
legitimae  ablegationisy  qaas  yenerabando  gestu  brevi  sed  nervos&  ora- 
tione  obtolity  ezplicayit  dein  Imperialis  Majestatis  filialem  affectam 
erga  sommam  sedem,  pro  qoa  tuenda  et  conserranda  parata  sit  bona  et 
▼itam  prodigere. 

Cam  Princeps  una  cum  Duce  de  Pozzolo  et  Cardinalitio  collegio ' 
consedisset,  litter»  k  Secretario  Domino  Dospigliosi  lectse  sunt,  oratio- 
que  ooltissima  ab  Episcopo  de  Pedina  ad  omnium  admirationem  habita: 
cui  breviter  dictus  Secretarius  respondity  totusque  actus  hic  k  Pontificio 
Fiscali  in  prasentia  octo  Cardinalium  solennizatus  est.  Post  qusB 
PrincepB  denuo  in  genua  procidit  humillime  obsecrando  ut  sua  Sanctitas 
Germanam  nobUitatem  dignaretur  admittere  ad  osculum  pedis,  quod 
gratiosissim^  annuit  Pontifex  ad  stantibus  interim  ad  dexteram  Ponti- 
ficis  Principe  de  Eggenberg  et  Duce  de  Pozzolo,  qui  peracto  osculo 
suam  Sanctitatem  de  Throno  eleyarunt,  et  comitati  sunt  exhibitis  con- 
suetis  officiis  usque  ad  conclave  Pontificium,  ubi  deposito  pontificali 
habitn  Principes  cum  omni  comitatu  epulo  excepit.  Tres  menss  in 
pontificia  aula  stratse  erant,  una  pro  Qermanis  Prselatis,  altera  pro  No- 
bilibus  Ephebis,  tertia  pro  ministris  mensse. 

Aliae  iusuper  mensse  geminse  adomatse  erant,  ad  quarum  alteram  sua 
Sanctitas  sola  accumbebaty  et  paulo  inferius  in  altera  Princeps  legatus 
cum  Duce  de  Pozzolo.  Durantibus  epulis  suayissima  audiebatur  mu- 
sica,  Boaque  Sanctitas  festivo  humanoque  vultu  tractabat  legatum  sub- 
mittendo  de  mensa  sua  quidquid  artificiosum  et  splendidum  erat.  Sub- 
latis  mensis  accivit  sua  Sanctitas  Principem  ad  colloquium  familiare, 
quo  peracto  se  se  retulit  in  conclave  suum  secretius.  Legati  vero  cum 
omnimoda  satis&ctione  domum  redi^re.  Princepsque  tunc  cepit  paula- 
tim  ordinare  negotiorum  expeditionemy  ac  visitare  Cardinales  obsequia 
ipsis  sua  officiosissime  deferendo. 


160  ITINERARIUM. 

nm  quidem  amplius  tam  popolosi  ante  hac  oppidi  remanserit,  nec  sapra 
decem  homines  reliqui  snnt,  qui  velut  miracalos^  isti  periculo  subtracti 
fuerunt. 

Petra Fluta modicaquidem  ciyitas,  sed  commoda,  omnino eversa  est, 
unaque  cum  illa  triginta  infantes,  viginti  mulieres,  sex  viri  occubueniiit. 

Oppidum  quod  k  S.  Stephano  Protomartjre  nomenclationem  k  majo* 
ribus  accepit,  medietate  sui  eversum  est. 

S.  Lucido  ParrsB  civitati»  propugnaculum,  quod  aliis  nrbibus  contra 
eversionem  et  direptionem  esse  solet,  plurimum  obfuit,  cum  enim  illud 
ex  succussione  terrs  rueret  in  societatem  ruinsB  traxit  omnes  fledes,  in 
qua  tamen  paucae  personse  occubuerunt,  quoniam  plerique  indigenamm 
sese  ad  Monasterium  Franciscanorum  de  Observantia  contulerant,  vitam 
et  salutem  apud  viros  Religiosos  qusesituri ;  quibus  tamen  etiam  non 
omnino  parcum  est,  cum  antemurale  monasterii  etiam  terne  motu  oon- 
ciderit. 

Urbecula  quam  Flumen  frigidum  patriotSB  nuncupant  media  ex  parte 
collapsa  esty  bonaque  civium  multitudo  ruinis  involuta. 

Amareta  oppidum  potissimam  partem  agitatione  terrse  concidit,  in 
cujus  lamentabili  occasu  triginta  quoque  homines  terr&  absorpti  sunt. 

Castilionum  alias  Cassalium  cum  omnibus  prope  civibus  suis  interiit, 
ex  quibus  vix  aut  ne  vix  quidem  ullus  reliquus  mansit. 

Castilionum  della  majora  non  procul  k  mari  dissitum,  una  cum  om- 
nibus  inquilinis  k  terra  uno  bolo  deglutitum  est,  pauculique  Patres  de 
ordine  S.  Augustini  ad  strictiorem  regulam  reformati,  quos  discalce- 
atos  seu  nudipedes  appellant,  qui  forte  tunc  extra  mcenia  reoreandi 
corporis  causa  obambulabant,  servati  sunt. 

Majoranum  urbs  media  sui  parte  k  terrse  motu  eversay  non  est  reliqna, 
simulque  in  ea  quadringentffi  anim»  deqiderantur. 

Neocastrum  civitas  ab  amoenitate  loci  plurimum  commendata,  penitos 
eversa  est,  et  k  terra  absorpta,  in  qua  una  cum  Principe  ejosque  conjn- 
ge,  ac  unica  filia,  quse  tunc  fort^  in  terrse  concussione  segrire  ceperat» 
tria  quoque  hominum  millia  mortem  inter  minas  oppetere  coacta  sunt. 
Principes  finita  clade  eruti  honorificeque  sepulti  sunt.  Trecenti  quo- 
que  alii  vitam  quidem  sed  non  sine  gravibus  vulneribus  retinuemnt. 


ITINERARIUM.  161 

Episcopns  loci  pene  soliu  inter  primores  cnm  mille  forte  civibns  pericnlo 
86  opportune  exemit. 

Stigliannm  nrbecnla  elegans,  sed  non  nsqne  adeo  popnlosa,  omnino 
ad  terrse  motnm  cormity  templum  vero  ad  qnod  se  potissima  hominnm 
pen  collegerat  hiatn  terrs  simul  ac  semel  absumptnm  est,  ita  nt  viz  ex 
omni  ciTitate  ducenti  homiues  una  cum  Gubematore  nrbis  in  tntnm 
locum  eyaserint. 

Oppidnm  S.  Blasii  ampUtudine  et  in  colarum  multitudine  pne  reli- 
quis  visendum,  plurimum  passum  est  ex  hac  terrse  concnssione,  quod  vel 
inde  colligere  licet,  quoniam  quadringenta  facile  capita  in  eo  periemnt. 

S.  Enphemiae  oppidum  ad  equites  Melitenses  pertinens,  ita  extermi- 
natnm  est  penitns,  ut  nec  loeus  ubi  ante  hac  substitit,  dignosci  commode 
queat.  Sed  et  aquse  nuuc  illinc  prseterlabentes  abluere  omnem  loci 
memoriam  velle  videntur. 

Nnclieria  quoque  ad  eosdem  jam  dictos  equites  spectans  penitns  in- 
tercidit. 

Bisinianum  ita  concussum  est  k  terree  commotione  ut  incolse  agmina- 
tim  se  inde  proripere  summa  cum  festinatione  sint  coactiy  nec  hodie 
quidem  audeant  pristinas  sedes  repetere,  quoniam  terra  ab  incepto  hor- 
rore  ac  trepidatione  necdum  quiescit. 

Cathaca  civitas  parum  qnidem,  quo  ad  minas  sedium,  damni  passa 
estf  triginta  tamen  homines  terra  obrntos,  velut  censum  seu  dedmas 
abstnlit. 

Gui&Icon  civitas  cnm  omnibns  qnse  ad  eam  spectant  intra  terram  se 
condidit. 

Stangvioli  in  editiore  monte  sita  civitas  k  concnssione  terrse  libera 
esse  non  potuit,  qnam  tamen  tolerabiliter  sensit. 

Umbratienm  nrbs  media  sui  parte  cnm  triginta  omnino  hominibus  in 
terram  cormit. 

Mayda  similiter  ad  medietatem  cnm  decem  hominibns  k  terraTiolenter 
abrepta  est  Sed  et  non  procnl  inde  ex  immani  hiatu  sen  rictu  saxa 
stnpendi  ponderis  in  nnmero6&  qnantitate  egesta  snnt,  atque  ad  plura 
milliaria  non  magno  agricolamm  bono  hinc  inde  in  agros  et  prata  disse- 
minata,  nnde  fimgiferse  terr»  non  param  incommodi  persensemnt. 


162  ITINERARIUM. 

In  Barrio  Pago  mitiiis  hsec  tempestas  sieyiit  quam  alibi,  qnoniam 
non  nisi  ternsB  ledes  collapsa  snnt. 

Acerbias  multo  Filogusium  tractatnm  est,  siquidem  nna  cum  incolis 
omnibus  terr&  subiyit. 

Melatum  quoque  civitas  saxorum  collabentium  pondere  snppresram 
est)  et  in  sequalem  ruinam  secum  trazit  quotquot  numeravit  indigenas. 

Nucherft  urbecula  una  cum  omni  habitantium  multitudine  sub  terram 
se  abdidit. 

Aello  urbs  itemque  Petra  mala,  M ons  quoque  sanctusy  Jerolytiim 
similiter  et  Salgatum  miserum  in  modum  concussa  sunt,  atque  in  sin» 
gulis  horum  oppidis  ad  centum  fere  homines  hiatu  terrse  pnefbcati  snnt. 
Imo  circa  eos  fines  nil  fere  reliquum  mansit  prsterquam  paucnlsc  sylvs 
et  loca  inculta. 

Panla  Patria  S.  Francisci  Paulini,  sicut  et  arx  vetus  Chastil  videre 
sensit  terrse  motum  cum  gravi  suo  damno. 

Cffitemm  oculati  testes  certo  femnt  quod  ad  Neocastmm  Amatus 
Fluvius  plusculis  diebus  sanguine  copioso  manaverity  emiseritque  fbeto- 
rem  prope  intolerabilem  ex  nescio  qua  qnasi  sulphurea  et  picata  materia. 
Et  sane  docuit  abunde  eventus  quam  Deus  cmenta  consilia  in  mundum 
mediatus  sit  ob  peccata  hominum. 

Similis  porro  terrsB  trepidatio  seu  concussio  urbium  sub  eadem  tempora 
accidisse  dicitur  in  Sicilise  Regno,  maxime  vero  Messinse,  ubi  duo  aedi- 
ficia  nobilissima  una  cum  summa  sde  collapsa  snnt,  suaque  raina  non 
minus  quam  quindecim  homines  oppressemnt.  De  reliquo  alibi  oen- 
sentur  passim  et  sparsim  obmta  ad  quinquaginta  hominum  milUa;  ex- 
tendit  autem  se  terrse  commotio  ad  triginta  fere  milliaria  Italica.  In 
Dalmatia  aiunt  hac  terrse  agitatione  editissimas  mpes  fissas  esse,  ac  sine 
impedimento  libemm  mari  et  uayibns  iter  illac  apemisse,  cum  ante  hac 
saxa  transitun^  negassent. 

Yidebatur  jam  Calabriae  pacatior  Deus,  nec  terra  amplins  agitabatur, 
cum  ecce  noyiterrse  motus  immittuntur  tanto  periculosiores  quanto  im- 
proyisi  magis.  Tunc  enim  S.  Severini  urbs,  Pelicastro  quoque,  Cottone, 
oppidum  S.  Marise  di  Althea,  Taveraa,  Casalum  aliaque  loca  funditns 
excisa  sunt.    Et  quoniam  media  fere  nocte  terra  cepit  contremisoere. 


ITINERARIUM.  163 

cnm  secorfe  omnes  donnirent  nil  miDiis  quam  de  nora  terra  conciissione 
cogitantee»  vix  ullns  habitatornm  ex  iUis  oppidis  evasity  prflBter  eos  qoi 
CoDsenz»  tempori  tremorem  animadverterant,  ac  derepente  nudi  etiam 
ex  nrbe  in  patulum  ac  liberum  campum  evas^re. 

Excestrise  quoque  immanis  terr»  piotus  indigenas  terruity  cui  densis* 
simffi  pleno  dle  tenebne  prseluserunt,  tamque  tetra  eam  mephitis  secuta 
at  yix  uUtts  mortalium  ferre  potuerit.  £x  hoc  terr»  motu  loci  templum 
primarinm  dissiliit,  ac  vir  genere  nobilis  ita  capite  in  columnam  impegit, 
ut  effuso  cerebro  mox  viyere  desierit  In  Transylyania  quoque  motus 
terram  agitavit,  quem  tanta  pecorum  prope  omnium  mortalitas  secuta 
est  quantam  yix  hominum  memoria  fuisse  recordatur  cui  aer  nocte  illuni 
coelo  plenissimo  splendore  alluxit.  Hsec  de  terrfle  insolitis  agitationibus. 

II.  Non  minus  rarum  noyumque  illud  est  quod  Neobrandenburgi  in 
Ducatu  Mechleburgensi  pleno  die  portfle  ciyitatis  omnes  nemine  impel- 
lente  patuerint,  et  oppositfle  portis  ponderosissimfle  machinfle  terra  saxi»- 
que  expletse  inyisibili  manu  amotse.  Quod  ubi  cognoyit  commendans 
nrbis  Colonellus  Espani,  stupore  attonitus  designatis  ad  id  militibus 
recludi  yoluit,  qui  dum  ad  opus  accinguntur,  ab  ossibus  et  capitibus 
mortuorum  undiquaque  in  milites  depluentibus,  repelluntur,  milesque 
unus  qui  primus  k  cranio  de  mortui  tactus  fuerat  de  repente  mortuus 
ooncidit,  multique  male  habiti.  Tandem  post  trium  horarum  spacium 
se  portfle  ultro  iterum  ut  ante  inspectante  omni  ciyitate  et  militum  col- 
luyie  recIusflB  sunt. 

In  hoc  eodem  Ducatu  Mechleburgensi  (ut  Neostadio  scribitur)  sub 
horam  octavam  yespertinam  yisa  est  sereno  coelo  in  aere  ad  yiyum  ex- 
pressa  forma  ciyitatis  Neobrandenburgensisy  et  circa  illam  ignis  lucu- 
lentus,  qui  splendorem  et  lumen  amplum  affulgebat  duobus  exercitibus 
hinc  et  inde  prodeuntibus,  quorum  alterum  ex  occidente  ducere  yideba- 
tur  vir  nigrore  formitabilis  portentosse  staturfle  recta  contra  adversarium 
ezercitnm  arma  hostilia  movens.  Hi  cum  horas  plures  acriter  conser- 
yissent  manus,  tandem  disparuerunt,  ignisque  paulatim  extinctus  est 
omnia  fuscis  tenebris  obyolyens.  Hoc  yisum  primo  molitori  objectum 
esty  qui  ne  si  postero  die  sparsisset  in  yulguSy  confinxisse  timore  argue- 
leUUf  mox  ad  urbis  excubias  non  procul  inde  absentes  retulit,  excubitores 


164  ITINERARIUM. 

dein  totam  prope  ciTitatein  in  portenti  testimoninm  acciyeronty  ac  inter 
alioB  ipsum  etiam  urbis  Pastorem  et  viroe  de  Senatu  prscipuos,  qni 
omnes  yarias  de  omine  conjectnras  dederunt. 

III.  Jurantes  temere  et  pejnrantes  merito  perceUat  malus  dsemon, 
qui  non  ita  pridem  in  Lusatia  inferiore  in  oppido  Foresti  vulgo  Forsty 
militem  communi,  bac  tempestate,  voce»  et  solenni  militibus  precatiun- 
cul&  (rapiat  me  Daemon)  abutentem  inspectantibuB  testibus  de  repente 
abstulit    Res  ita  (ut  k  fide  dignis  refertur)  babet   Faciens  iter  peooris 
alicujus  emendi  cansa  lanio»  atque  nil  mali  metuens  in  equites  Foresti  et 
circum  bybemantes  incideraty  quem  non  nemo  ex  procacioribus,  suspi- 
catus  quod  res  erat,  bene  nummatum  incedere,  in  sjlvam  abducitonmi- 
busque  despoliat,  ac  inter  alia  quoque  centum  Imperiales  Tbaleros  eripit. 
Cum  yero  lanio  latrunculum  probe  noeset,  moz  reduz  commendantem 
loci  adity  justissimasque  de  injuria  et  damno  sibi  illato  querelas  deponit, 
simulque  nominat  militem  furti  auctorem  qui  advocatus  negat  primum 
pemegatque  se  quidquam  k  lanione  unquam  accepisse,  sed  nec  de  fiicie 
quidem  nosse  bominem  maleToIum»  multisque  debaccbatur  ignominiis 
in  lanium,  quippe  qui  se  innocentem  ad  boc  tribnnal  detulisset :  addit 
dein  mendacio  diras  ezecrationes,  malo  tandem  se  dsemoni  iterato  itera- 
toque  audacter  devoYet:  rapiat  (inquit)  animam  meam  cum  corpore 
cacodaemon,  si  ego  prsedatum  egressus  fuerim,  aut  violentas  manus  in 
hunc  lanionem  applicarim.    Dictum,  fiictum :  audiit  non  surda  aure 
Yocatus  Sathan,  protinusque  conclave  Ducis  forma  militari  robeo  amictna 
pallio  ingreditur:  hominis  novitate  perculsus  Colonellus  causte  judez, 
miratur  audaciam  ingredientisy  rogat  quis  sit,  curve  non  prius  monida 
ministris  adsit?  Respondet  se  Tocatum  nou  ultro  introiisse,  simulque 
disposita  chlamide  coccinea  in  mensam,  militem  invadity  ac  secundum 
caput  arreptum  inspectantibus  omnibus  nemtne  contranitente  abducit : 
quando  militi  nefitrie  perjuro  bulga  cum  centum  Imperialibus  ezcidit 
Miles  vero  postero  die  eodem  loco  quo  ipse  pridie  lanium  i^^gTessus 
fuerat  mortuus  repertus  est.    Funestissimum  rei  hujus  CYentum  merito 
perpendanty  atque  ad  eum  contremiscanty  qui  tam  sangninolentum  hos- 
pitem  continuo  lingna,  continuo  ore  circumferant,  Daemonique  se  libere 
deYOTent  parvi  pendentes  Ycre  ne  an  mendaciter  id  faciant :  habet  sane 


ITINERARIUM.  166 

delicatam  anreni  DaBmoii,  qnandoquidem  seepe  sspiQs  etiam  non  yocatafl 
audit. 

lY •  Non  minus  horribile  est  in  re  Uoet  dispari  ausum :  qnod  Lym- 
burgo  ex  Bohemia  commodis  tabellionibus  fidelibusque  tabellis  consig- 
natum  adfertur;  eonvenisse  scilicet  sex  oonjuratos  ejusdem  consilii 
socios,  qui  nocte  concubia  in  domum  camificis  essedo  insidendes  prope- 
rayerint.  Hi  cum  patrem  &milias  Justitise  administmm,  jam  dormien- 
tem  importunis  yocibus  cum  consueta  sica  eyocassenty  mox  arrepto 
oculoe  strophio  obligaruut,  ne  de  itinere  suo  fierit  certior,  dein  currui 
impositam^  yariis  ambagibus  circumduxerunt,  quoad  ad  commodas  et 
iacinori  destinatas  sedes  derexerunt,  ubiobligatouterat  vultu  inconclaye 
elegana  et  peristromatis  undique  ad  luctum  exomatum  deduxerant.  Hic 
redncto  ab  oculis  yelo  jubent  nudare  fatalem  sicam,  ac  in  ignota  iacie 
yiram  foeminamque  capitis  sententiam  pronunciatam  complere.  Quod 
Gum  8ub  yitae  periculo  recusare  non  posset,  feriit  utramque  resectis 
capitibua*  Hoc  peracto  obdnctb  iterum  oculis  per  alia  diyerticula  do- 
mum  reducitur,  colligatisque  ad  ostium  manibns  pedibusque  hnmi  de- 
ponitur  ne  qua  cnriose  indagaret  qno  personati  isti  tenebriones  essent 
progressi.  In  mercedem  tamen,  ne  gratis  laborasse  yideretury  anreos 
aliquot  saocnlo  intruserant,  ubi  vero  et  in  quos  aut  qna  de  cansa  hiec 
actio  institnta  fuerit,  haud  liquet 

V.  Placet  hoc  loco  attexere  ingeniosum  inyentum  latrocinandi,  et 
suaye  sed  potens  tormentnm  jnstam  pecuniie  summam  exprimendi,  quod 
fratres  dao  prseoipn»  auctoritatis  yiri»  filii,  primario  Parisioram  Prsesidi 
efficaciter  admoveranty  non  minns  faeetum  qnam  serinm:  totins  rei 
homo  Deo  sacer  fide  integerrima  in  hunc  fere  modnm  retulit. 

Habebat  in  Gkdliis  vir  nobili  prosapia  spectabilisy  nec  minus  multa 
prndentia  clarns»  filios  duos  discolos,  et  k  Patriis  moribus  omnino  dege- 
neres ;  qnos  cum  teneris  sub  annis  parens  sflepius  ad  frugem  revocare 
frnstra  conatns  esset»  multotiesque  ob  depravatos  sobolis  mores  ad  indig- 
nationem  non  sine  acerbi8sim&  bile  objnrgassety  bonornm  amicoram 
consilio  tandem  k  se  snb  severi  pttdagogi  curam  rigidamque  feralam 
ablegavity  sed  neo  hic  in  mnlto  meliores  evaseranty  indies  enim  ut  corpore 
ita  et  vitiifl  robustiores  effecti  sunt.  Cnm  ad  flcholas  velnt  ad  mercatum 


166  ITINERAEIUM. 

Tirtutam  et  bonaram  artinm  mittebantar,  freqnentabant  illi  Bocioram 
conyenticalay  inter  qnos  probrosam  rebantur  sine  ffire  vitam  javenilem 
tradncere,  camque  ss  domesticam  sea  patrium  negaretur»  ad  acquiren- 
dum  alienum  animos  adjecerunty  cumque  id  justo  titulo  mutuum  acei* 
pere  non  possent»  arte  mali  et  dolis  coUigere  non  indecorum  sibi  pata* 
runt.  CoUatis  itaque  in  unum  consiliis  statuunt  sub  Tesperam  quandam 
insignem  stropbam  texere,  et  ne  sine  fructu  finiretur,  pecaniosum  seneni, 
▼irum  Parisiis  honoratissimum  delegerunt  dolis  cautissimis  circumve* 
niendum. 

Ad  hujus  eedes  hora  circiter  una  post  vespertinam  refectionem  aerio 
et  semi  perplexo  vultu  adeunt,  atque  ut  ex  &muli8  de  Domini  prssentia 
cognoverunt,  petierunt  ut  hero  quantocius  nunciaretur,  adesse  juvenes 
nobiles  Fratres  geminos,  qui  urgens  negotium  nulliusque  patiens  mone 
exponere  in  Domini  commoda  habeant.  Re&runt  famuli  Dominam 
suum  jam  ad  quietem  concessisse,  nec  imposterum  admittere  momenti 
alicujus  actiones  quas  somnum  disturbent^  quoniam  tota  die  pro  oommuni 
civitatis  bono  laborasset ;  veniant  igitur,  si  placeret,  postero  mane»  quo 
copia  coUoquendi  pluribus  futura  esset.  Instant  contra  isti»  hoc  in  ne- 
gotio  quod  expediendum  suscepissent,  nec  sibi  seri  nec  meti,  tangere 
potius  Dominiy  quem  monitum  venissent  incolumitatem,  si  quidem  ipee 
nollet  boni  Consules  admittere  se  paratos  esse  redire  unde  veneranty 
damnum  tamen  emergens  non  ipsis  sed  sibi  Dominus  imputaret,  metuere 
eos  plurimum  ut  sero  facti  poenitens  caput  scabat  et  crines  veUat,  agi  res 
periculosas  non  uni  tautum  capiti  sed  totius  communitatis  corpori  noxiaa, 
quas  ipse  unus  pro  sua  prudentia  nullo  negotio  re  mature  intellecta  k 
repubUca  amoliri  posset. 

Redeunt  itaque  ad  herum  &muli  tam  seriomm  negotiorum,  et  tam 
periculosarum  quffi  agitarentury  nuncii,  obtestanturque  ut  honestos  ado- 
lescentea  tam  instanter  aUoquium  postulantes  in  conspectum  paucis  ad- 
mittat.  Hseret  in  perplexa  paulisper  meditatione  Prseses,  quid  tandem 
eo  tempore  in  urbe  rerum  noxiarum  agi  possit,  occurrit  hinc  vulgos 
varium  et  multorum  ci^itnm  ad  turbas  contra  Magistratum  ciendas 
pronum;  inde  vero  Magistratus  sspe  etiam  secum  dissidens.  Alibi 
sacrosanctum  Begis  caput  Quid,  ait»  si  viri  turbulenti  contra  R^em 
meum  moliantur  conspirationem.   His  in  curis  quid  agat  ignorat.  Ad- 


ITINERARIVM.  167 

mittat  JQTeneB  nobQes,  sed  ferte  et  ipsi  teehnarain  socii  reiqne  convin- 

centur.    Ezcludat  eos?  sed  mox  in  Yulgus  spargent  se,  si  quod  malnm 

Tetpablics  imminet,  suo  hortatu  ayermncare  yoluisse,  nec  admitti  potu«- 

isse.    Admittit  tandem  impoatores  egregrios,  qui  ut  in  conspectum  Pne- 

sidisTenerant,  dato  acceptoque  salre,  consident,  ac  pauhtim  anxie  servos 

circnmspiciunt,  gestuque  loquuntur  secretum  suum  arbitros  &mulos 

nentiquam  admittere.   Quod  ut  animadvertit  PrsBses»  omne  famulitium 

cabili  exesse  jubet)  ocdudiqne  ostium,  juvenes  vero  quod  dicturi  vene* 

rant  libere  proiari.  Hic  cum  illorum  alter  yerbis  disertissimis  prosapiam 

longa  serie  deduxisset,  parentumque  opes  multis  exaggerasset,  tandem 

snam  inopiam  professus  parentis  in  liberos  parci  avaritiem  taxavit  qua 

qnidem  ipsi  fratrra  ambo  compellerentur  aliorum  hominum  opem  implo- 

rare,  nt  raltem  ab  aliis  yelut  mendici  non  deriderentur ;  yenisse  itaqne 

se  ad  Dominum  Prsesidem,  ut  aliquam  pecunise  summam  peterent 

amice,  quam  si  negasset  hoc  modo,  yi  adigendus  esset  ad  eam  numeran- 

dam ;  simulque  arma  promnnt,  quibus,  nisi  pareat,  eum  coacturi  erant. 

Jubent  insuper  in  summa  quiete  considere  nec  yerbum  mutire,  nisi 

quantocius  mori  yelit.    Quid  hlc  agat  deprehensus  intra  proprias  edes 

senecio?  cum  aliquamdiu  ad  exactionem  yiolentam  obmutuisset,  arripit 

tandem  caligasy  promitque  pauculos  aureos,  quos  effireni  JuyentsB  su^ 

fectnros  in  lantam  coenam  putabat,  Ina  acceptis  plura  postulant  juyenes, 

se  enim  non  yenisse  pro  uno  alteroye  die,  sed  pro  anno  integroy  promeret 

itaque  aurum  intra  cistas  conclusumy  ni  faciat  minantur  fistulas  pyrio 

pulyere  et  plumbo  faetas.    Semen  ut  yitam  senret  aurum  ad  ipsorum 

yoluntatem  prodigit  duodenaque  aureorum  millia  intra  geminos  saceulos 

porrigit.    Hiuc  ejns  munificentiae  quantnmyis  illubentiy  cum  gratias 

egissent  impostores,  strictissimam  de  hoc  facto  seni  imperant  tacitnmi- 

tatem.    Quod  si,  aiunt,  tu  audeas  nostram  audaciam  propalare,  habe- 

bimns  facile  quo  nos  tueamur  de  tanta  injuria,  testimonium,  cum  nemo 

tibi  id  asserenti  creditums  est.    Loquacitatem  yero  tuam  morte  lues : 

caeterum  certo  tibi  persuadeas  nos  aliquando  beneficii  memores  cnm 

foenore  refusuros  quidquid  k  te  modo  accepimus.   Atque  cum  hisy  dicto 

yale,  tanquam  si  res  magni  momenti  tractassent  honorifice  dimittuntur 

malto  auri  pondere  quam  cum  ingrederentnr  grayiores. 

YI.  Leydse  Hollandomm  miserandam  tragcediam  inter  conjuges 


168  ITINERARIUM. 

dnoB  et  filiolam  cum  hiB  circamstantiis  contipsBe  accepimni.  Contnlent 
.  8e  Lejdam  non  mnlto  ante  nescio  ex  qna  cansa  bomo  ad  speciem  satis 
honestns,  qnem  prsBgnans  nzor  nna  cnm  filiola  qninqnenni  secnia  emt. 
Non  din  istic  in  condnctis  sedibns  babitaverant,  onm  qnodam  die 
lamentabilis  ex  illis  sedibnB  se  prodit  ejnlatnB,  ad  qnem  excitns  yicino- 
mm  aliqniB,  rei  veritatem  percontatnruB  domns  ostinm  adit,  patnliBque 
fbribuB  Yimm  trnci  vnltn  nescio  qnid  fancBti  meditantem  oonspicit, 
morositatiB  cansam  cum  rogare  yellet,  alter  cnm  impetn  inhnmaniter 
oBtinm  occlndity  qnasi  alloqnio  non  dignaretnr  vicinnm,  non  mnlto  vero 
post  fnnestns  homo  latibnlo  prodiens,  prioris  qnasi  inhnmanitatiB  oblitns 
yicinnm  sunm  amice  salutat,  dein  aliquandin  inambulat  meditabuDdna» 
mox  tamen  fugiendi  occasionem  nactns  se  inde  proripit.    Interim  Tero 
cnm  pnedictns  yicinns  toto  isto  die  nec  audiret  nec  yideret  nxorem 
alterins,  suae  conjugi  ait,  male  metuo  nt  pessime  habita  sit  vicina  noetra, 
quoniam  tanto  tempore  non  prodit  in  publicnm.   PoBtridie  cum  ostium 
etiam  tunc  obBeratum,  yalyasque  fenestris  non  obductas  yidisset,  filiae, 
alterins  yicini  sni  auctor  est  ut  per  fenestne  pellucidiorem  orbicnlnm 
rimaretnr  qnid  remm  in  domo  ageretur.     Hsec  ubi  inspexit,  yidit  con* 
clave  mnlto  sanguine  madere.   Quo  audito  vir  sagax  adhibet  in  societa- 
tem  qninque  aIioB,qui  Bimul  domus  fores  effiringnnt,  reperiuntque  matrem 
nna  cnm  filiola  hnmi  mortuam,  ac  iUam  qnidem  quadraginta  sex  ynlne- 
ribnsy  hanc  decem  plagis  confectam.    Hoc  Parricidinm  cum  mox  ad 
Magistratum  esset  delatum,  continno  missi  snnt  viri  Consulares  peritiqne 
chirurgiy  qui  tristis  spectaculi  ocnlati  fierent  testes.    Hi  dum  cnriosius 
domnm  perlustrant  reperiunt  alicubi  acinacem  cum  cultro  recens  empto» 
cnmque  adhnc  reoenti  sangnine  stillarety  snspicio  fuit  ea  fuiflse  parricidii 
inBtramenta.  Magistratns  qnidem  quam  mox  emisit  qui  in  sangninarium 
inquirerent,  ac  proditori  ejns  sen  indici  sexcentos  florenos  pepigit,  nihil 
tamen  certi  de  eo  haberi  potuit,  quoad  non  multo  post  k  frutioe  pendulus 
inventus  est,  ac  depositus  per  urbem  eqno  raptatus,  dein  cum  corbe 
snspenBus  additis  parricidii  signis  in  detestationem  tanti  facinoris. 

yil.  Hnic  fere  geminum  est  quod  in  yilla  quadam  snbnrbanft  prope 
Forchaemium  accidit.  Mactaverat  rasticns  porcum  inspicientibns  duo- 
bui  ejus  filiolis  septenni  nno,  altero  qninqnenni.    Hi  cum  poBtea  per 


ITINERARIUM.  169 

ludom  patris  factuiD  imitari  vellenty  arrepto  cultro  qui  tenionem  actarus 
erat  adyocat  fratrem  minorem,  qai  infantem  adhuc  in  faflciis  sapra  men- 
aem  depositam,  cea  porcellam  teneat,  ipse  interim  adacto  in  coUum 
ciiltro,  sangainem  minimi  fraterculi  sui  excipit  in  farcimina,  ut  aiebat, 
postea  adhibendum.  Supervenit  post  casdem  pater,  attonitasque  utrique 
innocenti  fratricidse  eztrema  minatnr,  hi  vero  dum  Aigiunt  parentis 
sevitiamy  sese  in  fumum  jamjam  pro  pinsendo  pane  calefaciendum  ab- 
dunt.  Mater  interim  ignara  rerum  omnium  subito  lignis  ignem  subjicit, 
atqne  ad  farinam  suam  et  opus  redit,  ignara  quam  chara  sibi  pignora 
laterent  in  fumo»  atque  ita  utrumque  filium  concremat.  Intellecto 
▼ero  non  multo  post  errore  et  lamentabili  casu  minimi  quoque  filii 
desperabunda  in  puteum  pneceps  abit,  miserias  suas  ut  putabat  brevi 
tormento  finitura.  Quid  hic  ageret  infelix  paterfamilias  qui  pene  causa 
fuerat  et  duoram  filiorum  et  matris  mortis  cum  se  yidit  et  uxore  et  chara 
sobole  orbum,  noluit  eis  ultra  esse  superstes ;  abiens  igitur  laqueo  sibi- 
met  gnlam  fregit. 

YIII.  Addo  qusB  Drestse  accidisse  prodigia  perhibentur.  Primum 
est  quod  in  Domo  lictoram  Pnefecti  panis,  quem  recenter  in  mensam 
attulerant  &mali,  ad  primam  sectionem  sanguine  manaverit :  ad  novi- 
tatem  rei  attonitus  cum  paterfamilias  panem  simul  cum  cultro  in  mensam 
abjecisset  metuens  contaninare  craore  manus,  mox  ipse  quoque  culter 
sanguineas  guttas  velat  sudorem  protradere  cepit. 

Eodem  prope  tempore  institorum  Pnefecto  pultes  in  sanguinem  abie- 
runt.  Yice  domino  quoque  cames  bene  ante  et  diu  elizsy  cum  in  men- 
sam  illatse  essent  et  dissect»  iteratis  vicibus  sanguinese  apparaerant. 
Omniaqae  hsec  signa  mox  in  curiam  convocato  magistratui  allata  sunt 
inspicienda:  non  multo  post  fossas  etiam  urbis  ad  portam  Pirneusem 
sanguine  variis  in  locis  rabuerunt,  quod  idem  alibi  comparaisse  multi 
asseverarnnt. 


CAPUT   XXXVIII. 

De  Itinere  nostro  versus  Bohemiam. 

DISCESSU  noBtro  ex  Wetteravia,  non  magnis  itineri- 
huBf  ad  Excellentissimam  Dominum  Generalem  £xer- 
citus  Cssarei  Mareschallnm  Comitem  de  Hatzfeld,  qui 
prope  tunc  aberat,  itum  est,  expectatique  venimuB  sicut 
et  alias  legiones  quas  ayide  advenire  cupiebat.  Hinc 
non  multo  post  in  Franciam  Orientalem  (Franconiam  vulgo  appellant) 
perreximus,  ut  inde  juxta  suse  Majestatis  Csesaress  imperia  in  BohemiaHi 
(quo  Bannirius  cum  totis  suis  viribus  ire  videbatur)  duceremur. 

Interea  recens  in  finibus  Bohemise  captus  Princeps  Palatinus  Rober- 
tus»  de  quo  supra  mentionem  fecimus,  in  Austriam  appulit,  Lynciumque 
forti  miUtum  et  select&  manu,  partim  salvi  conductus  loco,  partim  honoris 
ergo  adjuncta,  perductus  est,  quo  loco  habitatio  magnifica  expurgata,  et 
nttalem Principem decebat  peristromatis  reliquoque  cultu  adomata est. 
Sub  hsec  tempora  etiam,  vel  paul6  ante  captus  nuper  Colonellus 
Krichbaum,  qui  Sueco  contra  Caesarem  mernerat  capite  Yiennfle  miuu- 
tus  est ;  quoniam  yer6  sub  finem  yitee  ad  orthodoxam  Ecclesiam  rever- 
terat,  conveuiente  apparatu  sepultus  est,  eique  ritu  Catholico  parentatum. 
Sneci  interim  sub  Colonellis  Coningsmarck  et  Brseta  militantes,  mal^ 
Westphaliam  tractabant,  qui  etiam  nec  sacris  deoque  dicatb  tectis  par- 
cebanty  sacrileg^  sine  sufficiente  causa  incinerantes,  Nobilinm  quoque 
arces  depopulabantur,  abigebant  immanes  pecorum  greges,  exprime- 
bantque  k  Dominis  pecorum  magnam  pecunise  vim.  Quod  ubi  innotuit 
Generali  Mareschallo  campi  Domino  Baroni  de  Liittersheim,  misit  de 
Prsefectis  equitum  suorum  nonueminem,  virum  sagacem  et  magnani- 
mum  cum  septuaginta  equitibus  exploratum,  an  ex  latruncnlis  illis  ali- 


ITINERARIUM.  171 

quM  captivoB  comprehendere  posset:  qnl  rem  naviter  ezecutns  magnft 
cum  laade  hoetittm  manipulum  fudit :  nt  enim  intellexit  Coningsmarck- 
ium  centnm  eqnites  cum  magistro  equitnm  ad  Haseliinam  dimisisse, 
ut  praesidinm  iUis  Csesareum  perderet,  vel  ad  deditionem  cogeret,  hos 
majoribus  animis  qnam  yiribns  adoritur  noster,  mactatisque  pluribns, 
caeteros  officiales,  imprimis  Magistmm  equitum  in  captivitatem  admittit, 
itaque  liberat  quinquaginta  militum  Caesareorum  prsBsidium,  quod  jam- 
jam  de  deditione  agebati  prsedaque  insigni  onustus  redit  Vechtam. 

Non  minus  atrox  qnam  prostitut»  audacise  facinns  illud  est,  quod  Erf- 
ferdiee  contigisse  k  yiris  fide  dignis  relatum  est.  Agebat  in  dicta  urbe 
adolescens  yigesium  secundnm  agens  annum,  cui  nomen  Joannes  Au- 
gustin ;  hic  an  occulto  dsemonis  instinctn,  an  aperto  hominum  consilio, 
nescioy  gladinm  in  aurato  capulo  licitatury  et  ubi  de  precio  convenit, 
coemit,  ac  abs  mora  Onbematorem  civitatis  Dominum  de  Gh>Itz  domi 
Buce  quaerity  alloquinmqne  postulat ;  cum  yer6  ob  corporis  imbecillitatem 
tunc  fort^  adiri  non  posse  intellexit,  mox  Colonelli  Yicariumy  extra 
urbem  in  castro  quodam  degentem  alloqni  petit,  cum  yero  et  illum 
domo  in  urbem  egressum  comperit,  continno  sequitury  eumque  exinopi- 
nato  stricto  mncrone  adoritur,  yulneratque  tribus  ictlbus  per  utramque 
mamillam  in  inguiney  dein  famulum  ejusdem  circa  latns  aperto  ostio 
animam  emittere  cogit:  eodem  dehinc  percitus  Oestro  Mi^istrum 
equitnm  Knorr  ad  ostium  domns  suae  otiantem  yita  exuit,  militemque 
non  procul  inde  yaganteiny  per  brachium  adacto  ense  cmentat :  alium 
denique  officialem,  qui  ad  capiendum  yinciendumque  percussorem  san- 
gninarium  tantomm  yiroram,  yenerat,  cmdeliter  sanciat*  A  qno,  atro- 
cissimis  etiam  adhibitis  tormentis  exprimi  nunquam  potuit  cur  id  aut 
cnjua  instinctn  fecisset.  Tormenta  quoqne  immoto  fere  yultu  miri  cum 
patientia  sustinuit,  cumque  k  Sjndico  nrbis  pnesentibusqne  plurimis 
officlalibus  in  Burgo  Cjriaci  grayiter  examinaretur,  aliud  nunquam 
fassus  est,  quam  quod  Dei  jussn  iacinns  illud  aggressus  esset.  Ideoque 
altera  Julii  ad  supplicium  eductus  est,  et  candentibus  primum  forcipibus 
lauiatnSy  dein  capite  plexus,  denique  in  quatuor  partes  sectns  suspensus- 
que  est. 

Simile  ftctum  paulo  ante  non  procul  Parisiis  accidisse  compertum 


172  ITINERARIUM. 

est.  Proficiscebatar  Dacissa  de  Chaunes  k  Sancto  Dionysio  ParisioB, 
cum  ecce  tibi  personatus  eqnes  in  yik  eam  adoritnr,  sisti  jasti  jabens 
quadrigam  qua  Domina  vehebatury  simulque  Ducisss  lagenam  aqii4 
plenam  in  faciem  efFundit,  unumque  de  famulicio  globulo  plambeo 
transverberat.  Idcirco  Rex  quamprimum  Diplomate  ad  omnes  Offici- 
ales  suos  dato,  serio  inquiri  in  auctorem  jussit,  proditori  vero  homicidae 
poUicitus  est  duo  firancorum  inillia. 

Nec  minus  horrendum  quod  Fridbergs  Brisgojse  explorator  depre- 
hensusy  apert^  fassus  sit,  se  cum  tredecim  Sociis  conjurasse  in  capnt 
Wimariensium  Dacis  Bemardi;  quapropter  ipse  yivus  in  quatuor  partes 
dissectus,  periit. 


CAPUT  XXXIX. 

Victoria  ad  Theonis  villam  parta  Per  Mareschallum  Campi  S.  Cits. 
Majestatis  Perillustrem  Dominum  Comitem  de  Picolomini,  contra 
Marescallum  Regia  Majestatis  Francia  Fecquieres  7.  Junii  Anno 
1639. 

,IX  Bohemifle  fines  attigeramus  Pragam  properantes, 
cum  nobis  felicissimum  et  longe  optatissimum  nuncium 
de  caesis  k  Picolominio  Francicis  copiis  ad  Theonis 
Tillam  nunciatur.  Res  ita  fere  accidisse  fertur. 
CoUegerat  Rez  Francise  magno  impendio  non  mino- 
rem  exercitum  ex  selectissim&  Grallorum  pube,  quatuordecim  millia 
pedites  tria  millia  equites  attigisse  constans  est  opinio,  cui  cum  Imperio 
prsfecerat  militem  cseteroqui  gnavum  et  Talidum  Monsieur  de  Fecqui- 
ereSy  quem  ad  majorem  auctoritatem  Conciliandam  Mareschallam 


ITINERARIUM.  173 

Francicaram  oopiaram  fecit,  JQBsitqne  nnlla  facta  mora  ad  Theonis 
Villam  promoTerey  et  civitatem  obsidione  clandere,  qnod  qnam  mox 
executioni  datnm,  obsidioqne  yicesima  octava  Maii  csepta  est. 

Hoc  conspicatns  fortissimnB  Campidnctor  Picolominins,  consilinm 

cuiQ  prcecipnis  snomm  iniit  de  solvenda  obBidione,  et  licet  tnnc  omnb 

generis  media,  pnta  comeatnm,  et  offenBiva  arma  ad  ejnsmodi  negotinm 

rite  exeqnendnm  BnBcipiendnmqne  deeBBent,  nihilo  tamen  minns  firmiter 

statoity  solntionem  obsidionis  moliri  omni  conatn.     In  qnem  finem 

tertio  Junii  Bastoniam  snb  meridiem,  snb  vesperam  antem  Marielan- 

gam,  quarto  yero  ejnsdem  Pessam  non  procnl  Arlnnft,  qninto  dehino 

Maremam  promoTit,  et  sexto  deniqne  ad  Theonis  Yillam  tam  prope 

accessit,  ut  non  nisi  qnatnor  horis  inde  abesset,  nbi  aciem  formare  cepit. 

Cum  vero  sagacissimns  miles  Lnxenbnrgensem  proyinciam  obseptam 

angustiiB  Tiammy  montinm,  vallinm,  sylvammqne  animadvertereti  ita 

iter  Buum  institnit,  qnemadmodnm  ad  finem  nsqne  servare  necessarinm 

putavit :  eodemqne  die  Generales  omnes,  et  officiarios  sibi  snbjectos  ad 

ae  voeaTit,  omnibusqne  propositnm  snnm  apernit,  monnitqne  nt  omnes 

et  singnti  ardentibns  yotis  propitinm  nnmen  exposcerent,  instmxitque 

de  ordine  progressns :  mandayit  porro  serio  nt  impedimenta  post  se  ad 

Lnxeburgnm  relinqnerent,  nec  nlli  de  exercitu  seu  eques  seu  pedeB 

foret  abesse  k  vexillo  sno  liceret.    Dehinc  diyisit  tormenta  bellica  mu« 

nitionem,  et  instrumenta  quse  ad  aggeres  egerendos  seryinnt,  et  sub 

pcena  grayissims  indignationis  snse  prsecepit,  ut  omnes  Legiones  septi- 

ma  Junii  hor&  ante  solem  Becunda  in  campum  educerentnr  (quod  tamen 

postea  ob  yaria  impedimenta  incidentia  ante  horam  sextam  matutinam 

fieri  vix  potuit).     Interea  in  oonspeotu  totius  exercitus  Sacerdotem 

sacris  operariy  Deumque  per  Sacrosanctnm  MiBsae  Sacrificinm  placatum, 

in  auxilium  yocare,  tandemqne  in  nomine  Domini  promoyeri  exercitum 

prsecepit. 

Ut  porro  hostis  de  Buo.adyentn  certior  fieri  tam  subito  non  posset, 
aut  si  jam  aliquid  &ma  nnnciante  sub  odoratus  esset  se  tam  yicinum 
sibi  esse  minime  Buspicaretnr,  tnbas  omnes  et  tympana  silere  jussity 
totnmqne  exercitum  in  snmmo  silentio  progredi  hoc  fere  ordine.  Agmen 
primumy  qnod  generalis  Vigiliis  PrsefectuB  Becq  ducebat,  prcecedebant 


174  ITINERARIUM. 

emissarii  mille  dncenti  dactore  Barone  de  Soje;  Peditatai  prseeFHt 
Comes  da  Says;  Eqaitatui  lUnstriflrimns  Marchio  Gonzaga;  Piook>- 
mini  yero,  nna  cnm  Marchione  de  Caretto  sequebatur  in  omnem  exer^ 
citum  intentus,  nt  si  qna  alicubi  hoetis  premeret  acrioSy  Buppetiatnm 
veniret. 

His  ita  dispositis,  inter  procedendnm  conspicatus  est  Picolominias 
arcem  bene  mnnitam  quam  hostis  insederat,  aberatque  Theonia  yilla 
horis  circiter  duabus,  cumqne  non  nisi  quinquagenos  Sclopetarios  eft 
tricenos  eqnites  eam  tenere  ab  ezploratoribus  didicisset,  duaB  legiones 
Florentinam  scilicet  et  Lacaronicam  misit,  quae  ne  quis  elab^retory 
tantisper  cingerent»  quoad  omnis  exercitus  cum  tormentis  miyoribns 
prfletervectns  esset,  tum  obsessis  podnam  capitis  interminatns  est,  nisi  se 
quam  mox  dederent,  qui  sine  mora  positis  armis  paraerunt. 

Postquam  yero  iterum  ad  horam  facil^  promoyissent,  ipee  Campi* 
ductor  cum  Becquio  editiorem  locum  conscendit  contemplatnms  inde 
hostium  situm,  ac  unde  commodissime  adoriri  posset :  hic  notayit  qnod 
locus  sibi  opportunissimus  jam  k  centum  hostilibusequitibus.occnparetnr, 
in  quos  celerrimis  equis  Croatas  tricenos  emisit,  subsidiariosque  alios 
quinquagenos  in  priorum  snccursum,  equites  prseterea  centum  et  post 
hos  ipsum  Baronem  de  Soye  cum  suis  delectis  sequi  voluit.  Becqnins 
vero  suos  desultorios  duce  Barone  de  Beauregart  domum  suis  Consiliis 
opportunam  occupare  fecit.  Qusb  dum  fiunt  Baro  quoqne  de  Soye  cum 
sais  promoyet  ad  dictam  domum,  eamque  cum  dimidia  parte  tnrmas 
tutam  securamque  nostris  facit  ab  hostium  incnrsu,  cum  altera  vero 
parte  hostem  petity  qui  jam  celeri  yestigio  abactum  nostros  ex  eo  loco 
yeniebat.  Eodem  pene  tempore  Picolominius  Colonello  Grerardini  in 
mandatis  dedit  ut  editiorem  quendam  locum,  in  quem  hosds  similiter 
connitebatur,  occaparet:  pro  quo  quidem  multo  utrinque  sanguine 
pugnatum  est,  quoad  tandem  hostis,  yisa  militis  nostri  pertinacia  in 
statione  defendenda,  cederet  in  tutiora  loca.  Nec  minns  &liciter  res 
snas  agnnt  Colonellus  Altieri  et  Colonellns  Beckhamp  et  locumtenens 
Legionis  Picolominias  Crespa,  qui  conjunctis  yiribns  Marchionem  de 
Praslin  cum  suis  copiis  fundunt  fugantqne.  Quos  dnm  Marchio  Gron- 
zaga  sequitur,  hostis  in  effcksissimam  se  conjicit  fugam,  quserens  salutem 


ITINERARIUM.  176 

in  ponte,  quo  Mosellam  infra  Theonis  Yillain  strayeraty  quos  nostri 
seqnnntur  multaque  strage  plurimos  stemunt  impedimentaque  omnia 
obtinent. 

Inter  hiBC  Legiones  dn»  Nayarrensis  scilicet  et  Borsina  statione  8u& 
deBeit&  in  planitiem  egressse  erant,  quas  opportune  conspicatus  Comes 
de  Snys  cum  Rippergensi  Legione,  et  tribus  manipulis  antiquse  legionis 
Picolominie  duce  Comite  Petazo  per  yineta  ruens,  yiam  interdusity 
omneaqne  cecidit.  Continuoque  in  aliam  munitionem  irruensy  duas 
ibidem  Legiones,  nil  minus  quam  de  hoste  cogitantes,  contriyit.  Hoc 
ipeo  loco  Baro  de  Beauregart  ante  mediam  circiter  horam  captus,  in 
libertatem  rediit. 

Rebus  noBtris  in  hunc  modum  procedentibus  Marchio  de  Caretto, 

reliquam  exercitus  partem  adhuc  integris  yiribus  secum  retinebat,  in* 

tentiis  in  omnem  aleam  et  Picolominii  imperia,  k  quo  eyestigio  nuncium 

accepit  de  promoyendis  copiis  et  persequendo  hoete :  cum  enim  se  tur- 

mae  pluscuIsB  hostiles  ez  fuga  recollegissent  ac  per  alium  pontem  denuo 

pngnaturse  redirent»  in  eas  Marchio  de  Grana  ire  jussus  est.  Cum  yero 

pnedicttt  hostiles  turmse  locum  munitum  occupassent,  quatuor  tormentis 

majoribus  bellicis  hostem  ita  eneryayit,  ut  desperatis  rebus  in  nostros 

ez  desperato  ire  et  gloriose  mori  decreyerint :  ut  yero  tutiores  irent, 

fossam  quandam  inscenderunt  ne  tormentis  essent  ezpositi,  quae  tamen 

cautela  parum  ipsis  profuity  iterum  enim  alia  duo  tormenta  minora  pri- 

oribus  in  commodum  locum  deducta  sunt,  Legionibusque  nostris  sub 

Ducibus  Florentino  Becquio  cui  prseerat  Francipani,  Sayellio,  de  la 

Fosea  cui  imperabat  Colonelli  yicarius  La  Mortue,  ad  dextram  ire 

jussisy  ad  sinistram  yero  legionibns  di  Mora,  Badensi,  Femamontiiy 

Adelshofii  et  Matthsei,  acrius  quam  antea  nunquam  pugnatum  est, 

maxime  cum  hostiles  reliquise  omnes  paulatim  se  una  collegissent.   Hic 

nostriy  cum  se  hostem  penitus  abolere  non  posse,  nisi  transcensa  fossa, 

yiderenty  in  aquas  sese  humerorum  tenus  prsecedente  et  animaute  suos 

Barone  de  Soye  injecerunt,  et  in  alteram  partem  enizi  sunt>  ensibusque 

rem  perurgere  ceperunt. 

Qnid  hic  facerent  Gktlli?  cum  se  inferiores  esse  yiderent  quam  ut 
impetum  nostrum  sustinerent,  in  fngam  iterum  se  efiuderunty  concitoque 


176  ITINERARIUM. 

pede  quam  moz  Metas  se  proprise  infamiie  nmicios  et  cladis  Inculentis- 
simflB  metam  transtulerunt. 

Dici  nequit  quantis  animis  Generali  Campi  MaresclialluB  Octavius 
Famesius  Comes  Picolominius  cum  Generali  yigiliamm  Prsefecto  Bec- 
quio  lioc  negotium  susceperint,  Consiliisque,  hic  quidem  amore  patriae, 
ille  amplificandi  nomen  et  gloriam  conspirarerint. 

Ex  hostili  acie  oocubuerunt  Comes  Sancti  Pauli,  Generalis  Francias 
Mareschallus  de  Chanmont,  duoque  alii  prsBcipusB  auctoritatis  officiales, 
cum  multft  nobilitate  Gallic&  ez  Cssarianis  Deo  ita  fortuuante  nemo  | 
unus  supremorum  peremptus  est,  unnsque  solus  Marchio  Gonzaga 
duobus  globulis  vulneratus  est,  nec  ez  gregariis  quidem  militibos  per- 
iisse  putantur  supra  octingentos,  cum  Gallicus  contra  peditatoa  omnis 
pessum  ierity  ex  quo  sez  minimum  millia  mortem  oppeti^re,  capti  rero 
ad  tria  millia  inter  quos  trecenti  officiarii  ipeeque  Campiductor  Galloram 
Monsieur  de  Fecquieres  secundum  brachium  deztrum  vulneratus.  i 

Ez  yiro  fide  dignissimo,  qui  cladi  huic  spectator  adfuit  accepi,  nomi- 
natum  jam  Generalem  Fecquieres  tam  grayiter  sensisse  hanc  stragem, 
ut  deficientibus  yiribus  et  animo,  nec  pedes  incedere  potnerit,  nec  equo 
yehiy  unde  linteamine  obvolvi  et  k  quatemione  militum  Theonis  viUam 
asportari  debuerit  ubi  multo  tempore  tri6titi&  et  inedi&  se  adeo  confecit,  I 
ut  in  languorem  inoiderit  admodum  periculosum,  ex  quo  etiam  non 
multo  post  putatur  occubuisse. 

Super  hac  yictoria  Deo  optimo  mazimo,  Domino  Ezercituum  et  Be- 
gum  domitori  Potentissimo,  per  totum  Belginm  ac  Ducatum  Luzen- 
burgensem  amplissims  sunt  redditse  grati»,  magnific^que  festiyo  igm*um      ^ 
artificialium  splendore,  aliisque  modis  triumphatum. 


CAPUT  XL. 

De  morte  Wtfnariensium  Ducis  Bernardi. 

OSTQUAM  fortisBimiis  Saecornm  Dactor  Wimarise 

Dax  Bernardus  Neobargi  ipsam  tridaum  colica  pas- 

sione  lecto  affixas  decaboisset,  taudem  se  mortalem  si- 

milem  aliis  hominibus,  quibus  omnibus,  decreto  fletemi 

Dei,  statntum  est  semel  moriy  agnovit,  medicosque  ad 

ae  accersitos  rogavit»  ut  quid  de  morbo  suo  sentirent,  et  ntrum  aliqua 

adhuc  Bpes  yits  affalgeret,  sine  ambage  edicerent»  qui  desperatum  de 

liumanis  quidem  anxiliis  dixerunt,  monuenmtque  ut  se  ad  yitse  originem 

Denm  converteret,  ab  eoque  prorogationem  mortis  exposceret,  quorum 

consiUo  parnity  ac  se  conyerso  ad  coelum  yultu  ad  fortiter  morieudum 

dispostiit;  ac  imprimis  ultimam  suam  yoluntatem  scripto  consignari 

juasit,  ne  qua  post  mortem  suam  dissidia  circa  res  suas  orirentur.  Dein 

Geoerales  omnes  ao  Colonellorum  prsecipuos  adesse  yoluit,  quos  signifi- 

cantibus  omnino  yerbis  ab  honorum  et  pecuniae  damnanda  cupiditate 

praeclaril  oratione  est  dehortatuSy  ad  unitatem  yero  quanta  potuit  yocis 

argumentorumque  contentione  incitayit:  yiderent  ipsi,  aiebat,  quanta 

quotidie  ex  discordiis  mala  orirentnr,  quam  ampla  regna,  qnam  potentes 

ReBpub.  pessum  iissent  litigio,  proinde  ipsi  qnoque  aliorum  exemplo 

cautiores  nusquam  sperarent  dignum  aliquid  gloria  perficere,  yel  con- 

ceptam  k  se  telam  pertexere,  nisi  concordibus  animis  sedulo  in  opus 

pro  yirili  singuli  incumberent :  nec  sibi,  addebat,  posse  k  morte  aliquid 

accidere  grayius,  quam  si  intelligeret  nonnullos  ob  particulare  aliquod 

commodnm  k  commnni  opinioney  et  reipub.  societate  discessisse  etc. 

quibus  tam  efficacibus  yerbis  illuc  commoyit  adstantes  nt  in  lacrymas 

efiusi  datis  mutuo  dexteris  compromitterent.    Denique  ordinatis  rite 

omnibus  yocayit  yerbi  ministrum  qui  se  de  salute  setern&  commonefa- 

ceret.     Non  defuit  lingua  Prsedicanti,  nec  linguae  pradicans,  rem 


178  ITINERARIUM. 

naviter  exeqnendo.  Itaque  Beraardns  Wimariensis  septimo  deeimo 
Julii  yitam  et  odium  in  Anstriam  domum  ac  Imperium  Romanuni 
multis  exitialibus  prseliis  nobilis  clausit. 

Multorum  tunc  prsedarorum  yirorum  constans  fuit  sensns,  mortem 
Ducis  Imperio  Romano  omnino  fuisse  immatnram  et  luctnosam,  qnan- 
doquidem  tractasse  de  pace  cnm  Caesare  stabilienda,  et  reditu  in  gratiam 
dicebatur.  Vidl  qnoqne  apertis  scriptis  palam  ferri  Dncem  Bernardum 
cam  ob  causam,  quam  Gallia  exploratam  babuerit,  clandestinis  Gallomm 
macbinationibns  veneno  extinctum  esse,  ego  id  non  facil^  ex  me  dixerim* 
fides  sit  penes  auctorem.  Ipseqne  Dux  non  multo  ante  obitnm  dixisse 
fertnr,  sibi  cum  pisce  venenum  esse  propinatnm  et  hanstum,  anctores 
tamen  tam  venenati  consilii  nunqnam  edixit. 

Corpns  ejns  post  mortem  apertum  est  et  aromatibus  ritn  in  Priucipnm 
funeribus  usitato  conditnm  est,  mnltorum  etiam  medicomm  fuit  senten- 
tla,  ipsum  pestifera  Ine,  qnse  passim  tunc  per  exercitnm  Ducis  grassa- 
batur  multosque  indies  bauriebat,  decessisse :  sed  maxima  illa  omnium 
pestis  est,  quando  toxicum  plenis  patinis  oggeritur  ingeritnrque ;  prae- 
dicaus  qui  funebre  elogium  ejus  bonori  typis  exprimi  fecit,  mnltas  affert 
mortis  causas  morales,  inter  quas  illam  probabilem  addncit»  qnod,  nescio 
an  ipso  connivente  milcs  ejus  Pontissalium  aliaque  Bnrgundiae  loca  sine 
rationabili  causa  concremarit.  Solet  sane  Deus  sceleram  ultor  multocies 
militum  ferociam  in  Ducibus  plectere,  nisi  ipsi  sednlo  in  id  inoumbant, 
nt  tempori  comprimatnry  ac  sever^,  justitia  arbitra,  pnniantnr  gravia 
delicta. 

Nona  decima  Julii  triste  Suecis  funus  Neobnrgo  avectnm  est  Ad 
rlpam  Rheni  tres  legiones  peditum  expectabant  cum  turma  eqnitnm 
ipsiusmct  demortui  Ducis.  Essednm  quo  vehebatur  nigro  panno  ob- 
ductum  eraty  equi  sex  qui  illnd  trabebant  pnllati  quoqne  incedebant 
in  tristitiae  communis  argumentum:  itaque  prsecedentibns  aliis,  aliis 
subsequentibus  Brisacum  medinm  inter  milites  dcductnm  est.  Funns 
prosecuti  sunt,  Comes  Palatinus  Junior,  Generalis  Major  Erlachy  Domi- 
nus  Mockel,  Comcs  Nassovius,  Colonelli  Oeheim,  Moser  aliique  plurimi 
ex  officialibus,  comitabantur  quoque  atro  circundati  amictu  quotquot  de 
anI4  fnerant  Principis.    Brisacum  ut  ventum  est,  expectabant  ad  prlma- 


ITINERAEIUM.  179 

riam  urbis  Ecclesiam  octo  Capitaneiy  qui  funus  h  curru  exemerunty  ac  iu 
Sacello  quodam  tantisper  depoBuerunt,  donec  copia  fieret  aTehendi  ad 
eum  locum  ubi  Saxo- Wimarieufies  sepeliri  consueyerant.  Mox  Concione 
ipsi  Parentatum  est  sine  uUis  ultra  ceremouiis,  neque  enim  Lutberanis 
Sectariis  ^  est  alias  exequias  celebrarey  quippe  qui  pia  pro  defunctis 
sufiragia  ab  omni  retro  posteritate  k  Religiosissimis  majoribus  nostris 
usitata,  ab  nova  Ecclesia  sna  aeternum  proscripserunt^  asserentes  nuUa 
defnnctis  k  yiTentibus  exsoluta  vota  prodesse,  credam  id  equidem  si  de 
hsereticiB  id  asserant,  negem  vero  si  de  orthodoxis  sermo  sit* 

Yicesima  hujusdem  testamentum  seu  ultima  yoluntas  Ducis  resignata 
est,  qua  legabat  CoIoneUo  Oeheim  ut  Directori  exercitus  et  Rehlingio 
een  Assessori  singulis  yicena  mUIia  ImperiaUom.  Comiti  Nassoyio  yero 
ceu  Generaliy  Erlachio  et  Rosae  coique  duodena  milUa  ImperiaUum : 
Prsdicanti  suo  quatema  milUa  Imperialium ;  AuUcis  item  pro  suo  cui- 
que  munere  certam  pecuni»  summam.  Debita  (si  qu»  forent)  solyi 
Toluit  ex  cymeliis  rebusque  preciosis.  Singulis  item  CoIoneUis  sex 
miUia  ImperiaUum  eodem  testamento  transcribebat.  (Jenerali  porro 
yigUiamm  Prsefecto  Erlachio,  sicut  et  ColonelUs  Oeheim,  Nassoyio,  et 
Ilosae  exercitnm  cum  imperio  commendayit»  quoad  Franci®  et  Suecise 
Reges  de  apta  persoua  ad  Oeneralatum  proyiderent^  quibus  et  mox  k 
toto  exercitu  juratum,  miUtique  stipendium  menstruum  solutum.  Eodem 
tempore  misit  Francorum  Rex  Legatum  Brisacum,  qui  supremos  ad 
unitatem  cohortaretur,  poIUcereturque  sufficientia  auxiUa  contra  hoetem, 
tam  in  re  pecuniaria  quam  frumentaria,  ac  intra  quartum  et  decimum 
diem  oentum  aureorum  milUa  parata  pecunia  numeranda,  promitteret. 
Hors  hsBc  Ducis  magnam  tristitiam  et  plurimos  motus  causayit  tam 
inter  milites  et  fidei  consortes,  quam  inter  confosderata  GaUias  et  Sue- 
cise  regua.  Rex  Francise  cum  tota  aula  puUo  amictu  interitum.tanti 
tamque  sibi  proficui  Principis.Iuxit,  misitque  nobUes  yariasque  lega- 
tiones  de  rebus  summi  momenti  cum  Wimariensibns  consulturas. 


CAPUT  XLI. 

Metrapolis  Sabaudim  ab  ejusdem  Principe  Thoma  et 
Hispanis  occupatur. 

!  OTIEBATUR  rerom  in  Sabandia  Franconim  R^ 
nomine  Cardiualis  de  la  Valette  cum  Dace  de  Longae- 
Tiile  ipsamque  Taurinorum  Augustam,  ita  volente  Du- 
cissa  Sabaudise  defuncti  Ducis  vidua,  obtinebat.  Sed 
dum  meditatur  consilium  de  armis  regiis  promoTcndis 
ad  Cuneanam  munitionemy  quam  obsidebant  tunc  forte  Longuevillianiy 
adjicit  animum,  castraque  sua  sociis  castris  admovet,  atque  ita  destituit 
potissimo  preesidio  Sabaudise  metropolim.  Non  potuit  haec  Gallomm 
tam  aperta  temeritas  latere  Principem  Sabaudise  Tbomam  defuncti 
Ducis  fratrem  Germanum,  sub  auspiciis  Hispani  tunc  militantem,  ut 
ergo  cognovit  Cardinalem  abscessisse,  urbemque  non  nisi  tribus  legio- 
nibus  Gallicis  propugnari,  tria  equitum  millia  totidemque  peditum 
quantocyus  adducit,  eodemque  adhuc  die  Fortalicium  in  semilunce 
figuram  ante  urbem  extructumy  quod  nonnisi  k  duodenis  Grallis  servari 
cognoyeraty  feliciter  expugnat :  postridieque  ante  solis  ortum  admotis 
Pjrobolorum  seu  ignium  artificiosorum  machinis,  duas  portas  disjicit, 
murisque  couscensis  urbem  yictor  sine  sanguine  suorum,  sed  nec  uno 
quidem  desiderato^  ingreditur  ^summo  cum  civium  plausu;  immani 
hostilis  militis  confusione  et  metu.  Praesidium  Gallicum  sese  in  arcem 
velocissime  receperat  uua  cum  Ducissa  vidua  filio  Principe  totoque 
Familiee  suse  Gjnseceo  solo  prope  indusio  amicta.  Obtenta  urbe  ad 
direptionem  provolabat  miles,  cum  Princeps  Thomas  sub  pcena  capitis 
inhibet,  ne  quis  uUas  sedes  invaderet  civium ;  datse  tamen  prsedae  sunt 
domus  omnes  Ministrorum  Galliae  Regis,  ejusdemque  nationis  merca- 
torum,  Judeeorum,  item  magni  Cancellarii  et  Praesidis,  ac  sedecim 
aliorum  Civium  Priucipi  Thomae  minus  faventium,  Comitis  denique 


ITINERARIUM.  181 

Aigliani  Palatia  qnotqnot  in  urbe  habebat»  ez  qaibiiB  opima  extnl^re 
pleriqae  spolia.  Yicesimo  octayo  Jiilii  omnem  ezercitnm  ad  TanrinenBifl 
arcis  oppngnationem  admoyit  Mediolanensinm  Onbernator  Leganee, 
dispositisqne  majoribns  tormentis  bellicis  SGBYum  in  modum  quatit, 
cepiflsetque  intra  paucos  dies,  nisi  Cardinalis  de  la  Valette  novum  praB* 
sidiiim  occult^  immisisset,  seque  continuo  cum  decem  millibus  ad  arcis 
obsidionem  solvendam  conyertisset,  Ducemque  de  Longueyille  in  socie- 
tatem  adyocasset. 

Galli  igitur  in  opino  nuncio  captse  urbis  perculsi  illico  Cuneanam 
obsidionem  re  infecta  solyunt,  conjunctisque  yiribus  ezercitum  quinde- 
cim  millium  peditum  et  quatuor  millium  equitum  conflant,  sicque  in 
Hispanos  moyent,  multaque  ferocia  continuo  in  mcnnia  recens  occupatss 
ab  Hispanis  urbis  enituntur,  ex  quo  conatu  atroz  pugna  utrimque  orta, 
GbHHb  muros  tentantibus,  Hispanis  fortiter  resistentibus  ita  ut  Gkdli  se- 
mel  itemmque  ac  BSBpius  ab  urbe  repellerentur ;  cogerenturque  receptui 
canere.  £t  licet  Gallorum  Duces  subditum  sibi  militem  strictis  ensibus 
cogerent  reuoyare  impetum,  adducere  tamen  nusquam  potuerunt  ad 
iterandam  pugnam,  cum  milites  diserte  eos  inclamarent  homicidas  suos 
et  noD  Ducesy  quippe  qid  temere  tam  nobilem  pubem  morti  objicerent* 
Constituerunt  itaque  saltem  Duoissse  et  SabaudicsB  domus  &mili8e  ad- 
motis  onmibus  arietibus  exitum  pateiacere  ne  forte  ipsa  hostium  fieret 
prseda.  Ita  igitur  collatis  in  unum  consiliis  libertatem  moliti  sunt,  ut 
dum  pugnaretur  ad  urbis  moenia,  mitteretur  salvus  condnctus  validus 
qui  egredientem  per  posticnm  Ducissam  cum  Comitatu  reciperet,  et 
celerrimo  cnrsu  Camberium  deduceret  quod  quidem  ez  animi  sententi^ 
processit.  In  pugna  hac  k  partibus  Gktllorum,  ut  flde  dignorum  homi- 
num  litteris  comprobatur,  cecidisse  dicuntur  ad  tria  millia,  inter  quos 
primarii  Legionnm  Francicarum  Duces  ac  Centuriones,  ipseque  campi 
MareschaHus  k  Varestan  cum  tribus  aliis  primi  subsellii  yiris :  k  parti- 
bus  yero  Hispanomm  prster  trecentos  gregarios  milites,  aliquot  etiam 
primariorum  Ducum  fusi  dicuntur. 

Interea  Romanus  Pontifez  laborat  per  Legatum  Apostolicum  Caffa- 
rellium,  ut  arma  tantisper  utrimque  ponant,  cui  quidem  annuit  utraque 
parsy  sed  mox  nescio  cujus  lei  interventu  neutrobiquc  soryatum  est. 


172  ITINERARIUM. 

est.  Proficiscebatnr  Dacissa  de  Cbaanes  k  Sancto  Dionysio  ParisioB, 
cnm  ecce  tibi  personatus  eqnes  in  VA  eam  adoritnr,  sisti  jnsti  jnbens 
quadrigam  qna  Domina  yehebatury  simulque  Ducissfle  lagenam  aqa& 
pleuam  in  faciem  efFundity  imumque  de  &mulicio  globulo  plnmbeo 
transverberat.  Idcirco  Rex  quamprimum  Diplomate  ad  omnes  Offici- 
ales  suos  dato,  serio  inquiri  in  auctorem  jnssit,  proditori  vero  bomicidse 
poUicitus  est  duo  francomm  millia. 

Nec  minus  borrendum  quod  FridbergsB  BrisgojsB  explorator  depre- 
hensus,  apert^  fassus  sit,  se  cum  tredecim  Sociis  conjurasse  in  caput 
Wimariensium  Ducis  Bemardi ;  quapropter  ipse  vivus  in  quatuor  partes 
dissectusy  periit. 


CAPUT  XXXIX. 

Victoria  ad  Theonis  villamparta  Per  Mareschallum  Campi  S.  Csu. 
Majestatis  Perillustrem  Dominum  Condtem  de  Picolomini,  contra 
Marescallum  Regia  Majestatis  Francia  Fecguieres  7.  Jmiii  Jnno 
1639. 

!TX  Bobemise  fines  attigeramns  Pragam  properantes, 
cum  nobis  felicissimum  et  longe  optatissimnm  nuncinm 
de  cssis  k  Picolominio  Francicb  copiis  ad  Theonis 
villam  nunciatur.  Res  ita  fere  accidisse  fertur. 
CoUegerat  Rex  Francise  magno  impendio  non  mino- 
rem  exercitum  ex  selectis8im&  GktUorum  pube,  quatuordecim  millia 
pedites  tria  millia  equites  attigisse  constans  est  opinio,  cui  cum  Imperio 
praefecerat  militem  cseteroqui  gnavum  et  validum  Monsieur  de  Fecqui- 
eresy  quem  ad  miyorem  auctoritatem  Conciliandam  Mareschallnm 


ITINERARIVM.  173 

Fraacicarnm  copianim  fecit,  jnsBitqae  noUa  facta  mora  ad  Theonis 
ViUam  promovere,  et  civitatem  obsidione  clandere,  qnod  qnam  mox 
execQtioni  datnm,  obsidioque  yicesima  octava  Maii  csepta  est. 

Hoc  conspicatns  fortissimns  Campiductor  Picolominins,  consilinm 

eum  prsecipuis  snomm  iniit  de  solyenda  obsidione,  et  licet  tnnc  omnis 

generis  media,  pnta  comeatnm,  et  offensiva  arma  ad  ejnsmodi  negotinm 

Tite  exeqnendnm  snscipiendnmqne  deessent,  nihilo  tamen  minns  firmiter 

statnit,  solntionem  obsidionis  moliri  omni  conatu.     In  qnem  finem 

teitio  Junii  Bastoniam  sub  meridiem,  sub  yesperam  autem  Marielan- 

gam»  qnarto  vero  ejnsdem  Pessam  non  procnl  Arlnnft,  quinto  dehinc 

Maremam  promoyit,  et  sexto  denique  ad  Theonis  Yillam  tam  prope 

accessity  ut  non  nisi  qnatuor  horis  inde  abesset,  ubi  aciem  formare  cepit. 

Cum  Yero  sagacissimns  miles  Lnxenburgensem  proyinciam  obseptam 

angustiis  yiammy  montinm»  Tallium,  Bylvammque  animadverteret,  ita 

iter  Buum  instituit,  quemadmodum  ad  finem  usqne  seryare  neoessarium 

putavit:  eodemque  die  Generales  omnes,  et  officiarios  sibi  snbjectos  ad 

8e  Tocavit,  omnibusque  propositnm  snnm  aperuit,  monuitque  ut  omnes 

et  singnli  ardendbus  yotis  propitium  numen  exposcerent,  instmxitque 

de  ordine  progressns :  mandavit  porro  serio  ut  impedimenta  post  se  ad 

Lnxeburgum  relinqnerent,  nec  uUi  de  exercitu  seu  eques  seu  pedes 

ibret  abesse  k  yexillo  sno  liceret.    Dehinc  divisit  tormenta  bellica  mu- 

nitionem,  et  instrumenta  qnse  ad  aggeres  egerendos  seryinnt,  et  snb 

]KBna  grayissimas  indignationis  snse  prsecepit,  ut  omnes  Legiones  septi- 

ma  Junii  horft  ante  solem  secnnda  in  campum  educerentur  (quod  tamen 

postea  ob  varia  impedimenta  incidentia  ante  horam  sextam  matutinam 

fieri  yix  potuit).     Interea  in  conspectn  totius  exercitns  Sacerdotem 

sacris  operariy  Deumqne  per  Sacrosanctnm  Missae  Sacrificium  placatum, 

in  auxiiium  yocare,  tandemqne  in  nomine  Domini  promoveri  exercitum 

precepit. 

17t  porro  hoetis  de  suo.adventu  certior  fieri  tam  subito  non  posset» 
aut  «i  jam  aliquid  fiuna  nunciante  snb  odoratus  esset  se  tam  yicinum 
sibi  esse  minime  suspicaretur,  tnbas  omnes  et  tympana  silere  jnssit, 
totumque  exercitum  in  summo  silentio  progredi  hoc  fere  ordine.  Agmen 
primum,  quod  generalis  Vigiliis  Prsfectns  Becq  dncebat,  prsecedebant 


174  ITINERARIUM. 

emissarii  mille  dacenti  ductore  Barone  de  Soje;  Peditatni  praBeraft 
Comes  da  Suys;  Equitatoi  Illnstriflsimas  Marchio  Oonzaga;  Picolo- 
mini  yerOy  nna  cnm  Marchione  de  Caretto  seqnebatnr  in  omnem  es^er* 
citnm  intentns,  nt  si  qna  alicnbi  hostis  premeret  acrioBy  snppetaatnm 
veniret. 

His  ita  dispositisy  inter  procedendnm  conspicatns  est  Picolominins 
arcem  bene  mnnitam  qnam  hostis  insederat,  aberatqne  Theonis  villa 
horis  circiter  dnabns,  camqne  non  nisi  qninqnagenos  Sclopetarios  et 
tricenos  eqnites  eam  tenere  ab  ezploratoribns  didiciflset,  dnaB  legiones 
Fiorentinam  scilicet  et  Lacaronicam  misit,  qnfe  ne  qnis  elaberetnry 
tantisper  cingereut,  quoad  omnis  ezercitus  cum  tormentis  majoribns 
prfletervectus  esset,  tnm  obsessis  podnam  capitis  interminatns  est,  nisi  se 
quam  moz  dederent,  qui  sine  mora  positis  armis  pamerunt. 

Postquam  vero  iterum  ad  horam  facil^  promoyissent,  ipse  Campi- 
ductor  cum  Becquio  editiorem  locum  conscendit  contemplatams  inde 
hostium  sitnm,  ac  unde  commodissime  adoriri  posset :  hic  notavit  qnod 
locus  sibi  opportunissimus  jam  k  centum  hoBtilibuflequitibus^occuparetary 
in  qnos  celerrimis  equis  Croatas  tricenos  ^misit,  subsidiariosque  aiios 
quinquagenos  in  priomm  snccursum,  equites  prseterea  centum  et  poet 
hos  ipsum  Baronem  de  Soye  cnm  snis  delectis  sequi  Toluit.  Becqniofl 
vero  suos  desnltorios  duce  Barone  de  Beanregart  domum  suis  ConsiliiB 
opportunam  occnpare  fecit.  Qnse  dum  fiunt  Baro  quoque  de  Soye  cum 
suis  promovet  ad  dictam  domum,  eamqne  cum  dimidia  parte  tnrmae 
tutam  seeuramque  nostris  facit  ab  hostium  incnrsny  cum  altera  vero 
parte  hostem  petit,  qui  jam  celeri  vestigio  abactnm  nostros  ez  eo  loco 
veniebat.  Eodem  pene  tempore  Picolominius  Colonello  Grerardini  in 
mandatis  dedit  ut  editiorem  quendam  locum,  in  quem  hostis  similiter 
connitebatur,  occuparet:  pro  quo  quidem  multo  utrinque  sangnine 
pugnatum  est,  quoad  tandem  hostis,  visa  militis  nostri  pertinacia  in 
statione  defendenda,  cederet  in  tutiora  loca.  Nec  minus  feliciter  res 
Buas  agunt  Colonellus  Altieri  et  Colonellus  Beckhamp  et  locumtenens 
Legionis  PicoIominieB  Crespa,  qui  conjunctb  viribus  Marchionem  de 
Praslin  cum  suis  copiis  fundunt  fugantque.  Quos  dnm  Marchio  Gk>n- 
zaga  sequitur,  hostis  in  effilsissimam  se  conjicit  fugam,  quserens  salntem 


ITINERARIUM.  176 

in  ponte,  qiio  MoBeUam  infira  Theonis  Villam  strayerat,  quos  nostri 
seqnnntnr  multaqne  strage  plurimos  stemunt  impedimentaque  omnia 
obtinent. 

Inter  hiBC  Legiones  dn»  Navarrensis  scilicet  et  Borsina  statione  suft 
de8ert&  in  planitiem  egresssB  erant,  quas  opportune  conspicatus  Comes 
de  Suys  cum  Rippergensi  Legione,  et  tribns  manipulis  antiquse  legionis 
Picolominiie  duce  Comite  Petazo  per  yineta  mens,  yiam  interclusit, 
omnesqne  cecidit.  Continuoque  in  aliam  mnnitionem  irraens,  duas 
ibidem  Legiones,  nil  minus  quam  de  hoste  cogitantes,  contriyit.  Hoc 
ipso  loco  Baro  de  Beanregart  ante  mediam  circiter  horam  captus,  in 
libertatem  rediit. 

Bebus  noBtris  in  hunc  modum  procedentibus  Marchio  de  Caretto, 
reliquam  exercitus  partem  adhuc  integris  yiribus  secum  retinebat,  in* 
tentus  in  omnem  aleam  et  Picolominii  imperia»  k  quo  eyestigio  nuncium 
acoepit  de  promoyendis  copiis  et  persequendo  hoete :  cum  enim  se  tur* 
nue  plusculfle  hostiles  ez  fuga  recoUegissent  ac  per  alium  pontem  denuo 
pngnatune  redirent,  iu  eas  Marchio  de  Grana  ire  jussns  est.  Cum  yero 
prsBdictae  hostiles  turm»  locum  munitum  occupassent,  quatuor  tormentis 
majoribus  bellicis  hostem  ita  eneryayit,  ut  desperatis  rebus  in  noetros 
ez  desperato  ire  et  gloriose  mori  decreyerint :  ut  yero  tutiores  irent, 
fossam  quandam  inscenderunt  ne  tormentis  essent  ezpositi,  quse  tamen 
cantela  parum  ipsis  profuity  itemm  enim  alia  duo  tormenta  minora  pri- 
oribus  in  commodum  locum  deducta  sunt,  Legionibusque  nostris  sub 
Bucibus  Florentino  Becquio  cui  prseerat  Francipani,  Sayellio,  de  la 
Fossa  cni  imperabat  Colonelli  yicarius  La  Mortue^  ad  deztram  ire 
jussis,  ad  sinistram  yero  legionibns  di  Mora,  Badensi»  Femamontii, 
Adelshofii  et  Matthsei,  acrius  quam  antea  nunquam  pugnatum  est» 
mazime  cum  hostiles  reliquise  omnes  paulatim  se  una  coUegissent.  Hic 
nostriy  cum  se  hostem  penitus  abolere  non  possOy  nisi  transcensa  fbssa, 
yiderent,  in  aquas  sese  humerorum  tenus  prsecedente  et  animante  suos 
Barone  de  8oje  injecemnt,  et  in  alteram  partem  enizi  sunt>  ensibusque 
rem  perurgere  ceperunt. 

Quid  hic  facerent  Galli?  cum  se  inferiores  esse  yiderent  quam  ut 
impetum  nostrum  sustinerent,  in  fugam  iteram  se  effnderunti  concitoque 


176  ITINERARIUM. 

pede  quam  moz  Metas  Be  proprise  infiunisB  nuncios  et  cladis  Inculentb- 
sims  metam  transtulerant. 

Dici  nequit  quantiB  animis  Generali  Campi  Mareschallus  Octavias 
Famesius  Comes  Picolominius  cum  Generali  yigiliarum  Prae&cto  Bec- 
quio  hoc  negotium  Busceperint,  ConBiliisquey  hic  quidem  amore  patriaey 
ille  amplificandi  nomen  et  gloriam  conspirarerint. 

£z  hostili  acie  oocuhuerunt  Comes  Sancti  Pauli,  Generalis  Franciae 
Mareschallus  de  Chaumont,  duoque  alii  prsBcipuse  auctoritatis  officiales, 
cum  muM  nobilitate  Gallici  ex  Csesarianis  Deo  ita  fortunante  nemo 
unuB  supremorum  peremptus  est,  unusque  solus  Marchio  Gonzaga 
duobus  globulis  vulneratus  est,  nec  ex  gregariis  quidem  militibus  per- 
iisse  putantur  supra  octingentos,  cum  Gallicus  contra  peditatuB  omnis 
pessum  ierity  ex  quo  sex  minimum  millia  mortem  oppeti^re,  capti  rero 
ad  tria  millia  inter  quos  trecenti  officiaru  ipseque  Campiductor  Gallorom 
Monsieur  de  Fecquieres  secundum  brachium  dextrum  vuIneratUB. 

Ex  viro  fide  dignissimo,  qui  cladi  huic  spectator  adfuit  accepi,  nomi- 
natum  jam  Generalem  Fecquieres  tam  graviter  sensisse  hanc  stragem, 
ut  deficientibus  yiribus  et  animo,  nec  pedes  incedere  potuerit,  nec  equo 
vehiy  unde  linteamine  obvolvi  et  k  quatemione  militum  Theonis  villam 
asportari  debuerit  ubi  multo  tempore  tri8titi&  et  inedi&  Be  adeo  confecit, 
ut  in  languorem  inciderit  admodum  pericuIoBum,  ex  quo  etiam  non 
multo  post  putatur  occubuisse. 

Super  hac  victoria  Deo  optimo  maximo,  Domino  Exercituum  et  Re- 
gum  domitori  PotentissimOy  per  totum  Belgium  ac  Ducatum  Luxen* 
burgensem  amplissimae  sunt  redditse  gratiaey  magnificeque  festivo  ignium 
artificialium  splendore,  aliisque  modis  triumphatum. 


CAPUT  XL. 

De  morte  Wimariensium  Duds  Bernardi. 

OSTQUAM  fortissimns  Sneoornm  Dactor  Wimarise 
Dux  Bernardus  Neobui^  ipsum  triduum  colica  pas- 
sione  lecto  affixus  decubuisset,  tandem  se  mortalem  si- 
milem  aliis  hominibusy  quibus  omnibus,  decreto  fletemi 
Dei,  statutum  est  semel  mori,  agnovit,  medicosque  ad 
se  accersitofl  rogavit»  ut  quid  de  morbo  suo  sentirent,  et  utrum  aliqua 
adhuc  spes  yitae  affulgerety  sine  ambage  edicerent,  qui  desperatum  de 
liumanis  quidem  auxiliis  dixerunt,  monueruntque  ut  se  ad  yitse  originem 
I>enm  converteret,  ab  eoque  prorogationem  mortis  exposceret,  quorum 
consilio  parait,  ac  se  converso  ad  coelum  vultu  ad  fortiter  moriendum 
disposuit;  ac  imprimis  ultimam  suam  volnntatem  scripto  consignari 
jussit,  ne  qua  post  mortem  suam  dissidia  circa  res  suas  orirentur.  Dein 
Generales  omnes  ac  Colonellorum  prascipuos  adesse  voluit,  quos  signifi- 
cantibus  omnino  verbis  ab  honorum  et  pecuniae  damnanda  cupiditate 
prceclar^  oratione  est  dehortatus,  ad  unitatem  vero  quanta  potuit  vocis 
ai^mentorumque  contentione  incitavit:  viderent  ipsi,  aiebat,  quanta 
quotidie  ex  discordiis  mala  orirentury  quam  ampla  regna,  quam  potentes 
Respub.  pessum  iissent  litigio,  proinde  ipsi  quoque  aliorum  exemplo 
cautiores  nusquam  sperarent  dignum  aliquid  gloria  perficere,  vel  con- 
c€ptam  k  se  telam  pertexere,  nisi  concordibus  animis  sedulo  in  opus 
pro  virili  singnli  incumberent :  nec  sibi,  addebat,  posse  k  morte  aliqnid 
accidere  gravius,  quam  si  intelligeret  nonnullos  ob  particulare  aliquod 
commodum  k  communi  opinionCy  et  reipub.  societate  discessisse  etc. 
quibus  tam  efficacibus  verbis  illuc  commovit  adstantes  ut  in  lacrymas 
efihsi  datis  mutuo  dexteris  compromitterent  Denique  ordinatis  rite 
omnibus  vocavit  verbi  ministrum  qui  se  de  salnte  setem&  commonefa- 
ceret.     Non  defnit  lingua  Prsedicanti,  nec  lingnse  prsedicansy  rem 


178  ITINERARIUM. 

naviter  exequendo.  Itaque  Bemardns  Wimarienais  septimo  decimo 
Julii  vitam  et  odium  in  Austriam  domum  ac  Imperium  Romanum 
multis  exitialibus  praeliis  nobilis  clausit. 

Multorum  tunc  praeclarorum  virorum  constans  fuit  sensus,  mortem 
Ducis  Imperio  Romano  omnino  fuisse  immaturam  et  luctuosam,  quan- 
doquidem  tractasse  de  pace  cum  Caesare  stabilienda,  et  reditu  in  gratiam 
dicebatur.  Yidi  quoque  apertis  scriptis  palam  ferri  Ducem  Bemardum 
eam  ob  causam,  quam  Gallia  exploratam  habuerity  clandestinis  Gallorum 
machinationibus  veneno  extinctum  esse,  ego  id  non  facil^  ex  me  dixerim, 
fides  sit  penes  auctorem.  Ipseque  Dux  non  multo  ante  obitum  dixisse 
fertur,  sibi  cum  pisce  venenum  esse  propinatum  et  haustum,  auctores 
tamen  tam  venenati  consilii  nunquam  edixit. 

Corpus  ejus  post  mortem  apertum  est  et  aromatibus  ritu  in  Principum 
funeribus  usitato  conditum  est,  multorum  etiam  medicorum  fuit  senten- 
tia,  ipsum  pestifera  lue,  qus  passim  tunc  per  exercitum  Ducis  grafisa- 
batur  multosque  indies  hauriebat,  decessisse :  sed  maxima  illa  omnium 
pestis  est,  quando  toxicum  plenis  patinis  oggeritur  ingeriturque ;  prae- 
dicaus  qui  funebre  elogium  ejus  honori  typis  exprimi  fecit,  multas  affert 
mortis  causas  morales,  inter  quas  illam  probabilem  adducit,  quod,  nescio 
an  ipso  connivente  milesejus  Pontissalium  aliaque  Burgundi»  loca  sine 
rationabili  causa  concremarit.  Solet  sane  Deus  scelerum  ultor  multocies 
militum  ferociam  in  Ducibus  plectercy  nisi  ipsi  sedulo  in  id  incumbant, 
ut  tempori  comprimatur,  ac  sever^,  justitia  arbitra,  puniantur  gravia 
delicta. 

Nona  decima  Julii  triste  Suecis  funus  Neoburgo  avectum  est.  Ad 
ripam  Rheni  tres  legiones  peditum  expectabant  cum  turma  equitum 
ipsiusmct  demortiii  Ducis.  Essedum  quo  vehebatur  nigro  panno  ob- 
ductum  eraty  equi  sex  qui  illud  trahebant  puUati  quoque  incedebant 
in  tristitiae  communis  argumentum:  itaque  prsecedentibus  aliis,  aliis 
subsequentibus  Brisacum  medium  inter  milites  deductum  est.  Funns 
prosecuti  sunt,  Comes  Palatinus  Junior,  Generalis  M ajor  Erlach,  Domi- 
nus  Mockel,  Comes  Nassovius,  Colonelli  Oeheim,  Moser  aliique  plurimi 
ex  officialibus,  comitabantur  quoque  atro  circundati  amictu  qnotquot  de 
auia  fiierant  Principis.    Brisacum  ut  ventum  est,  expectabant  ad  prima- 


ITINEEAEIUM.  179 

riam  urbis  Ecclesiam  octo  Capitanei,  qui  funus  ^  curru  exemerunt^  ao  in 
Sacello  qnodam  tantisper  deposuerunty  donec  copia  fieret  ayehendi  ad 
eum  locum  ubi  Saxo- Wimarienses  sepeliri  consueverant.  Mox  Concione 
Ipsi  Parentatum  est  sine  uUis  ultra  ceremouiis^  neque  enim  Lutberanis 
Sectariis  fiis  est  alias  exequias  celebrare,  quippe  qui  pia  pro  defunctis 
sufiragia  ab  omni  retro  posteritate  k  Religiosissimis  majoribus  nostris 
usitata,  ab  noya  Ecclesia  sua  sternum  proscripserunt,  asserentes  nulla 
defunctis  k  yiventibus  exsoluta  vota  prodesse,  credam  id  equidem  si  de 
baereticis  id  asserant,  negem  vero  si  de  orthodoxis  sermo  sit. 

Vicesima  hujusdem  testamentum  seu  ultima  voluntas  Ducis  resignata 
eatf  qua  legabat  Colonello  Oeheim  ut  Directori  exercitus  et  RehUngio 
ceu  Aflsessori  singulis  vicena  millia  Imperialinm»  Comiti  Nassovio  vero 
ceu  (Jenerali,  Erlachio  et  Ross  cuique  duodena  millia  Imperialium : 
Prsdicanti  suo  quatema  millia  Imperialium ;  Aulicis  item  pro  suo  cui- 
que  mnnere  certam  pecuniffi  summam.  Debita  (si  quae  forent)  solvi 
Toluit  ex  cymeliis  rebnsque  preciosis.  Singulis  item  Colonellis  sex 
millia  Imperialium  eodem  testamento  transcribebat.  Gtenerali  porro 
vigiliarum  Prsefecto  Erlachio,  sicut  et  Colonellis  Oeheim,  Nassovio,  et 
Rosse  exercitum  cum  imperio  commendavit,  qupad  Francice  et  Sueciae 
Reges  de  apta  persona  ad  Gteneralatnm  providerent^  quibus  et  mox  k 
toto  exercitu  juratum,  militique  stipendium  menstruum  solutum.  Eodem 
tempore  misit  Francomm  Rex  Legatum  Brisacumy  qui  supremos  ad 
unitatem  cohortaretnr,  poUicereturque  sufficientia  auxiUa  contra  hostem, 
tam  in  re  pecuniaria  quam  frnmentaria,  ac  intra  quartum  et  decimum 
diem  centum  aureomm  miUia  parata  pecunia  numeranda,  promitteret. 
Mors  haec  Ducis  magnam  tristitiam  et  plurimos  motus  causavlt  tam 
inter  milites  et  fidei  consortes,  quam  inter  confoederata  OaUiao  et  Sue- 
cise  regua.  Rex  Francise  cum  tota  aula  puUo  amictu  interitum  tanti 
tamque  sibi  proficui  Principis.Iuxit,  misitque  nobiles  variasque  lega- 
tiones  de  rebns  summi  momenti  cum  Wimariensibus  consulturas. 


CAPUT  XLI. 

Metropolis  Sabaudim  ab  ejusdem  Principe  Thoma  et 
Hispanis  occupatur, 

OTIEBATUR  rerum  in  Sabaudia  Franconun  Regis 
nomine  Cardinalis  de  la  Valette  enm  Dnce  de  Longue- 
ville  ipsamqne  Taurinoram  Aagastam,  ita  volente  Da- 
cissa  Sabaudise  defoncti  DaclB  vidaa,  obtinebat.  Sed 
dam  meditator  consiliam  de  armis  regiis  promoTendis 
ad  Caneanam  mnnitionem,  qaam  obsidebant  tunc  forte  LongaeviUiani, 
adjicit  animam,  castraqae  saa  sociis  castris  admovet,  atqae  ita  destitait 
potissimo  prsesidio  SabaadisB  metropolim.  Non  potait  hsec  Galloram 
tam  aperta  temeritas  latere  Principem  SabaadisB  Tbomam  deioncti 
Dacis  fratrem  Oermanam,  sab  aaspiciis  Hispani  tanc  militantem,  ut 
ergo  cognovit  Cardinalem  abscessisse,  urbemque  non  nisi  tribus  legio- 
nibus  Oallicis  propugnari,  tria  equitum  millia  totidemque  peditnm 
quantocyus  adducit,  eodemque  adhuc  die  Fortalicium  in  semilunae 
figuram  ante  urbem  extructum,  quod  nonnisi  k  duodenis  Gallis  servari 
cognoverat,  feliciter  expugnat:  postridieque  ante  solis  ortum  admotis 
Pjrobolorum  seu  ignium  artificiosorum  machinisy  duas  portas  disjicit, 
murisque  couscensis  urbem  victor  sine  sanguine  suorum,  sed  nec  uno 
quidem  desiderato,  ingreditur  ^summo  cum  civium  plausu ;  JTnTni^fii 
hostilis  militis  confusione  et  metu.  Prsesidium  Gallicum  sese  in  arcem 
velocissime  receperat  uua  cum  Ducissa  vidua  filio  Principe  totoque 
Familise  suse  Oynaeceo  solo  prope  indusio  amicta.  Obtenta  urbe  ad 
direptionem  provolabat  miles,  cum  Princeps  Thomas  sub  poena  capitis 
inhibety  ne  quis  ullas  sedes  invaderet  civium ;  datse  tamen  praedae  sunt 
domus  omnes  Ministrorum  Gallise  Regis,  ejusdemque  nationis  merca- 
torum,  Judeeorum,  item  magni  Cancellarii  et  Preesidis,  ac  sedecim 
aliorum  Civium  Principi  Thomse  minus  faventium,  Comitis  denique 


ITINERARIUM.  181 

A.igl]ani  Palatia  quotqnot  in  urbe  habebat,  ex  quibns  opima  extul^re 
plerique  spolia.  Vicesimo  octavo  JiUii  omnem  exercitum  ad  Taurinensis 
arcis  oppugnationem  admovit  Mediolanensium  Oubemator  Leganes, 
dispoeitisque  majoribus  tormentis  beUicis  scBYum  in  modum  quatit, 
cepiasetque  intra  paucos  diee,  nisi  Cardinalis  de  la  Valette  novum  prse« 
sidium  occult^  immisisset,  seque  continuo  cum  decem  millibus  ad  arcis 
obsidionem  solvendam  convertisset,  Ducemque  de  Longueville  in  socie- 
tatem  advocasset. 

GMli  igitur  in  opino  nuncio  captse  urbis  perculsi  illico  Cuneanam 
obsidionem  re  infecta  solvunt,  conjunctisque  viribus  exercitum  quinde- 
cim  millium  peditum  et  quatuor  millium  equitum  conflant,  sicque  in 
Hispanos  movent,  multaque  ferocia  continuo  in  mcBnia  recens  occupat» 
ab  Hispanis  urbis  enituntur,  ex  quo  conatu  atrox  pugna  utrimque  orta, 
Gktllis  muros  tentantibus,  Hispanis  fortiter  resistentibus  ita  ut  Gralli  se- 
mel  iterumque  ac  ssepius  ab  urbe  repellerentur ;  cogerenturque  receptui 
canere.  Et  licet  Oallorum  Duces  subditum  sibi  militem  strictis  ensibus 
cogerent  renovare  impetum,  adducere  tamen  nusquam  potuerunt  ad 
iterandam  pugnam,  cum  milites  diserte  eos  inclamarent  homicidas  suos 
et  non  Duces,  quippe  qui  temere  tam  nobilem  pubem  morti  objicerent. 
Constituerunt  itaque  saltem  Ducissee  et  Sabaudicse  domus  familiee  ad- 
motis  omnibus  arietibus  exitum  patefacere  ne  forte  ipsa  hostium  fieret 
prseda.  Ita  igitur  collatis  in  unum  consiliis  libertatem  moliti  sunt^  ut 
dum  pugnaretur  ad  urbis  moeniay  mitteretur  salvus  conductus  validns 
qui  egredientem  per  posticum  Ducissam  cum  Comitatu  reciperet,  et 
celerrimo  cursu  Camberium  deduceret  quod  quidem  ex  animi  sententisl 
processit.  In  pugna  hac  k  partibits  Oallorum,  ut  fide  dignorum  homi- 
num  litteris  comprobatar,  cecidisse  dicuntur  ad  tria  millia^  inter  quos 
primarii  Legionum  Francicarum  Duces  ac  Centuriones,  ipseque  campi 
Mareschallus  k  Varestan  cum  tribus  aliis  primi  subsellii  viris :  k  parti- 
bus  vero  Hispanorum  preeter  trecentos  gregarios  milites,  aliquot  etiam 
primariorum  Ducum  fnsi  dicuntur. 

Interea  Romanus  Pontifex  laborat  per  Legatum  Apostolicum  Cafia- 
rellium,  ut  arma  tantisper  utrimque  ponant,  cui  quidem  annuit  utraque 
pars,  sed  mox  nescio  cujus  lei  intervcntu  neutrobique  Bcrvatum  est. 


182  ITINERARIUM. 

Eodem  fere  tempore  ^  Oriflonum  Repiib.  septuaginta  viri  delecti 
sunt,  qoi  Mediolanum  irent,  et  foBdus  cum  Hispano  stabilirent,  qui 
omnes  k  Marehione  de  Leganes  regio  &sttt  excepti  Bunt^  magnificiBque 
muneribus  donati.  Foedtts  autem  non  Bpectabat  aliud,  quam  ut  libef 
Hispanb  esset  transitus  reditusque  per  vallem  Teliniam. 

Inter  reliquias  Wimarienses  et  potissimum  Duces  Taria  tum  temporis 
oriebantur  dissidia,  nihilomiDus  tamen  castra  movebant  in  Palatinatttm, 
occupabantque  ez  insperato  Weissenbui^um,  Neostadium,  LandaTium 
et  Germersheimium^  unde  tantse  ad  Rhenum  oriuntur  turbse,  ut  conva- 
satis  onmibusy  navigiisque  impositis  in  tutiora  loca  Coloniam  partim, 
partim  Francofordiam  transportarent,  ac  Csesariani  quoque  Wormadain 
metu  destituerent. 

Nec  minore  audacia  Oeneralis  vigiliis  inter  Suecos  preefectus  Chris«* 
tophorus  de  Coningsmarck  premebat  Franconiam,  ipsiusqueMetropolim 
Wirtzeburgum  gravissimis  exactionibus  onerabat. 

Tractabatur  tonc  quoque  cum  Landgrayii  Hassias  yidua  de  pacis 
conditionibuSy  quse  postquam  diu  per  delegatos  ab  Imperatore  fuiasent 
agitatse,  tandem  ad  Ccesarem  dimissse  sunt  confirmandae  et  subscriben- 
dse;  sed  patuit  non  multo  post  fraus,  dum  enim  admissas  referuntur, 
Princeps  foemina  resilit  k  propodto,  yel  potius  aperit  animum  ad  pacem 
cum  Imperio  parnm  propensumy  quod  yel  inde  colligi  satis  protest,  cum 
enim  hsec  agitarentur  in  imperioy  ipsa  coUudit  cum  GallOy  datque  fidem 
se  ab  Francicis  imperiis  non  discessuram,  unde  et  Vexilla  militaria  nova 
Ambsterodami  perficiebantur,  in  quibus  insignia  Francica  Corona  sci- 
licet  et  Lilium  Gallicum  cum  inscriptione  Louys  de  Bourbott  videre 
erat.  Quanto  vero  hoc  commodo  suo  suorumque  fecerit  tempus  aperiet ; 
et  Deus  fraudulenti  animi  vindez  demonstrabit  abunde  cum  mensura 
completa  fuerit  peccatorum.  Num  Principem  Imperii  deceat>  contra 
Imperium  insurgere^  et  ejus  ruinam  suis  auxiliis  promovere  videat 
sequus  arbiter. 


CAPUT  XLII. 


De  Rebus  in  Bohemia  Gesiis, 

I  OSTQITAM  m  Bohemife  finibus  aliquam  diu  constite- 
ramusy  eerti  advenerunt  nuncii,  qui  Bannirium  cum 
omni  suo  exercitu  Pragam  tendere  nunciant,  contra 
quem  tam  ofiensivay  ubi  occasio  ferebat^  quam  defen- 
siva,  quando  hostis  nos  impetebat,  expedivimus  arma* 
£t  Generalis  Hatzfeld  quidem,  ut  expeditior  et  sine  anxia  cura  progre- 
deretury  impedimenta  omnia  post  se  relinqui  yoluit,  et  magnis  passibus 
ad  Albam  Regiam  Cistertiense  Monasterium  properari.  Quod  ut  hostis 
accepit,  exercitum  ad  Pragam  applicuit,  obseditque  Brundnsium^  nec 
malto  post  in  deditionem  accepit,  prsBsidiumque  ad  sua  arma  ferenda 
coegit:  prospera  dein  fortnna  usus  alia  qusedam  loca  sibi  percommoda 
insedit  unde  Silesiee  et  Moraviae  fines  ad  tributum  sibi  pendendum 
armis  adducere  posset,  ipse  vero  pro  su&  per8on&  Brundusii  substitit. 
Gkdlassus  hic  varias  Legiones  equitum  et  desultoriorum  emisit  qui  hostis 
audaciam  passim  impuiie  vagantis  et  deprsedantis  comprimerent,  capti- 
T08  adducerenty  prsedas  inter  hostes  agerent :  paucis  vero  post  diebus 
consOium  bellicum  convocavit,  ad  quod  convenit  ipse  Gallassus,  Comes 
qnoque  de  Schlyck  consilii  bellici  prseses^  Comes  de  Coloredo  permul- 
tique  alii :  absoluto  concilio  lustrav^re  copias  nostras,  ac  ad  epulas 
magnifice  instructas  ab  Hatzfeldio  sunt  invitati.  Postero  porro  die  ipse 
Gallas  suummet  exercitum  in  Albo  monte  recensuit.  Hic  cum  pluscu- 
lum  hseremus  varia  loca  in  suam  redegit  hostis  potestatemy  ac  rustici 
indicio  intempesta  nocte  Croatas  improviso  obruit,  et  parum  vigiles  op- 
primit,  k  quibus  septendecim  vexilla  obtinuit  prseter  opimam  prsedam 
quam  non  sine  gravi  nostrorum  labe  ad  suos  reportavit.   Quam  injuriam 


184  ITINERARIUM. 

etsi  in  animo  faerit  Hatzfeldio  nlcisci  in  eumqne  finem  cnm  aliqnot 
millibns  fuerit  egressus  nil  tamen  perfecit  eo  qnod  hostis  jam  mnlto  ante 
de  sno  adyentn  monitns  esset,  contra  qnem  etiam  postridie  ^ressus,  et 
redeuntem  bona  itineris  parte  insecntus  nec  tamen  assecutns :  Hatzfel- 
dici  vero  ne  omnino  vacni  domnm  reverterent  paucnlos  eqnoe  qni  paba- 
latum  egressi  fuerant  secum  abduzemnt.  Feliciore  non  mnlto  poet 
omine  egressi  snnt  CroatsB,  qni  cnm  de  hostilibns  copiis  comprehendis- 
sent  nonnullos  in  eos  impetu  &cto  mactamnt  plurimos,  et  inter  captivos 
sex  quoque  eqnitum  Duces  aliosque  primarios  Pragam  adduxerunt. 

Circa  hasc  temporaComes  Mansfeldius  in  Silesiam  cnm  imperio  mit- 
titur,  qui  istic  hostiles  retunderet  impetns.  Comes  yero  de  Hatzfeld 
cnm  millibus  quinqne  militum  selectomm  in  Saxoniam  moyit,  ut  snc- 
cessibus  hostilibus  intercederet.  Quo  intellecto  Bannirins,  in  recens 
lectas  Hungarornm  copias  eztra  Maenia  agentes,  ezpediyit  arma,  sed 
stropha  in  hostes  retorta  est,  cnm  enim  Hnngari  hostem  sensissent^ 
incinnemnt  classicnm  ac  persecuti  non  parram  edidemnt  stragem.  In- 
tellezerat  hoc  tempore  ad  Bannirium  multa  comeatn  onnsta  dednci 
planstra,  in  qnsB  ipse  impetum  molitns  est.  Tum  ita  nostri  in  boetem 
et  hostis  vicissim  in  nostros  grassatur,  saeva  quoque  pestis  diram  in  mo- 
dum  Pragenses  ezagitat,  ita  ut  multa  millia  tam  ez  Ecclesiastico  cetu 
quam  profana  turba  stemeret,  ac  in  dies  singulos  quingenta  hominnm 
capita  sepnlturae  destinaret. 

Inter  hsBC  seria  Viennae  Anstriee  agitantur  consilia,  de  Oeneralissimo 
snbstitnendo  sen  preeficiendo  ezercitibns  Csesareisy  qni  et  pmdentia  va- 
leret,  et  anctoritate  rem  bellicam  moderaretur:  delectus  est  ntriqne 
mnneri  peridoneus  Serenissimns  Archidnz  Leopoldns  Oulielmns  Au- 
gnstissimi  Imperatoris  Ferdinakdi  III.  Frater  Oermanus  Princeps 
omnibns  gratiis  instructus,  hic  septimo  decimo  Octobris  comitantibns 
Bohemise  optimatibnSy  aliisqne  Oermanrse  proceribns  Pragam  venit, 
qnem  Generalis  Oallassus»  militarem  prsefectnram  panlo  post  depositu- 
ms»  in  Albo  monte  omni  ezercitu  in  ordinatissimam  aciem  distribnto» 
festo  majomm  tormentomm  sono,  concrepantibus  militum  Catapnltis, 
concinnoqne  Tubiciuum  Tympanistarnmque  clangore  itemm  ac  tertium 
repetito  militari  ritu  ezcepit.     Dici  nequit  quantis  gandiis  omnis  miles 


ITINERARIUM.  186 

exalt&rit  ob  ddveiitum  Irnjiis  Principis,  nemo  enim  erat  qui  non  spera- 
liat  fdiquot  saltem  mensium  stipendium,  sed  spe  sua  fraudatus  efferves- 
centem  gaudio  animum  non  sine  bile  restrinxit* 

Bannirius  interim  nil  quidquam  feriabatur,  applicando  exercitum 
suum  ad  montem  Album,  sperans  nostros  metu  sui  exercitus  inde  dilap- 
Burosy  cum  yero  stare  vidisset,  tormentis  quatere  et  concutere  constan- 
tiam  nostram  nititur,  sed  nec  tunc  quidem  tantillum  profecit  inter 
milites,  amplius  inter  Paganos,  qui  isto  tempore  caterratim  ad  urbem 
convolarunt;  nec  mirus  cuiquam  videbatur  bic  concursus,  quoniam 
imbelles  agricolarum  animi,  tot  modis  tantisque  calamitatibus  enenrati 
nimis  quam  juste  constemabantur ;  ipsis  tamen  quies  Pragae  neutiquam 
est  concessa,  alii  enim  in  yiarum  duces  noetro  militi  assignabantur,  alii 
aggeribus  egerendis  ocoupabantur*  alii  ad  lapides  comportandos  desti- 
nabautur,  alii  denique  cum  milite  in  certas  stationes  diyisiy  non  poeni- 
tendam  urbi  operam  contra  hostem  collocarunt.  £t  licet  Bannirius  jam 
septa  ferarum  seu  hortum  sylyestrem  insederat,  quando  tamen  yidit 
omne  sibi  ad  urbem  accedendi  praesidium  esse  succisum,  tormentis  (ne 
gratis  venisse  putaretur)  rem  aggredi  tentayit,  sed  nil  fecit  quam  quod 
Prandium  qnorundam  disturbarit,  qui  quid  sibi  yellent  bellicorum  tor- 
mentorum  fragores  agnitum  accurrerunt.  Tandem  itaque  re  infecta  sed 
ne  quidem  re  ulla  laudabiliter  gesta,  abscessit  Lyto  meritium ;  istic  tri- 
partito  divisit  exercitum,  unam  partem  in  Lusatiam  ablegando,  aliam  in 
Silesiam  destinando^  tertiam  denique  in  partibus  Bohemiae  superioribus 
retinendo. 

Rebus  ita  procedentibus  Serenissimoque  Archiduce  jam  preesente  qui 
exercitns  curam  susciperet,  hac  Gallassus  opportunitate  firetusy  Genera- 
latnm  suum  solenni  pompa  deposuit^  ac  postea  non  multo  interjecto 
tempore  Viennam  Austrise  est  profectus,  ubi  magno  cum  honore  k  Fss- 
BiNAirBO  III.  Augustissimo  Imperatore  nostro  acceptus  est,  multisque 
dignitatibus  et  donis  auctus ;  quse  ipsa  cum  debita  submissione  accep- 
tansy  ab  Inyictissimo  Cflesare  copiam  sibi  fieri  postulavit  adeundi  domum 
Lauretanam  Christo  Servatori  hominum  natalitiamy  Yotoque  se  istic  ex- 
solvendi ;  quam  Imperator  ipsi  non  gravatus  concessit.  Sub  haec  eadem 
tempora  Comes  Hatzfeldins  ex  Ducatu  Saxonico  Pragam  revertit.  Quo 

B  B 


186  ITINERARIUM. 

eodem  oelerrimia  eqiiiB  se  ccmfem  jnms  erat  Generalis  Picolomiiiiiis. 
Circa  eadem  tempor&  immorlali  memoria  vitaqiie  longiore  longe  d.ig'- 
nissimnsy  miles  strenuissimna,  Imperatori  sno  fidelissimus,  WaUengteiiui 
domitor  et  interfector  impertenritnsy  magnanimns  Colonellna  Waltheros 
Deyeronx  Prag»  pientissime  eztremnm  clansit  diem  primnmqae   in 
meliori  yita  ans|Mcatns  est.  Cnjns  mortem  graTiter  sane  tnlit  SerenisBiBoa 
domns  Anstriaca,  ipseqne  Imperator  moz  k  morte  ejus  k  Patribns  Soci~ 
etatis  Jisu  varia  sacra  dici^  ipeiqne  ritn  Catholico  Parentari  pi^  Yolnit. 
A  morte  viri  integerrimi  coaifinxemnt  nonnnlli  Religiosi,  parnnEi  in 
manes  ejns  Religiosi,  qna  nescio  invidia  ducti^  cum  tamen  ipsis  bene- 
fedsset  semper,  quod  sub  ezitnm  animsB  ejns  in  eomm  oratorio  seo 
Sacetto»  nescio  qui  equomm  nngnlis  fbrratis  tumultuantium  strepitiis 
auditi  sint»  catelli  quoque  atro  ookre  borrentes  hac  illac  per  sepnldunim 
ejus  disoufrereTisi  sint»  et  nescioqnse  alia  somniantium  deliria  et  pudenda 
mendacia  Qusb  cum  nonnullis  yiderentnr  altioris  scratinii,  Tocanuit 
loci  prsesidem  et  auctoriiate  qua  fimgebantur  sub  conscientia  testimo- 
nium  Buper  yisis  postularant,  bic  diserte  asseruit  sibi  ea  de  re  nil  quid- 
quam  constarej  merasque  esse  calumnias  tanto  Dnci  k  dicacnUs  nonnnllis 
falso  impositas.    Yah  pudeat  Tirum  bommi  ne  dicam  Religiosnm  de 
mortuis,  quse  ipse  commentus  est,  asseTerarey  et  in  publicam  dissemi- 
nare :  si  enim  de  abeentibns  nil  nisi  bona  pronunoianda,  sunt,  quanto 
magis  de  mortuisT  quanto  amplius  de  beneficis?  quanto  potins  de  eo, 
qui  de  tuo  ordine  neminem  unquam  stipem  rogantem  vacuum  dimiait, 
qui  et  m  vita  et  post  vitam  de  ordine  tuo  prseclar^  semper  est  meritns  ? 
obmutesce  igitur  posthac,  et  non  nisi  vera  assere. 


CAPUT  XLIIL 

Oalti  Salzam  urbem  in  ComUaiu.RassiUeMi  occtg^t :  Hispani 
cofitra  Holktndos  puffnd  navaU  infeliciter  certant. 

|UDIERANT  Gfllli  Salzam  obsidione  Mria  ciDgentes, 
de  Tanriiio  nnper  ab  Hispanis  et  Prinoipe  Sabaudi» 
Thoma  Hispanicarttm  oopiamm  Ductpre,  partim  vi, 
partim  celeritate  intercepto,  mnltoqne  luota  etiam  tunc 
deplorabant  eociomm  in&AiBtam  sortem ;  com  Pri^cepe 
Condaeus,  militi  sao  triBtitiam  ademptnroa  aoimoB  ad  fortiores  auros 
addit,  nt  saltem  aliqnam  Tindictam  de  Hispanis  qnoqao  modo  sumant; 
cnmqne  id  in  Italia  ob  tenramm  dissideatinm  discessionem  non  possent» 
saltem  in  Boesili^iisi  Comitatn  contra  Salsam  nMwcnlam  virtatem  eze» 
rant,  andeantqne  aliqmd  Gkdlis  dignnm,  hoc  ntiqne  gloriosios  qno  k 
OaUico  snbsidio  remotius*  Qnibns  dictis  cnm  saos  animari,  et  ad  arma 
pronos  vidisset  Condffius,  magis  serio  qnam  nunqoam  alias,  de  Salzana 
oppugnatione  consilia  agitat,  mozque  imperat  ut  ad  opus  se  accingant 
opera»  fossasque  jam  pridem  ceptas  prozime  urbis  mosnia  perducant» 
doin  l^fmpano  tribam  ad  urbis  PrsBfectunit  Timm  in  paucis  strennum 
Hispanoque  sanguine  claram  dimittat,  interpellatque  de  dedeBd&  civi- 
tate,  tam  indignum  Hispano  milita  postnlatum  admiratus  PrsB&ctus 
urbis  inter  sarcasticum  risnm  indignantem  animnm  prodit,  nec  multis 
Tympanistam  fatigat  qusBstionibns,  sed  quam  moz  se  ad  urbis  momia 
conferty  minacibusque  Twbis,  qui  militum  mos  est,  &stuosoque  vultu 
qua  potest  Yocis  contentione  animosi  retandit ;  jamque  in  editiore  loco 
oonstitutus  ut  procul  k  Gallorum  agminibus  ▼idori  et  ezaudiri  possit, 
elatissima  Yoce  ezclamat  Facesserent  Gkdli  cum  tam  iniquis  postnlatis» 
sibi  quidem  certisBimum  esse  ad  mortem  usque  et  eztremam  Hispanici 
sanguinis  guttam  contra  obeidentes  defendere  ac  propugnare  locum  su^ 
fidei  commissum,  scirent  itaque  ipsis  non  esse  negotium  cum  punic» 


188  ITINERARIUM, 

fidei  mali  feriatiB  nebulombuBy  sed  cnm  Hispano  milite,  hoc  est  ciud 
maficulo  et  fideli  sno  Regi  pectolrey  qnod  quidem,  si  fieri  posaet,  plnri- 
bns  mortibns  vitam  potins  prodigere  paratnm  esset  qnam  gloriam  infami 
nota  Hispano  Bangnini  aspersam,  confundere.    Anderent  modo  Franci 
impertenite  incnrrercy  fore  qni  vim  yirtnte  reprimerent,  bis  nec  aliis 
dictis  Tympanotribam  remisit   Hoc  ftstn  in  fhrias  prope  acti  Oalli  Vix 
se  continebant  quin  in  moenia  exsilirent,  hominemqne  gloriosnm  diti 
snblimem  victimam  immolarent,  sed  saltus  erat  altior  qnam  qnem  Gkdli- 
cnm  robnr  emetiretnry  itaqne  pro  verbis  verbera  reponere  paranty  oppx- 
dnmque  acrins  infestant,  tormentis  qnoqne  mnros  mnlto  tempore  sine 
intermissione  validiBsime  concutinnt,  qneis  prsesidiarii  animose  respon- 
dent,  a^res  quoqne  dimtos  reparant,  muros  variis  impedimentis  re- 
stanrant,  terram  fimnmqne  perforatis  moeniis  objicinnt,  nova  insnper 
mnnimenta  majoris  secnritatis  causa  excitant.  Quid  hic  agerent  Gralli  ? 
recedere  ipsis  probrosnm  erat  nnlla  re  landabiliter  gesta,  nltm  quid 
machinari  gloriosnm  qnidem,  sed  vita  et  plurimo  sangnine  preciosnin» 
maxime  cnm  obstinatos  viderent  animos  Hispanomm  pro  nrbis  defen- 
sione  vitam  et  sanguinem  pacisci :  maluemnt  tandem  mori  omnes  potinsy 
quam  tantis  cladibns  fortissimomm  viromm  firacti  fatalem  expngna- 
tionem  post  tantos  labores  infecto  negotio  derelinqnere;  Rem  itaque 
cunicnlis  pertentare  aggredinntur,  in  qnem  finem,  immanem  teme 
hiatum  effodiunt,  in  quem  pro  egesta  terra  pnlverem  Pyrinm  snfficionty 
quo  non  mnlto  post  obstmctis  meatibus  snccenso  non  poenitenda  opera 
mazimam  mnri  partem  disjicinnt,  ac  qnam  mox  novo  ardore  in  mcBnia 
incurmnt,  ac  undiqnaqne  strenne  defendentes  propngnantesque  Gallico 
furore  invadnnt  tormentb  interim  utrimqne  tam  soevnm  in  modom 
personantibns,  nt  totus  iste  tractus  quaqne  late  patens  evertendns  omnino 
videretur.    Paulo  tamen  post,  cum  Gallis  agminatim  cesis  alii  semper 
aliiqne  snccederent,  Praesidiaru  ver6  intra  nrbem  sensim  minnerentur, 
nuUo  interim  snbsidio  reliquo,  quod  conclamatae  urbi  succurreret,  non 
pntarant  Hispani  nltra  prndenter  tot  hostibns  esse  panculos  militea  te- 
mere  objiciendos,  stationem  igitnr  primam  desemnt,  ac  per  angiportum 
in  novum  fortalitium  euituntur,  ut  inde  coUectis  cnm  sociis  viribns 
pugnam  renovarent,  sed  et  hic  k  catervis  Gallomm  circumsepti  snnty 


ITINERARIUM.  189 

caniqQe  effagio  nullas  amplias  pateret  ezitas,  armay  qaod  sensatos  mi- 
lites  decety  poeaerant»  ne  qaa  fort^  vitam  et  sangainem  temere  prode- 
gisse  argaerentar ;  itaqae  Yolantati  Ghdloram  sese  relactante  qaidem 
animo  permisenmt,  solias  vitae  incolamitatlm  seqaentibas  conditionibus 
paciscentes. 

I.  Ut  Praesidiarins  miles  absqae  sarcinis  et  armis  solo  bacillo  candido 
instractos  arbe  excederet 

II.  Ut  Oabematori  et  offioiatis  liberam  esset  lateralibas  se  accingere 
armis,  sed  jaxta  Perillnstris  Principis  Condaei  yictoriosi  Dacis  arbitra- 
tum  in  oastodia  et  vincalis  remanerent. 

III.  Ut  «grientes  sicat  et  malieres,  aliiqae  excessari,  secarfr  sine 
dolo  malo  k  Qallis  Perpignianum  cum  salvo  conducta  dimitterentur : 
oayerent  Ter6y  ne  contra  pacta  ullas  occultas  sarcinas  quascunque  demum 
secum  asportarent. 

Conditionibas  hisce  utrimque  subscripsemnt,  ex  parte  quidem  yicto- 
rioBorum  Gkdlorum  Dux  Henricus  Bourbonius,  ex  Hispanorum  vero 
Ticta  caterva  Don  Michael  Laurentins  Bravo  urbis  paulo  ante  Guber- 
nator. 

Nec  multo  post  sanguinolenta  pugna  in  mari  quoque  inter  Hispanos 
et  HoUandos  certatum  est,  multo  HoUandorum  emoIumentOy  per  exiguo 
yero  Hispanorum  commodo.  Certamen  autem  apud  Durones  Anglorum 
contigit  classi  HoUandicae  prffierat  Martinus  Herpertus  Tromp  vir  ma- 
joris  audacise  quam  animi,  qui  ex  improviso  in  adversariam  Hispanorum 
classem  irruit,  ac  tam  constante  ac  pertinace  pugna  decertavit,  ut  prius 
pulvis  tormentarius  plumbeique  globuli  onerandis  catapultis  quam  prae- 
Handi  ardor  ipsum  deficerent,  coactosque  postea  sit  Caleto  defectam 
armamentarii  supplere.  Classis  Hispena,  quffi  fere  majoribus  GaUeoni- 
bus,  nt  vocant,  constabat,  adyersa  ventorum  vi  k  Dunkirchano  portu 
prohibebatur,  unde  ad  Duynensem  divertere  quoad  tempestas  desse- 
viisset,  mitiorque  aura  carbasa  dignaretury  debebat,  sed  nec  istic  tuta 
ab  infestatione  HoUandorum  substitit,  yarie  enim  sparsa  est  ita  ut  pau- 
culse  naves  yentornm  impetum  eluctatse,  Dunkircham  tandem  cladis 
nuncisB  segre  appulerunt,  quse  ad  quatuor  Hispanorum  milUa  selectorum 
mUitum  secum  ducebant^  ad  quos  inspiciendos  Cardinalis  Infans  His- 


190  ITINERARIUM. 

psxAm  et  Belgii  Administrator  ee  ifltoo  co&talit:  {mgna  hffic  maritlma 
ab  hora  ante  meridiem  aexta  ezordiun  sompeit,  atqne  ad  horam  nsqne 
qnartam  post  meridianam  00  eztendit :  ntrimqne  vero  tanta  oontentione 
fiiit  pngnatom,  nt  yiz  dici  credive  poosit    HoUandmim  consilia  jaYa- 
bat  densiflsima  nebnla»  cnjns  ministerio  non  opinantes,  nec  ad  pngnam 
dispoeitos  repente  adorti  snnt,  ita^nt  qdd  remm  ageretor  Hispani  nes- 
cirenty  majoresqne  HoUandomm  impetentiam  yires  qnam  erant  rati^ 
snbito  anch(nras  cnltris  inciderenty  ac  profhgere  in  tutnm  fimstra  cona- 
rentnr,  qnandoquidem  HoUandi  ita  suam  dassem  ordinarant,  ut  in 
semUunsB  formam  extenderent,  atque  ita  Hispanoe  complecterentury  nt 
segre  sine  clade  elabi  poesent;  ac  Uoet  plerfleqne  HiiqNinomm  nayes 
mascnla  sna  Yirtute  saly»  evaserinty  mnlto  tamen  damno,  nuyoreqiie 
periculo  ipsa  hasc  fiiga  stetit  Proregis  Neapolitani  nayis  inter  cflet^aB 
primam  fortitudinis  et  animi  yere  Martii  landem  tulit»  siqnidem  ez  ea 
tam  yiriliter  pugnatnm  est,  ut  prsecipni  Hcdlandoram  nauderi  inde 
yulnerati  tmcidatique  sint    Neo  sane  mnltum  profeoissenty  nisi  pice, 
resinft,  stupa  aliaque  materia  lEacile  combnstibili  opplet»  nayes  et  aeoen- 
S8B  uncinis  ferreis  tam  fortiter  appacts  essent,  ut  dissolyi  indenuUo  modo 
possent,  unde  iactum  nt  suo  igne  iUam  ipsam  qnoque  acoendeient,  una- 
que  pulyerem  tormentarium,  cujus  yiolentia  horrendo  cum  sonitu  in 
aera  tanta  yi  eyolayit,  nt  calamo  describi  nequeat    De  hac  yictoria  in 
HoUandia  Seelandia  ac  aUbi  magnifice  triumphatnm  est,  qua  tormento- 
mm  mqomm  bellicomm  ezcmeratione,  qua  igninm  festiyorum  snooen- 
sione»  qua  festi  carminis  modulatione.    Cum  tamen  Hispani  non  mag- 
nopere  senserint  suam  clademy  assueti  magno  animo  dolorem  supprimere^ 
ac  de  opportunis  mediis  se  yindicandi  mature  consultarey  qus  quidem 
ipsis  nnsquam  deerunt,  msi  HoUandi  suis  rebus  soUicite  adyigUent. 


CAPUT  XLIV. 

Francorum  Rex  petit  sibi  dari  Brisacum :  Intercipit  Palatinum 
Comitem  Semorem  ex  Anglia  per  Gallias  in  Germaniam  ten- 
dentem, 

MORTE  YiDariensium  Ducis  Bernardiy  Brisacam  ad- 
hnc  tenebatnr  k  ConfcBderatis  Coron»  Snedics  Dnci* 
bnsy  qvibns  exercitoB  cnram  commiBsam  esse  snperins 
diximns.  Eam  yero  mnnitionem  onm  sno  institnto 
omniBo  commodam,  imo  per  qnam  neoessariam  videret 
Sex  GaUi»,  nnllnm  non  lapidem  movebat,  nt  omnimodam  in  snas 
manns  deditionem  k  directoribns  Wimariensis  militisB  independenter 
expfimerety  nnde  obices  omnes  indefesso  labore  remoyet,  arietes  contra 
potentisBimos  adhibet  animis  possessomm  expngnandis,  in  qnem  finem 
immanem  pecnnisB  snmmam  Yinariensi  exercitni  solvendam  misit.  Cum 
Tero  etiam  tnnc  res  procederet  lentinSy  quam  Bex  yellety  merito  suspi- 
oari  eepit  ad  buc  snperesse  obstacnlumy  quod  omni  conatu  inquirendnm 
et  amoliendnm  pntayit. 

Agebat  tnnc  forte  in  Anglia  Princeps  Palatinns  Carolus  Lndoyicus 
Frideriei  olim  in  Cflesarem  rebellis,  et  aliiis  peste  extincti,  senior  filius 
yariomm  negotiomm  cansay  reditumqne  parabat  in  Germaniam,  nt  cnm 
Imperio  (quod  tunc  pkne  credebatnr)  prsBficeretnry  loco  defuncti  Dncis 
Beraardi,  Yinariensibns  reliqniis.  Et  licet  portns  Anglias  omnes  ad 
ipsum  octiduum  clausi  manserint,  ita  nt  nnlli  ingredi  egrediye  &s  esset, 
ne  qna  Prindpis  discessns  ex  Anglia  cuipiam  innotesceret,  non  potuit 
tamen  boc  iter  ita  celari,  qnin  ad  Legatnm  Francicum  Londini  residen- 
tem  certis  amicorum  litteris  quam  citissimis  nnnciis  deferretnr,  qni  non 
minnis  propere  qnam  primnm  sunm  Regem  commonefecit.  Hic  clam 
omnibns  Commendantibns  ac  Prsefectis  urbinm  per  suas  proyincias  serio 
imperayit,  nt  diligenti  cura  attenderenty  ne  qua  per  Gallias  itnms  Comes 
Pdatinns  libere  eyaderet,  sed  snayiter  detineretnr,  qnoad  ad  Regem  de 
ejns  prsesentia  relatum  esset. 


192  ITINERARIUM. 

HIs  ita  disposiUs,  destinarat  fort^  dictus  Palatinns  iter  suam  Molixii 
dirigere,  cnm  de  accessn  ejus  monetnr  urbis  Gnbemator,  quem  prsesen 
tem  honoris  cansa  adit,  jnbetqne  nomine  sni  Regis  tantisper  istic  anb 
sistere,  qnoad  Parisios  de  ejus  adventn  nnnciatnm  esset :   redit  expeditm 
cnrsor,  qni  in  arcem  melioris  cnstodise  cansa  deducendmn  esse  PriDci* 
pem  nnnciaty  donec  cnm  snfficiente  comitatu  in  tntiora  loca  dednci 
posset:  nec  mnlto  post  ad  snnt  duc^ti  eqnites  h  Francica  milidB 
selectissimi,  qni  Comitem  Palatinnm  ad  arcem  in  nemore  Vincennensi 
sitam,  ad  honestam  cnstodiam  comitarentnr,  omnesque  litteras  aliave 
scripta  qnsB  secnm  ferret,  (inter  qnae  cambiales  litterse  pro  Ducentis 
milUbns  Francorum  repertse  snnt,  aliffi  item  Anglomm  Regis  Falatino  i 
pollicentis  dena  Scotoram  et  Anglorum  militnm  millia,  aliae  adhnC|  I 
quibus  jnbebatnr  qnantocius  adventare  in  Germaniam  et  se  cum  SaasiciB 
Coningsmaricisqne  copiiB  conjnngere)  eriperent.    Quae  omnia  non  sine 
acerbo  Palatini  Principis  stomacho  peracta  sunt. 

Causa  captivitatis  prsetensa  haec  est,  qnod  sine  prsBTio  ad  Regem 
nnncio  Gallias  pertransire  tacit^  ansus  esset,  quod  quidem  signnm  esaet, 
exploratorii  animi»  aut  cum  aliquo  Regni  primate  conspirationis.    Si 
enim  aliter  transire  voluisset  Galliam  ?  cur  inscio  rege  ?  cnr  tecte  ?  enr 
non  apert^?  ut  ipsi  saltem  debitus  honor  exhiberi  ab  oflSiciosis  Gallis 
potnisset :  probabilior  causa  hsec  videtur.    Quod  ad  Gkdliarum  Regem 
certis  ramoribus  delatum  esset  Principem  Paktinum  Imperio  Bomano 
reconciliari  Toluisse,  atque  nt  faciliorem  haberet  ad  Imperatorem  acces- 
snm,  Brisacensem  munitionem  cui  ipse,  ceu  Yinariensium  futarns  Ge- 
neralis,  quibus  mox  prseficiendus  dicebatur,  Cflesari  restituere.    Sed 
argutoram  Tiroram  sententia  fuit,  eam  solam  fuisse  causamy  qnod  me- 
tneret  Rez  Francise  si  Palatinus  cum  potestate  Wimarico  ezercitoi 
preeficereturi  fore,  nt  ipse  sibi  pro  tntellL  et  majori  securitate  Brisacen- 
sem  munitionem  reservaret,  velut  opportunam  sedem  inde  ia  Palatinatam 
excurrendi.  Ut  ut  sit,  hoc  certum  hanc  captivitatem  Palatini  prsecipuos 
Principes  segerrim^  tnlisse,  maxime  yero  Angliarum  R^m^  quapropter 
aocepto  certo  ejus  rei  nnncio,  omnes  Gkdlicas  naves  in  portubus  sui 
regni  retineri  jussit,  continuoque  destinavit,  qui  Parisios  iret,  et  k  Bege 
Galliae  causam  retentionis  sui  nepotis  inteUigeret.     Sed  non  multo 


ITINERARIUM.  193 

folhlnterjecto  tempore  omnia  dissidia  inter  Ttramqne  coronam  certis  pactis 
inBacomposita  snnt. 

3cr.       In  Sabandia  qnoque  Ghillus  contra  Hispanos  magnis  yiribns  agebat, 

ped:  dissidebatque  Sabaudica  domus  capitalibus  odiis.     Ducissa  Gallico 

^rk  Prsesidio  suam  in  Ducatum  restitutionem  fidebat,  Princeps  Tero  Thomaa 

ddi  defnncti  Ducis  Sabaudise  frater  Germanus,  Hispanorum  ope  fretns, 

mfr  Btrenue  in  Gallos  ibat,  tunc  maxim^,  cum  Marchionem  de  Leganes  in 

iifi  anzilium  yenire  audisset,  Mareschallum  Campi  Gallum  Comitem  de 

aj;    Harrecourt  in  oertis  angustiis  oomprehensum  ita  constrinxit,  ut  nisi 

os^    desperat&  pugna  certaret»  effugere  nullo  modo  posset»    Quod  cum  tan- 

!2£!    dem  Gallicse  copise  facere  conclusissent,  eligentes  glorios^  potius  emori» 

L4:    quam  desides  occumbere.  Ad  arma  igitur  certatim  conyolant,  clausisque 

£     quod  aiunt  oculis  Hispanica  agmina  csesim  punctim,  quo  impetus  fere- 

si    *  bat,  penetrant,  atque  ita»  non  tamen  sine  insigni  suorum  clade,  CTadunt* 

Hac  in  pugna  supra  quam  scribi  possit  fortiter  se  habuit  egregius  Gral- 

3      lorum  Campiductor  Harreeourt,  qui  in  prima  semper  acicy  ubi  prselium 

£      fenrebat  maxime  ut  Tirum  decebat  masculnm  decertaTit,  ac  licet  pluri- 

;       mo8  snorum  hoc  conflictu  perdiderit,  ipse  nihilominus  salTUS  cum  po« 

r       tissimis  Oallomm  turmis  CTasit.    Impedimenta  omnia  Francommy  His- 

i       panomm  prcedse  cesserant,  instmmenta  item  bellica  partim  Hispani 

3       obtinuernnt»  curms  quoque  ipsiusmet  Comitis  de  Harrecourt,  quo 

n       argentea  ejus  suppellex  Tehebatur  Hispanomm  fuit  spolium :  ipse  Tero 

cum  suis  effnsissima  fuga  Pignorolinm  contendit.     Hsec  Tictoria  res 

Hispenas  multnm  promoTity  auxitque  animos  militis  miram  quantum, 

adeo  ut.Marchio  de  Leganes  Casale  obsidere  serio  decreTerit;  quod 

tamen  postea  ob  Taria  incidentia  impedimenta  in  commodiora  tempora 

differri  debuit* 


c  c 


CAPUT  XLV. 

De  Suecorum  irruptione  in  Uhingaviam^  Bingana  item  obsidione  et 
expugnatione  per  Wimarienses. 

UO  eodem  tempore  Rhingayia  per  Saedicam  irrap- 
tionem  miserum  in  modum  subito  fait  infestata,  cam 
enim  per  totum  illam  tractam,  nisi  Mogantise,  nulliiin 
iate  esset  prsesidium  Cffisareumy  nec  Hispanicam  extra 
qaod  tuendis  quibusdam  urbibus  ac  munitionibuB  erat 
pernecessariumy  nossentque  Wimarienses  tam  subito  aliquas  copiaa  ccm- 
flari  aliunde  ac  illuc  deduci  non  posse;  quatuor  derepente  LegioneB 
CoUaschicam  sciHcet,  Mbserianam  Scoticam,  et  WiderhokLianam  tra- 
jecto  Rheno  nemine  resistente  'induxerunty  totamque  ita  RhingaTiam 
nullo  prope  negotio  occuparnnt.    Elabebatur  interea  abunde  satis  tem- 
poris  antequam   Bayaricae  copiee  ad  Spiram   Nemetum  subsistentes 
advocarentury  dabaturque  hosti  copia  ante  illorum  adyentum  quidyis 
eompilandi  et  eflerendi.     Monitae  tamen  celerrimis  equis  Mogantia 
dimissisy  non  diu  substiterunt,  sed  quam  mox  strato  per  Rhenum  ponte 
navali  in  citeriorem  ripam  trajiciunt,  ac  festinanter  per  stratam  monta- 
nam  breyissimo  et  expeditissimo  itinere  Moguntiam  usque  desoendunt, 
nec  mor&  in  hostem  animose  pergunt ;  oum  vero  ille  <minem  in  Rhin- 
gayiam  ingressum  selecto  miiite  contra  nostros  munivisset,  Bavarici 
multo  alia  consilia  iniverunt^  ac  iter  relicto  ordinario  aditu  ad  dextram, 
ne  qua  prsesidio  Wimariensi  innotesceret,  summo  cum  silentio  flexernut, 
atque  per  aliam  occultam  viam  alibi  ingressum  rimati  sunt,  eam  quidem 
hostes  dimissis  jam  sufficientibus  copiis  etiam  prsepedire  et  obsidere 
parabant,  sed  serius,  nostri  enim  jam  prfleverterant,  illasque  copias  op- 
portuue  interceperant  ita  ut  nec  nuncius  quidem  ad  hostem  redire  poeset 
index  nostri  ingressus.     Hac  igitur  fortun&  Bavarici  erectiores  ultro 
audenter  promovent  atque  in  supra  memoratas  Legiones  quatnor  invo- 
lant,  quas  ad  extremum  dexterrim^  persecati  sunt  Rudisheimium  usque, 


ITINERARtUM.  195 

quo  86  nna  cum  aliis  adjectitiis  delectiaqne  aliunde  militibns  sese  rece- 
perant,  occlnsisqne  portis  Bavaros  exclnserant  Non  poterant  hoc  loco 
Bavaricis  opportnna  deesse  media,  efiringendi  ant  didjiciendi  obfirmatas 
▼aluasy  et  hostem  intra  moenia  invadendi,  qno  in  loco  de  hostilibns  co- 
piis  Beae  itemm  manipnli  aliqnot  Bayaricis  dedidemnt,  plnres  etiam 
mactati  snnt,  reliqni  yero,  inter  qnos  Colonellns  unns,  omnes  pancnlis 
exceptifly  qni  scaphamm  beneficio  in  nlteriorem  Rbeni  ripam  enatarunt, 
in  antiqnnm  Bni^m  Titie  tndndee  et  Bavarioomm  primam  ferociam 
propabandi  cansa,  se  recepemnt.  In  liac  irmptione  centnm  snpra 
qninqnaginta  facile  interempti  snnt,  qningenti  yero  una  onm  viginti 
eiroiter  officiariis  in  oaptiritatem  abrepti,  atqne  ita  denno  RhingaTia 
neque  ad  Honorifl  petram  (Ehrenfek  commnniter  nativa  Lingrna  appel- 
lant)  hoste  perpnrgataest  Cogitabant  qnidem  Bayari  Teloninm  Ehren- 
feb  Ti  impetere,  qnoniam  yer6  videbant  Yice  Colonellnm  Eckart  cnm 
qninqnaginta  selectiMimis  militibnB  sese  ad  pngnam  et  defensionem  ad 
extremam  nsque  sangninis  gnttam  resolyissey  distnlerant  oppngnationem 
in  commodiora  tempora:  interim  sollicite  de  hostis  consiliis  quaqua 
▼ersum  inquisiyemnt. 

Ut  primum  Rhingayia  per  Wimariensem  ezercitum  occupata  est, 
inter  prima  hoc  pmdenter  agitandum  et  dispiciendnm  esse  putamnt, 
qut  firmam  istic  sedem  figerent  pedemque  fortiter  stabilirent :  locnm 
igitur  aliquem  magna  cnra  disqnisiyemnt,  qui  yel  jam  ante  natura  seu 
arte  munitns  esset,  vel  certe  aptus  in  quem  muniendi  opera  collocafetur, 
locus  vero  esset  ejusmodi,  cujus  opportunitate  Rbenus  transiri  ultro  ci- 
troqne  posset,  in  quem  finem  nusquam  conmiodiorem  reperemnt  quam 
Bingam  oppidtmi  inprimis  iis  in  partibns  firmum,  quod  cnm  necessario 
prffisidio  destitui  adyersarii  exercitus  Ducis  animadyertemnt,  qnam 
maxime  ezpedire  putamnt  nt  Director  Rosa  quam  moz  copias  admo- 
verety  que  ne  fort^  k  Bavaricis  copiis  jam  adyentantibns  depellerentnr, 
Bumma  cum  festinatione  omnibns  viribus  ita  fortiter  pressemnt,  ut  se 
indigense  in  deditionem  dare  concluserint,  postquam  duplicem  hostis 
impetum  sustinnissent  et  itemm  itemmque  hostilia  arma  strenue  repn- 
lissent  Hic  qui  animoslores  erant  inter  obsessos  in  arcem  editiore  coUe 
conspicuam  sese  subtrazemnt,  in  quam  quoque  hostis  vires  et  arma  ez- 
emity  et  non  multo  post,  cum  de  Bavaromm  succursu  propugnantes 


196  ITINERARIUM. 

essent  ignari,  in  potegtatem  suam  redegit.  Dici  vix  potest  qnaiitas  k 
vino  et  framento  in  oppido  hoc  apparatus  repertiui  fuerit,  cum  illac  tota 
prope  Rbingavia  et  circnm  vicina  loca  Yineamm  agrommque  opes  Telut 
in  tutum  non  multo  ante  contulissent. 

Simili  fere  modo,  imo  sine  viribus  et  sauguine  Oppenbeimium  Suedica 
arma  admisit.    Enim  vero  cum  perezigua  Hispanorum  turma  in  preeai- 
dio  ante  bic  ezcubans  yidissety  se  adventantibus  Wimariensium  copiis 
imparem  esse,  nec  reprimendis  hostilibus  viribus  sufficientem,  subito 
panico  metn  exanimis  in  tutiora  se  loca  recepit,  destituitque  una  cam 
arce  oppidum  omni  milite  nudum :  unde  non  fuit  difficile  patulis  portis 
hosti  introire.    Reducto  porro  in  potestatem  Oppenheimio  Fortaliciom 
quoque  ez  ulteriore  Rheni  parte  olim  erectum  quam  moz  insederunt  ope 
navigiorum  quse  nuper  quidem  aquis  submersa  fuerant  sed  proditorum 
inditio  detecta  et  iterum  eztracta :  hoc  fortalicium  licet  hostes  hinc  inde 
dirutum  pro  sua  seouritate  reparare  decrevissenty  non  potuerunt  tamea 
ob  adrentantes  Bavaricas  copias,  de  quibus  ubi  certiores  ab  ezploratori- 
bns  ftterant  redditi,  relictis  istic  duobus  tormentis  bellicis,  moz  ad  op- 
pidum  h  regione  situm  redierunt;  iu  quo  Comes  de  Witgenstein  cum 
Suedicis  Oallieisqae  copiis  nonnullis  substitit,  emisitque  de  suis  qui 
circum  jacentia  oppida  diriperent  yiasque  infestarent  ad  ipsas  fere  Cra- 
cenaeensium  portas :  hi  ipsi  quoqae  non  multo  post  subsidio  sociorum 
aliunde  aecedentium  civitatem  Alcey  Wimariis  subjecerunt 

HflBC  dum  geruntur  isthicy  Colonellus  Baumberger  in  Philippebnr« 
gensi  munitione  commendans,  miles  imprimis  vigilans  et  serius,  per 
certos  indices  intelligit  Wimarienses  multam  pulveris  tormentarii  vim, 
bellica  quoque  tormenta  aliumque  apparatum  militarem  non  procul 
Germersheimio  cum  in  fnga  isthinc  avehere  defectu  equoram  et  curmum 
non  possent,  infiNlisse,  itaqne  cum  de  loco  indicis  ezaminasset,  certaqoe 
signa  cognoyisset,  moz  emisit  qni  effoderent  denuo :  reperemnt  hi  tor- 
mentamajora  bellicaquinque  omnino^  quorum  unum  prsferebat  insignia 
Wirtenbergensis  Ducis,  duo  Sazonis  Wimariensis,  reliqua  Electoris 
Sazonise :  multum  item  instractum  bellicum,  quie  omnia  in  Castrum 
Philippi  invehi  quam  primum  curavit. 

Bavari  inter  h»c  non  feriantur  inferins :  aggrediuntur  enim  TeloDinm 


ITINERARIUM.  197 

£lireiife]Beii8e  de  qao  snpra  diximnSy  onmqne  hoetis  se  istic  acriter  de- 
fenderet,  summa  admota  yi  ita  sabito  premant,  ut  hoBtes  de  deditioiie 
cogitare  ceperiiity  ne  forte  oppngnantiam  furore  intercepti  vitam  cum 
armis  ponere  inviti  cogerentar.  Hoc  loco  Benritia  Bavarica  post  dedi- 
tionem  altro  sasceperant  qainqaaginta  milites  gregarii,  yexillifer  prae- 
terea  nnas,  cam  qaataor  officiariis  aliis»  Manebat  vero  etiam  tanc  in 
Wimariensiam  potestate  Cracenacamy  Bingai  Baccharacam,  et  Castel- 
lanniom,  qufle  Bavari  alio  avocati  oam  apparatam  bellicam  Bafficientem 
oppngnationi  non  haberent  in  hoetili  mana  tantisper  relinqoere  ooacti 
annt ;  ad  alia  tamen  loca  qo»  hostis  tenebat,  ac  abi  majori  apparata 
opna  non  erat,  animam  et  arma  adjeceranty  ex  qnibas  hostem  haad 
difficnlter  expnlerant. 

la  Rhingayi»  occapation6  Wimariis  facta»  tarris  qaoqae  in  Rheno 
sita,  qoam  k  maribas  immemorabili  ab  hinc  tempore  accol»  appella- 
ronty  insessa  est»  eam  hoo  qnoqae  tempore  deserere  ooacti  sant,  in  qao* 
ram  stationem  yiceni  qaatemi  desaltorii  ex  Bayaricis  copiis  ana  cam 
locomtenente  saccesserant,  hoo  fere  modo*  Dicti  desnltorii  cam  sao 
locamtenente  dnas  scaphas  inscendenmty  snmmoqae  cam  silentio  ad 
tnrrim  sapra  dictam  appalerant,  appositisqae  soalis  qaas  secam  advex- 
erant,  globos  igniferos,  qaos  k  forma  malorum  granatoram  appellant, 
solphirato  polyere  et  ferro  foetos,  per  fenestram,  ad  qoam  Saedici  re« 
missiores  excabias  agebant,  injecerant,  adeoqae  Wimarios  improvisa 
globOTom  Ti  perterraerant,  at  impatientes  alterioris  morae  mox  deditio* 
nem  facere  sponderent,  vitam  nnicam  salvam  paciscentes, 

Cfletemm  memorabilis  est  qae  de  hac  tarre  passim  circamfertar  his- 
toria,  qaam  qaia  ad  mores  condacere  et  Titia  taxare  video,  fide  qaa  ao- 
cepi  adscribo.  Aiant  ante  plascalos  annos  prsecipase  aactoritatis  viram 
qaendam  Mognntinensem  Tixisse  Hattonem  nomine,  hominem  insigniter 
in  egenos  et  paaperes  immitem,  qai  cam  aliqaando  totam  patriam  samma 
pressam  inopia  conspicatns  esset,  frumenta  avaroram  more  compressit. 
Com  Tero  examina  mendicorum  Tentris  importanitate  adigente,  ejas 
freqoenter  fbres  adirent,  et  miserabilibas  ejalatibas  aares  inhamanaB 
ferirent,  non  sastinait  tot  mendicabaloram  stipem  rogantiam  clamores  • 
mminm  igitar,  sed  cradele  et  abominandom  malo  lemediam  oommen^ 


188  ITINERARIUM. 

fidei  mal^  feriatis  nebulonibus,  sed  cnm  Hispano  milite,  hoc  est  ciiid 
maBcnlo  et  fideli  sno  Regi  pecto^,  quod  qmdem,  si  fieri  poeset,  plnii* 
bus  mortibna  yitam  potius  prodigere  paratum  essetquam  gloriam  infimii 
nota  Hispano  sanguini  aspersam,  confundere.    Auderent  modo  Franci 
imperterrite  incurrere,  fore  qui  yim  virtute  reprimerent,  his  nec  aliis 
dictis  Tympanotribam  remisit.   Hoc  fastu  in  furias  prope  acti  GaUi  Tix 
se  continelMmt  quin  in  moenia  exsilirent,  hominemque  gloriosum  diti 
Bublimem  victimam  immolarent»  sed  saltus  erat  altior  quam  quem  Gralli- 
cum  robur  emetiretur,  itaque  pro  yerbis  verbera  reponere  parant,  oppi- 
dumque  acrius  infestant,  tormentis  quoque  muros  multo  tempore  sine 
intermissione  validissime  concntiunt,  queis  pnesidiarii  animose  respon- 
denty  aggeres  quoqne  dirutos  reparant,  muros  rariis  impedimentis  re- 
staurant,  terram  &numque  perforatis  moeniis  objiciunt,  noya  insnper 
munimenta  majoris  securitatis  causa  excitant  Quidhic  agerent  Gkdli? 
recedere  ipsis  probrosum  erat  nulla  re  laudabiliter  gesta,  ultra  qnid 
machinari  gloriosum  quidem,  sed  yita  et  plurimo  sanguine  preciosnm, 
mazime  cum  obstinatos  viderent  animos  Hispanomm  pro  urbis  defen- 
sione  vitam  et  sanguinem  pacisci :  maluerunt  tandem  mori  omnes  potins, 
quam  tantis  cladibus  fortissimorum  Yirorum  fi^ti  fatalem  expngna- 
tionem  post  tantos  labores  infecto  n^otio  derelinquere;  Rem  itaque 
cuniculis  pertentare  i^grediuntury  in  quem  finem,  inmianem  terne 
hiatum  effodiunt,  in  qnem  pro  egesta  terra  pulyerem  Pjrium  sufficiunt, 
quo  non  multo  post  obstmctis  meatibus  succenso  non  poenitenda  opera 
maximam  muri  partem  diqiciunt,  ac  quam  mox  noYO  ardore  in  mcenia 
iDcurrunt,  ac  undiquaque  strenue  defendentes  propugnantesque  Gallico 
furore  invadunt  tormentis  interim  utrimque  tam  scevum  in  modum 
personantibus,  ut  totus  iste  tractus  quaque  late  patens  evertendus  omnino 
videretnr.    Paulo  tamen  post,  cum  Qallis  agminatim  cesis  alii  semper 
aliique  suocederent,  Prsesidiarii  verb  intra  urbem  sensim  minnerentnr, 
nullo  interim  subsidio  reliquo^  quod  conclamatse  urbi  succurreret,  non 
putarunt  Hispani  ultra  pmdenter  tot  hostibus  esse  pauculos  milites  te- 
mere  objiciendos,  stationem  igitur  primam  desemnt,  ac  per  angiportum 
in  noYum  fortalitium  euituntur,  ut  inde  coUectis  cum  sociis  viribus 
pugnam  renovarent,  sed  et  hic  k  catervis  Gallorum  circumsepti  sunt, 


ITINERARIUM.  189 

cumqiie  effiigio  nullus  amplius  pateret  ezitus,  armay  qnod  sensatos  mi- 
lites  decety  posuerunt»  ne  qua  fort^  vitam  et  sanguinem  temere  prode- 
gisBe  arguerentur;  itaque  voluntati  Oallorum  sese  reluctante  quidem 
animo  permiserunt,  solius  vitSB  incolumitatlm  sequentibus  conditionibus 
paciscentes. 

I.  Ut  Prsesidiarius  miles  absque  sarcinis  et  armis  solo  bacillo  candido 
instructus  urbe  excederet 

II.  Ut  Gubematori  et  officiatis  liberum  esset  lateralibus  se  aocingere 
armisy  sed  juxta  Perilliistris  Principb  Condsei  yictoriosi  Ducis  arbitra- 
tum  in  custodia  et  yinculis  remanerent. 

III.  Ut  flBgrientes  sicut  et  mulieres,  aliique  ezcessuri,  securi-  sine 
dolo  malo  k  Oallis  Perpignianum  cum  salvo  oonductu  dimitterentur : 
oaverent¥er6y  ne  contra  pacta  uUas  occultas  sarcinas  quascunque  demum 
secum  asportarent. 

Cpnditionibus  hisce  utrimque  subscripserunt,  ex  parte  quidem  Ticto- 
riosorum  Gkdlorum  Duz  Henricus  BourboniuSy  ex  Hispanorum  vero 
yieta  catenra  Don  Micbael  Laurentius  Bravo  urbis  paulo  ante  Ouber- 
nator. 

Nec  multo  post  sanguinolenta  pugna  in  mari  quoque  inter  Hispanos 
et  HoIIandos  certatum  est,  multo  HoUandorum  emolumento,  per  exiguo 
vero  Hispanorum  commodo.  Certamen  autem  apud  Durones  Anglorum 
contigit  classi  HoUandicee  praeerat  Martinus  Herpertus  Tromp  vir  ma- 
joris  audaciffi  quam  animi,  qui  ex  improviso  in  adversariam  Hispanorum 
classem  irruit,  ac  tam  constante  ac  pertinace  pugna  decertavit,  ut  prius 
pnlvis  tormentarius  plumbeique  globuli  onerandis  cati^ultis  quam  pras- 
liandi  ardor  ipsum  deficerent,  coactusque  postea  sit  Caleto  de&ctum 
armamentarii  supplere.  Classis  Hispana,  qusB  fere  majoribus  Oalleoni- 
bus,  ut  vocant»  constabat,  adversa  ventorum  vi  k  Dunkirchano  portu 
prohibebatur,  unde  ad  Duynensem  divertere  quoad  tempestas  desae- 
viissety  mitiorque  aura  carbasa  dignaretur,  debebat,  sed  nec  istic  tuta 
ab  infestatione  HoUandorum  substitit,  varie  enim  sparsa  est  ita  ut  pau- 
cuIflB  naves  ventorum  impetum  eluctatse,  Dunkircham  tandem  cladis 
nuncisB  segre  appulerunt,  quAB  ad  quatuor  Hispanorum  milUa  selectorum 
mUitum  secum  ducebant,  ad  quos  inspiciendos  Cardinalis  Infans  His- 


190  ITINERARIUM. 

ptt&iflB  et  Bdgii  AdminiBtrstor  se  ifltiio  contiilit:  pagna  hsBC  maritinui 
ab  hora  ante  meridiem  sexta  ezordiimi  sompeit,  atque  ad  horam  uaqiie 
quartam  poet  meridianam  se  extendit :  Qtrimqne  yero  tanta  contentione 
Aiit  pngnatnm,  nt  yix  dici  credive  possit.    HoUandorom  consilia  jnTar 
bat  densiasima  nebula,  cnjuB  ministerio  non  opinantes,  nec  ad  pngnam 
disporitos  repente  adorti  sont,  ita^nt  qaid  reram  ageretar  Hispani  nes» 
cirent,  majoresqne  Hollandonim  impetentiam  Yires  quam  erant  rati, 
snbito  anchoras  cnltris  inciderenty  ac  profogere  in  tntom  frostra  cona- 
rentnr,  qnandoqnidem  Hollandi  ita  soam  classem  ordinarant,  ut  in 
semilun»  formam  extenderent,  atqne  ita  Hispanos  complecterentur,  nt 
segre  sine  clade  elabi  possent;  ac  lioet  pleroqne  Hispanoram  naTea 
mascnla  sna  yirtnte  salvflB  eTaserint,  multo  tamen  danmo,  mtyoreqne 
periculo  ipsis  hfloc  fiiga  stetit.  Proregis  Neapolitani  navis  inter  cfleteraa 
primam  fortitadinis  et  animi  yere  Martii  laadem  talit»  siqnidem  ex  ea 
tam  viriliter  pugnatam  est,  ut  prscipui  HoUandomm  naucleii  inde 
▼ulnerati  tmcidatiqne  sint    Nec  sane  multum  profeoissenty  nisi  {nce, 
resin&,  stupa  aliaque  materia  fiicile  combustibili  oppIetiB  nayes  et  aooen* 
sse  uncinis  ferreis  tam  fortiter  appactse  essent,  nt  dissolvi  inde  nullo  raodo 
possenty  unde  ftctum  ut  suo  igne  iUam  ipsam  qnoque  acoenderant,  ana- 
que  pulyerem  tormentariumy  cujus  yiolentia  horrendo  cum  sonita  in 
aera  tanta  vi  eyolavit,  nt  calamo  describi  nequeat.    De  hac  yictoria  in 
HoIIandia  Seelandia  ac  alibi  magnifice  triumphatam  est,  qua  tormento- 
rum  majomm  bellicorum  exoneratione,  qua  ignium  festivomm  sucoen- 
sione,  qua  festi  carminis  modulatione.    Cum  tamen  Hispani  non  mag- 
nopere  senserint  suam  cladem»  assneti  magno  animo  dolorem  suppriniere^ 
ac  de  opportunis  mediis  se  vindicandi  matare  consoltarey  quse  qnidem 
ipsis  nusquam  deerunt,  nisi  Hellandi  sais  rebus  soUicite  advigilent. 


CAPUT  XLIV, 

Francorum  Rex  petit  sibi  dari  Brisacum :  Intercipit  Palatinum 
Comitem  Seniorem  ex  Anglia  per  Gallias  in  Germaniam  ten- 
dentem. 

MORTE  Yinarieiisium  Dacis  Bernardi,  Brisacnm  ad- 
huc  tenebatur  k  Confcederatis  Coronffi  Snedicae  Dnci* 
bnsy  qnibus  ezercituB  curam  commiBsam  esse  superius 
diximus.  Eam  vero  munitionem  cum  suo  instituto 
omnino  commodam,  imo  per  quam  necessariam  videret 
Rex  GMliSy  nullum  non  lapidem  moTebat,  ut  omnimodam  in  suas 
manus  deditionem  k  directoribus  Wimariensis  militise  independenter 
exprimerety  unde  obices  omnes  indefesso  labore  removet,  arietes  contra 
potentissimoB  adhibet  animis  possessorum  ezpugnandis,  in  quem  finem 
immanem  pecunise  summam  Yinariensi  exercitui  solvendam  misit.  Cum 
Tcro  etiam  tnnc  res  procederet  lentius,  quam  Rex  vellety  merito  suspi- 
oari  eepit  ad  huo  superesse  obstaeulum,  quod  omni  conatu  inquirendum 
et  amoliendum  putayit 

Agebat  tunc  forte  in  Anglia  Princeps  Palatinus  Carolus  Ludovicus 
Frideriei  o)im  in  Csesarem  rebellisy  et  aliils  peste  extinctiy  senior  filius 
yariomm  negotiorum  causa,  reditumque  parabat  in  Oermaniam»  ut  cum 
Imperio  (quod  tunc  pkne  credebatur)  preeficeretur,  loco  defuncti  Ducis 
Bemardi»  Vinariensibus  reliquiis.  £t  licet  portus  Anglise  omnes  ad 
ipsum  octiduum  clausi  manserint,  ita  ut  nulli  ingredi  egredive  fas  esset, 
ne  qua  Principis  discessus  ex  Anglia  cuipiam  innotesceret,  non  potuit 
tamen  hoc  iter  ita  celari,  quin  ad  Legatum  Francicum  Londini  residen- 
tem  certis  amicorom  litteris  quam  citissimis  nunciis  deferretur,  qui  non 
rainus  propere  quam  primum  suum  Segem  commonefecit.  Hic  clam 
omnibuB  Commendantibus  ac  Prsefectis  urbium  per  suas  provincias  serio 
imperaYit,  ut  diligenti  cura  attenderent,  ne  qua  per  GkJIias  iturus  Comes 
Palatinus  libere  evaderet»  sed  suaviter  detineretur,  quoad  ad  Regem  de 
ejus  prtesentia  relatum  esset. 


192  ITINERARIUM. 

Hls  ita  dispositis,  destinarat  fort^  dictas  Palatinns  iter  gaoin  Molinas 
dirigere,  cum  de  accessu  ejus  monetur  urbis  Oubematory  quem  praesen- 
tem  honoris  causa  adit,  jubetque  nomine  sui  Regis  tantisper  istic  snb- 
sistere,  quoad  Parisios  de  ejus  adYentu  nunciatum  esset :  redit  expedituB 
cursor,  qui  in  arcem  melioris  custodisB  causa  deducendum  esse  Princi- 
pem  nunciaty  donec  cum  sufficiente  comitatu  in  tutiora  loca  deduci 
posset:   nec  multo  post  ad  stmt  ducenti  equites  h  Francica  militia 
selectissimi,  qui  Comitem  Palatinum  ad  arcem  in  nemore  Yincennensi 
sitam,  ad  honestam  custodiam  comitarentur,  omnesque  litteras  aliave 
scripta  quae  secum  ferret,  (inter  qu»  cambiales  litterse  pro  Duoentis 
millibus  Francorum  repertae  sunt,  ali»  item  Anglorum  Regis  Palatino 
pollicentis  dena  Scotorum  et  Anglorum  militum  millia,  alis  adhuc^ 
quibus  jubebatur  quantocius  adventare  in  Germaniam  et  se  cum  Hassicis 
Coningsmaricisque  copiis  conjungere)  eriperent.    Quffi  om&ia  non  aine 
acerbo  Palatini  Principis  stomacho  peracta  sunt. 

Causa  captiTitatiB  prsetensa  hsec  est,  quod  sine  pnevio  ad  Regeni 
nuncio  Gallias  pertransire  tacit^  ausus  esset,  quod  quidem  signum  esset» 
exploratorii  animi,  aut  cum  aliquo  Regni  primate  conspirationis.     Si 
enim  aliter  transire  voluisset  Galliam?  cur  inscio  rege  ?  cur  tecte  ?  cur 
non  apert^  ?  ut  ipsi  saltem  debitus  honor  ezhiberi  ab  officiosis  Oallis 
potuisset :  probabilior  causa  hsec  videtur.    Quod  ad  GraUiamm  Regem 
certis  rumoribus  delatum  esset  Principem  Palatinum  Imperio  Romano 
reconciliari  yoluissey  atque  ut  jbciliorem  haberet  ad  Imperatorem  acces- 
sum»  Brisacensem  munitionem  cui  ipse,  ceu  Vinariensium  fiitunis  Qe^ 
neralisy  quibus  mox  prseficiendus  dicebatur,  Csesari  restituere.     Sed 
argutorum  yirorum  sententia  fuit,  eam  solam  fuisse  causam,  quod  me- 
tueret  Rex  Francise  si  Palatinus  cum  potestate  Wimarico  exercitui 
prseficeretur,  fore,  ut  ipse  sibi  pro  tuteli  et  majori  securitate  Brisacen- 
sem  munitionem  reservarety  Telut  opportunam  sedem  inde  in  Palatinatum 
excurrendi.  Ut  ut  sit,  hoc  certum  hanc  captivitatem  Palatini  praecipnos 
Principes  segerrim^  tuUsse,  maxime  yero  Angliarum  Regem,  quapropter 
accepto  certo  ejus  rei  nuncio,  omnes  GkJIicas  naves  in  portubus  sui 
regni  retineri  jussit,  continuoque  destinavit,  qui  Parisios  iret,  et  k  Rege 
Gallise  causam  retentionis  sui  nepotis  intelligeret.     Sed  non  multo 


ITINERARIUM.  193 

interjecto  tempore  omnia  dissidia  inter  ytramque  coronam  certis  pactb 
composita  sont. 

In  Sabaudia  qnoque  Gkillas  cootra  Hispanos  magnis  viribus  agebat, 
dissidebatque  Sabaudica  domus  capitalibus  odiis.  Ducissa  Oallico 
Preesidio  suam  in  Ducatum  restitutionem  fidebat,  Princeps  vero  Tbomas 
defhncti  Ducis  Sabaudise  frater  Oermanus,  Hispanorum  ope  firetus, 
strenue  in  Oallos  ibat,  tunc  maxim^,  cum  Marchionem  de  Leganes  in 
anxiiium  venire  audisset,  Mareschallum  Campi  Oallum  Comitem  de 
Harrecourt  in  certis  angustiis  comprehensum  ita  constrinxit,  nt  nisi 
de8perat&  pugna  certaret,  effugere  nuUo  modo  posset.  Quod  cum  tan* 
dem  Oallicse  copisB  facere  conclusissent^  eligentes  glorios^  potius  emori, 
quam  dendes  occumbere.  Ad  arma  igitur  certatim  convolant,  clausisque 
quod  aiunt  oculis  Hispanica  agmina  csesim  punctim,  quo  impetus  fere- 
bat,  penetrant,  atque  ita,  non  tamen  sine  insigni  suorum  clade»  evadunt* 
Hac  in  pugna  supra  quam  scribi  possit  fortiter  se  habuit  egregius  Oal- 
lorum  Campiductor  Harrecourt,  qui  in  prima  semper  acie,  ubi  prselium 
fervebat  maxime  ut  virum  decebat  masculum  decertavit»  ac  licet  pluri- 
mos  suorum  hoc  conflictu  perdiderit,  ipse  nihilominus  salvus  cum  po* 
tissimis  Oallorum  turmis  evasit.  Impedimenta  omnia  Francorum,  His- 
panomm  prsedse  cesserunt,  instrumenta  item  bellica  partim  Hispani 
obtinuerunty  curms  quoque  ipsiusmet  Comitis  de  Harrecourt,  quo 
argentea  ejus  suppellex  yehebatur  Hispanorum  fuit  spolium :  ipse  vero 
cum  suis  effusissima  fiiga  Pignorolium  contendit.  Hsec  victoria  res 
Hispanas  multum  promovit,  auxitque  animos  militis  mirum  quantumy 
adeo  ut  Marchio  de  Leganes  Casale  obsidere  serio  decreverit;  quod 
tamen  postea  ob  varia  incidentia  impedimenta  in  commodiora  tempora 
diflkrri  debuit* 


c  c 


CAPUT  XLV. 

De  Suecorum  irruptione  in  'Rhingaviam^  Bingana  item  obsidione  et 
expugnatione  per  Wimarienses, 

UO  eodem  tempore  Rhingavia  per  Suedicam  imip- 
tionem  miseram  in  modum  subito  fait  infestata,  cam 
enim  per  totam  lUam  tractam,  nisi  Mogantiae,  nallum 
^ScN^  C^    ^**®  ®^^  prttsidiam  Ceesaream,  nec  Hispanicam  eztra 
*'0^^^^''^^^*2^w  quod  taendis  qaibasdam  arbibas  ac  manitionibas  erat 
pernecessarium,  nossentqae  Wimarienses  tam  sabito  aliquas  copias  can- 
flari  aliande  ac  illac  dedaci  non  posse;  qnataor  derepente  LegioneB 
Collascbicam  scilicet,  Moserianam  Scoticam,  et  Widerholdianam  tra- 
jecto  Rheno  nemine  resistente  'induxerant,  totamqne  ita  RhingaTiam 
nuUo  prope  negotio  occaparant.     Elabebatar  interea  abunde  satis  tem- 
poris  antequam  Bayaricae  copiee  ad  Spiram   Nemetam  sabsistentes 
advocarentur,  dabatarque  hosti  copia  ante  illomm  adventam  quidvis 
eompilandi  et  eflerendi.     Monitas  tamen  celerrimis  equis  Mogantia 
dimissisy  non  diu  substiterunt,  sed  quam  mox  strato  per  Rhenam  ponte 
navali  in  citeriorem  ripam  trajiciunt,  ac  festinanter  per  stratam  monta- 
nam  brevissimo  et  expeditissimo  itinere  Mogantiam  usque  desoendunt, 
nec  mor&  in  hostem  animose  pergunt ;  cum  vero  ille  omnem  in  Rhin- 
gaviam  ingressum  selecto  milite  contra  nostros  munivisset,  Bavarici 
multo  alia  consilia  iniverant,  ac  iter  relicto  ordinario  aditu  ad  dextram, 
ne  qua  prsesidio  Wiraariensi  innotesceret,  summo  cum  silentio  flexeruut, 
atque  per  aliam  occultam  viam  alibi  ingressum  rimati  sant,  eam  quidem 
hostes  dimissis  jam  sufficientibus  copiis  etiam  prsepedire  et  obsidere 
parabant,  sed  serius,  nostri  enim  jam  prseverterant,  illasque  copias  op- 
portnne  interceperant  ita  ut  nec  nuncius  qnidem  ad  hostem  redire  posset 
iudex  nostri  ingressus.     Hac  igitur  fortun&  Bavarici  erectiores  ultro 
audenter  promovent  atque  in  supra  memoratas  Legiones  quatuor  invo- 
lant,  quas  ad  extremum  dexterrim^  persecuti  sunt  Radisheimium  usque, 


ITINERARIUM.  195 

qao  se  nna  cum  aliiB  &djectitii8  delectiaqne  aliunde  militibns  sese  rece- 
perant,  occlnsisqne  portis  Bayaros  ezclnserant  Non  poterant  hoc  loco 
BavariciB  opportnna  deesBe  media,  efiringendi  ant  diBJiciendi  obfirmatas 
valnas,  et  hostem  intra  moenia  invadendi,  qno  in  loco  de  hostilibns  co- 
piifl  sese  itemm  manipnli  aliqnot  BayariciB  dedidemnt,  plnres  etiam 
mactati  snnt,  reliqni  yero,  inter  qnos  Colonellns  unns,  onmes  pancnlis 
exoeptisy  qni  scaphamm  beneficio  in  nlteriorem  Rheni  ripam  enatarnnt, 
in  antiqanm  Bnrgom  yitie  taendsB  et  Bavaricomm  primam  ferociam 
pn^olsandi  cansa,  se  recepemnt.  In  liac  irraptione  centnm  supra 
qninqnaginta  fiicile  interempti  snnt,  qningenti  yero  nna  onm  yiginti 
ciroiter  officiariis  in  captiyitatem  abrepti,  atqne  ita  denno  Rhingayia 
osqne  ad  Honoris  petram  (Ehrenfels  commaniter  natiya  langrna  appel- 
lant)  hoste  perpargataest  Cogitabant  qnidem  Bayari  Telonium  Ehren- 
fds  yi  impetere,  qnom'am  yer6  yidebant  Vioe  Colonellnm  Eokart  cnm 
qninqaaginta  selectissimis  militibas  sese  ad  pngnam  et  defensionem  ad 
eztrenmm  nsqne  sangninis  gattam  resolvisse,  distalerant  oppngnationem 
in  commodiora  tempora:  interim  soUicite  de  hostis  consiliis  qnaqaa 
yersam  inqnisiyerant. 

Ut  primam  Rhingayia  per  Wimariensem  ezercitam  occapata  esty 
inter  prima  hoc  pradenter  agitandnm  et  dispiciendnm  esBe  pntarant, 
qnt  firmam  istic  sedem  figerent  pedemqne  fortiter  stabilirent :  locam 
igitar  aliqaem  magna  oora  disqaisiyerant,  qni  yel  jam  ante  natnra  sen 
arte  mnnitns  essety  yel  oerte  aptns  in  qnem  maniendi  opera  coUocaretnr, 
locns  yero  esset  ejnsmodi,  cnjns  opportnnitate  Rhenns  transiri  nltro  ci- 
troqae  poBset,  in  qnem  finem  nnsqnam  commodiorem  reperernnt  qnam 
Bingam  qipidam  inprimis  iis  in  partibns  firmnm,  qnod  cnm  necesBario 
prffisidio  destitai  adyersarii  ezercitas  DaciB  animadyerterant,  qnam 
maiime  expedire  patarant  at  Director  Rosa  qaam  moz  copias  admo- 
yerety  qae  ne  fort^  k  Bavaricis  copiis  jam  adyentantibns  depellerentnr, 
samma  cam  festinatione  omnibas  yiribus  ita  fortiter  pressenmt,  nt  se 
indigenBB  in  deditionem  dare  conclnserint,  postquam  dnplicem  hostis 
impetam  sastinnissent  et  iteram  iteramqne  hostilia  arma  strenne  repn- 
IiBsent  Hic  qni  animosiores  erant  inter  obsessos  in  arcem  editiore  colle 
conspicoam  sese  sabtrazeronty  in  qnam  quoqae  hostis  yires  et  arma  ez- 
eraity  et  non  mnlto  post,  cnm  de  Bayarornm  saccarsa  propagnantes 


196  ITINERARIUM. 

essent  ignari»  in  potestatem  suam  redegit  Dici  viz  potest  qaantus  k 
vino  et  framento  in  oppido  hoc  apparatas  repertas  faerit,  cam  illuc  tota 
prope  Rhingavia  et  circam  vicina  loca  Yineamm  agrorumque  opes  velut 
in  tutum  non  mnlto  ante  contuliBsent. 

Simili  fere  modo,  imo  sine  viribus  et  saugnine  Oppenheimium  Suedica 
arma  admisit.    Enim  vero  cum  perezigua  Hispanorum  turma  in  prsesi- 
dio  ante  hic  ezcubans  vidisaet,  se  adventantibus  Wimariensium  copiis 
imparem  esse,  nec  reprimendis  hostilibus  viribus  sufficientem,  subito 
panico  metu  ezanimis  in  tutiora  se  loca  recepit,  destituitque  una  com 
arce  oppidum  omni  milite  nudum :  nnde  non  fidt  difficile  patulis  portis 
hosti  introire.    Reducto  porro  in  potestatem  Oppenheimio  Fortaliciam 
quoque  ez  ulteriore  Rbeni  parte  olim  erectum  quam  moz  insederunt  ope 
navigiorum  quae  nuper  quidem  aquis  submersa  fuerant  sed  proditoram 
inditio  detecta  et  iterum  eztracta :  hoc  fortalicium  licet  hostes  hinc  inde 
dirutnm  pro  sua  seouritate  reparare  decrevissent,  non  potuerunt  tamen 
ob  adrentantes  Bavaricas  copias,  de  quibus  ubi  certiores  ab  ezploratori- 
btts  faemnt  redditi,  relictis  istic  duobus  tormentis  bellicis,  moz  ad  op* 
pidum  h  regione  sitnm  redierunt;  in  quo  Comes  de  Witgenstein  cum 
Suedicis  Oallieisqme  copiis  nonnullis  substitit,  emisitqae  de  suis  qui 
circum  jacentia  oppida  diriperent  viasque  infestarent  ad  ipsas  fere  Cru- 
eenaeensinm  portas:  hi  ipsi  quoque  non  multo  post  subsidio  sociomm 
aliunde  aecedentium  civitatem  Alcey  Wimariis  subjeoerunt 

Hsec  dum  gerantur  isthic,  Colonellus  Baumberger  in  Philippelmr» 
gensi  munitione  commendansy  miles  imprimis  vigilans  et  serius,  per 
certos  indices  intelligit  Wimarienses  multam  pulveris  tormentarii  vim» 
bellica  quoque  tormenta  aliumque  apparatum  militarem  non  procnl 
Germersheimio  cum  in  f nga  istfainc  avehere  defectu  equoram  et  curraum 
non  possent,  infbdisse^  itaque  cum  de  loco  indicis  ezaminasset,  certaque 
signa  cognovisset,  moz  emisit  qui  effi>derent  denuo :  repererant  hi  tor- 
menta  majora  bellica  quinque  omnino^  quoram  unum  prsferebat  inaignia 
Wirtenbergensis  Ducis,  duo  Sazonis  Wimariensis,  reliqua  Electoris 
Sazonise:  multum  item  instractum  beUicum,  qase  omnia  in  Castram 
Philippi  invehi  quam  primum  curavit. 

Bavari  inter  h»c  non  feriantur  inferias :  aggrediuntur  enim  Telonium 


ITINERARIUM.  197 

ISireiiftbeiiBe  de  qno  supra  diximiis,  cnmque  hoetis  se  istic  acriter  de- 
fenderet,  snmma  admota  vi  ita  sabito  premant,  at  hoBtes  de  deditione 
cc^tare  ceperint,  ne  forte  oppngnantiam  furore  intercepti  vitam  cam 
armis  ponere  inyiti  cogerentar.  Hoc  loco  serritia  Bavarica  post  dedi- 
tionem  nltro  sasceperant  qainqaaginta  milites  gregarii,  yezillifer  prae- 
terea  nnas,  cam  qaataor  officiariis  aliis*  Manebat  vero  etiam  tanc  in 
Wimariensiam  potestate  Cracenacamy  Bingai  Baccharacam,  et  Castel- 
lanniomy  qase  Bavari  alio  ayocati  cam  apparatam  bellicam  safficientem 
oppngnationi  non  haberent  in  hostili  mana  tantisper  relinqoere  coacti 
snnt;  ad  alia  tamen  loca  qo»  hoetis  tenebat,  ac  abi  majori  apparata 
opns  non  erat,  animnm  et  arma  adjeceranty  ex  qaibas  hoetem  haad 
difficnlter  expnlerant. 

In  Rhingayiffi  occnpation6  WimariiB  facta»  tnrris  qaoqae  in  Rheno 
sita,  qoam  k  maribos  immemorabili  ab  hino  tempore  accol»  appella- 
mnt,  insessa  est,  eam  hoo  qnoqae  tempore  deserere  ooacti  sant,  in  qno* 
rnm  stationem  yiceni  qnaterni  desaltorii  ex  Bavaricis  copiis  nna  cnm 
locamtenente  saccesseranty  hoc  fere  modo*  Dicti  desaltorii  cam  sao 
locamtenente  daas  scaphas  inscendernnt,  snmmoqae  cam  silentio  ad 
tnrrim  snpra  diotam  appalerunt,  appositisqae  scalis  qaas  secom  adyex- 
erant,  globos  igniferos»  qnos  k  forma  maloram  granatoram  appellant, 
salphirato  palvere  et  ferro  fistoSy  per  fenestram,  ad  qoam  Snedici  re* 
missiores  excabias  agebant,  injecerant,  adeoqae  Wimarios  improvisa 
globoram  Ti  perterraerant,  at  impatientes  nlterioris  mor»  mox  deditio* 
nem  facere  sponderent»  yitam  nnicam  salyam  paciscentes* 

Cfleteram  memorabilis  est  qae  de  hac  tarre  passim  circamfertar  his- 
toria,  qaam  qaia  ad  mores  condacere  et  yitia  taxare  video,  fide  qaa  ao- 
cepi  adscribo.  Aiant  ante  plascolos  annos  prsecipaae  aactoritatis  yiram 
qaendam  Mogantinensem  yixisse  Hattonem  nomine,  hominem  insigniter 
in  egenos  et  panperes  immitem,  qni  cam  aliqaando  totam  patriam  samma 
pressam  inopia  consptcatas  esset,  frumenta  avaroram  more  compressit. 
Cam  yero  examina  mendicoram  yentris  importanitate  adigente,  ejas 
fireqaenter  fores  adirent,  et  miserabilibns  ejalatibas  aares  inhomanas 
ferirent,  non  sastinnit  tot  mendicabaloram  stipem  rogantiam  clamores  • 
PTimiiffti  igitar,  sed  cradele  et  abominandom  malo  remediam  oommen^ 


198  ITINERARIUM. 

tuB  est    CuniTit  pasnm  per  totam  lat^  patriam  ▼ulgari»  se   opimam 
mendicb  omnibiiB  erogatamm  eleemosjnam»  locamqne  designavit  in 
quo  qoisqaiB  ^ret  cbnvenirety  hortenm  immane  vastnm  quod  plurimos 
caperet  hominesy  in  hoc  condndi  volnit  qnotqnot  snfle  egentisB  opitnla* 
turi  venerant,  ac  mox  circnm  aocendi  lucnlentnm  incendinmy  &  qno 
nnlli  dabatnr  effngii  locnB,  ant  liber  diBcedendi  ezitns.    Hio  ciun  pan* 
latim  panperculorom  turba  ex  omni  sexn  et  letate  incalescerefy  atqne 
nstulantem  ignis  ssTitiem  persentisceret,  in  lamentabilem  ac  miserandum 
ernpit  ejnlatum,  debebat  tam  tristis  oonclamatio  yel  sazo  durio»  cemol* 
livisse  prascordia,  cum  immitissimus  homo  nihilo  mitior  ferociit  amplins, 
et  ridenti  similis  ait  circumiiisaD  multitudini,  ecce  ut  minutarimity  ut 
pipiunt  musculi  isti  nostris  panibus  adeo  ante  hac  insidiosi.     Non  tnlit 
tantam  saeyiciam  justissimus  soelerum  ultor,  et  panpernm  mitisaimus 
Patronns,  optimus  Deus,  qui  mox  murium  examina  in  Hattonem 
crndditate  ipsa  cradeliorem  exasperavit,  qusB  tam  yigilem,  quam  somno 
sopitum  importune  infestarent,  cumque  ipse  omnia  media  aTertendsB 
plagflB  frnstra  adhibuiss^t»  constitnit  tandem  hano  tnrrim  in  Rheni  medio 
erigere,  ut  yel  sic  aquaram  circumluvie  esset  k  rodente  muriam  exercitu 
secnruSy  sed  et  huc  quoque  Tindex  Deus  aperuit  animalculis  nataodo 
yiam,  ubi  hominem  ferocissimum  velut  dato  signo  agminatim  inyasemnt, 
ac  in  Dei  fratres  impium  justo  Dei  Judicio  deyorarnnt.    Non  ^pnoro 
Historiam  hanc  refutari  k  Doctissimo  viro  Serrarioy  et  cen  febnlaTn 
explodi,  quidquid  ipse  dicat,  ego  saltem  opinor  k  veritate  fiictnm  hoc 
non  omnino  abluderey  nolim  tamen  niti  contra  auctoritatem  tanti  Doc* 
torisi  in  medio  itaque  relinquo,  mclque  totum  ad  peritiores  refero. 

Rebus  tam  feliciter  k  partibns  Bavaricis  snccedentibus,  Wimarienses 
copisB  cum  se  aliquantisper  in  inferiore  Palatinatu  et  districtu  Mognn- 
tinensi  retbuissent,  ulterius  hisce  in  partibus  subsistere  minime  tntom 
existimarant»  quare  mature  initis  consiliis  rebusque  examinatis  in  Trevi- 
renses  fines  sese  subtrahere,  et  ad  Mosellam  copias  traduceie  connisi 
sunt,  sperantes  saltem  istis  in  locis  firmam  et  secnram  sedem  figere : 
relictis  itaque  in  tutioribns  locis  prsBsidio  castra  morent.  De  quo  hos- 
tium  proposito  ut  primnm  supremQS  vigSiis  Pnefectus  Becquius  certior 
est  fiu^tus  Hispanicas  tnrmas  sibi  subditas  tam  equitum  quam  peditum 


ITINERARIUM.  199 

id  miiim  intendere  sollicite  voliiit,  nt  ne  ex  improriso  obraerentnr  cnjns 
rei  deyitandas  cansa  consnltissimnm  fore  pntavit,  hoBtilibns  copiis,  ante 
81188  objicere,  qnam  nlterins  promoverent ;  ideoqne  nna  cnm  militibns 
delectoB  patris  triarios  rnsticoeqne  qnoe  eogere  snbito  poterat  convenire 
JQSBit,  conjnnctisqne  viribns  hoeti  seee  objicere,  et  si  qna  occasio  ferret 
retro  peUere,  prsecipnoe  qnoqne  tranritas  sen  passns  patris  mnnirey  atqne 
de&ndere. 

£rat  tnno  forte  Angnsts  Treviromm  Serenissimns  Lotbaringise  Dqz 
Carolns»  nna  cnm  Prsedicto  vigiliis  Pnefecto  Barone  de  Beqq,  qni 
<nxmem  operam  stndinm  laborem  in  id  impendemnt,  nt  ne  Mosellanna 
Tractos  aliqnid  detrimenti  ab  hoste  pateretnr.  His  non  obstantibns 
Wimarienses  nihilominns  fortiter  andacterqne  progressi  snnt,  et  variis 
in  locii  Salvas  Qoardias  nt  vocant  ezcnbare  in  nostros  serio  volnemnt ; 
et  lioet  k  Trevirensibus  hinc  inde  ssspinscnle  interciperentnr,  Sanctnm 
tamen  Wendielinnm  impetere  nou  dubitarunt,  qnem  locum  die  integro 
majoribus  tormentis  quatere  sunt  ausi,  sed  quoniam  in  nrbe  prsesidium 
erat  bob  tam  forte  qnam  animosnm,  hoetis  impetns  repressit  fortiter  non 
aine  mdtorum  sangnine  et  morte.  Dno  hic  tormenta  bellica  cum  hoeti 
vi  pnlveris  tormentarii  eversa  essent)  infecta  re  cedere  inde  debuit, 
mazime  qnia  jam  relatum  eraty  omnes  Hispanicas  copias  una  cnm  tor- 
mentis  majoribns  Treviri  esse  ezpeditas  et  in  procinctu  nt  irent  obsidio* 
nem  solntnne.  Non  tamen  ideo  omnino  quievere  hostes,  qnin  Cellam 
ad  Moeellam  situm  oppidum  aggrediuntnr^  sed  nec  hic  qnidqnam  pro- 
feoemnt,  similiterqne  cnm  damno  repnlsi  sunt,  defendebat  namque  eum 
locum  ezimius  Duz  sen  Colonellns  loannes  Beer  k  Laer  cnjus  animo- 
sitas  passim  erat  notissima.  Ita  igitnr  MosellsB  tractum  Hispani  Con- 
finentiam  usqne  mnnivemnt,  nt  Snecis  nnspiam  fieret  transenndi  fiicnltasy 
et  licet  Bemcastellum  et  Castellaunum  ez  citeriore  ripa  intercepissent» 
nnsqnam  tamen  in  nlteriorem  ripam  enavigare  qnantumcnnqne  labora* 
rent)  ausi  sunt,  vigilem  Hispanomm  fortitudinem  veriti.  Itaqne  se 
tandem  retroverterunt,  et  cnm  alio  movisse  Bavaricas  copias  intellezia* 
sent  non  procul  Bing&  naviculis  temere  et  tumultuario  opere  compagi- 
natiB  transitum  moliti  simty  ac  feliciter  nemine  resistente  obtinuemnt. 


CAPUT  XLVI. 

Felicia  auspicia  Serenissimi  Archiducis  Leopoldi  Gulielmi  contra 

Suecos. 

USTRATO  exercitn  Csesareo  et  anam  in  locmn  coBctOf 
nil  potioB  cnravit  Serenissimos  Archidux  Iieopoldas 
Galielmnsy  G^neraliflsimas  Imperatoriamin  copiamm, 
qaam  at  omnia  rect^  ad  iter  disponerentor,  ne  qnid 
foret  qaando  hostem  impetere  necessarinm  esset^  qnod 
moram  nostris  militibns  injiceret,  sen  pagnando  sen  hoetem  perseqaendo. 
Eaqne  propter  cam  Dactores  ezercitas  impnmis  yiderent  aqnas  tr&jici' 
endas  snbinde  fore,  ne  qoa  navigia  opportnno  loco  et  tempore  defierent, 
snggesseranty  nt  malt®  levioris  operis  CTmbce  pararentur,  qase  corribas 
injectfle,  cnm  alia  manitione  ezercitnm  qaoqao  iret  seqnerentary  naatK 
qaoqae  periti  scaphis  adjancti  snnt,  qnoram  opera  abi  usos  foret  eseet 
prompta  et  ezpedita :  pons  qaoqae  non  minos  elegans  quam  artificioeas 
cara  fabrili  perfectas  est  opere  et  artificio  sane  nnnqnam  ante  hoc  yiBO, 
qno  flamen  sabito  stemi  poeset,  si  qaando  eqnitatas  esset  transmittendus, 
saza  etiam  ingentia,  cam  ferreis  ansis  navali  sapellectili  adjacebanty 
qas  in  defectn  anchorarnm  yices  snbirent    Hsec  omnia  et  si  moltoram 
snmptaam  essent,  perezignas  tamen  postmodnm  eoram  fiiit  nsos. 

Sezto  decimo  lannarii  Proceres  omniam  Bohemise  ordinnm  Comitia 
indiz^rnnt  in  aola  regia  Pragensi,  in  qnibas  disqairendum  erat,  unde 
tanto  militi  res  neoessarise  ad  iter  petendse  essent,  qaidve,  qaantnm  ad 
personam  Serenissimi  Archidacis,  procarandnm?  His  conclnsis  oltimo 
demnm  lannarii  die  per  yarias  ambages  Praga  Onttenbergam  optimo 
ordine  iter  institntam  est :  nnde  tarmas  plascalas  emissarias  in  hostem 
proficisci  praecepit,  quse  non  poenitendo  damno  illato  rediernnt.  His 
aaspiciis  Istiores  ac  animosiores  milites  reliqai,  ab  ezcarsionibas  conti" 
nnis  arceri  viz  potaenint. 


ITINERARIUM.  201 

Efoc  fere  eodem  tempore  G^neralis  Saedicamm  Copianim  Stalhans 
obsidionem  Olockoviensem  solvere  coactns  est,  cnm  interim  Serenissimi 
Archidncis  arma  oontra  Clnmntzinm  irent,  qnod  non  magno  negotio 
intercepernnt,  prssidiariosqne  istic  servitnti  Csesaris  yolentes  et  nltra- 
neos  snbjecemnt.  Hinc  mox  ad  Koningskratzium  admota  est  belli  vis^ 
quam  indigense  milites  din  snstinere  non  potnerant,  ac  primo  qnidem 
vexilla  sna  obsidentinm  imperio  per  moenia  ejicere  compnlsi  snnt,  mox 
vero  et  ipsi  sese  Csesareo  exercitui  Sacramento  obstringere.  Hnngari 
iuterea  et  Croatse  cnm  nihil  feriarentury  sed  conjnnctis  viribns  qnotidie 
in  hostem  excorrerenty  prseter  captivos  plnrimos  opima  qnoque  spolia 
retalemnt.  Alibi  vero  Colonellus  Saradeski  non  minus  strenue  rem 
egity  hostiumqne  turmas  pluscnlas  hinc  inde  obruens,  mira  audacia 
Btntvit.  Picolominins  quoque  per  snos  bellicse  virtutis  argumentum 
duodecim  hostium  vexilla  in  arcem  Pardowicensem  ad  Serenissimum 
Archiducem  deportari  cnravit.  Hinc  igitur  paulo  post  Serenitas  sna 
cum  toto  exercitu  discedens  Gidschinum  promovit,  ac  nnlla  inteijecta 
mora  Gkneralem  Hatzfeldinm  celerrimis  itineribns  cum  nnmeroso  mili- 
tum  agmine,  qui  plerique  eqnites  erant,  pauculisque  tormentis  majoribns 
bellicis  hosten^  persequi  prs^cepity  qni  rem,  quod  Ducem  ejusmodi 
decebat,  fortiter  gerens  in  dies  singnlos  captivos  plurimos  ad  snam 
Serenitatem  retro  misit,  plnres  vero  quos  hinc  inde  militis  nostri  primns 
ardor  obrnerat  intemecione  delevit. 

Videns  itaque  Bannirius  nostmm  indies  exercitum  suo  milite  angeri, 
suas  vero  copias  notabiliter  diminni,  Lydomericium  omnem  snnm  mili- 
tem  evocavit,  cnmque  commodum  animadvertisset  locnm  paulisper  sub- 
sistendiy  vel  si  res  daret  tuto  effugiendi,  istic  aliqnaudiu  interqnievit, 
nihil  vero  quidquam  landabiliter  gessit,  nisi  qnod  templa  aliquot  per 
illas  partes  expilaverity  pluraque  molendina  maxima  frumenti  copia 
refarta,  exnsserit,  multa  quoqne  modiorum  centena  millia^  tam  in  sili- 
gine  qnam  alio  fmmenti  genere,  ne  in  manus  Imperatoriornm  venirent 
in  Albim  effundi  voluerit,  jam  dum  enim  immanem  framenti  quantita- 
tem  nostri  variis  in  locis  interceperant,  quam  Bannirius  sedulo  colligi 
fecerat,  ita  ut  nonnemo  non  illepide  Bannirium  diceret  navissimum 
annonse  Cssarece  collectorem. 

D  D 


202  JTINERARIUM. 

Substiterat  Baiinirius  piialisper  his  ih  locis^  Gnm  annona  paulatim 
tanto  exercitui  defieri  cepit,  voluissetque  eoB  quos  ante  pessumdederat 
niodios  adhuo  superesse.  Itaque  alio  commigrare  coactus  fuit,  solutis 
ergo  castris  in  Misniam  profugit,  multo  tamen  ipsi  milite  hasc  fugra 
stetit,  Gum  enim  nostri  semper  k  tergo  iminerent  ad  norem  Legiones 
hostiles  exterminarunt  Ductore  Generali  Bredaw,  cffiteri  rero  qui  fuga 
salutem  obtinuerunt  ad  Erfordiam  iter  direxerunt,  ut  credd  istio  Wima* 
ricas  reliquias  una  cnm  Hassicis  et  Luneburgicis  tiirmis  sibi  conjun* 
gerent. 

H»  dum  adfuerunt  continuo  bellicum  consilium  cogitur,  qua  ratione 
nostroe  sine  mora  nil  minus  augurantes  magna  cum  ferocia  obruant  ?  Et 
sane  ex  sententia  ipsorum  negotium  cessisset  (cum  nostri  nullatenus  sibi 
persuaderent  conjunctionem  hostium  tam  subito  fieri  potuisse)  nisi  pridie 
inter  captiyos  nonnemo  supremus  vigiliis  apud  hostem  Praefectus  addiic«^ 
tus  fuisset)  qui  cruenta  consilia  prodidisset,  quibus  cognitis  noetri  totani 
uoctem  sua  castra  muniendo  traduxerunt,  ita  ut  licet  sub  auroram  max-* 
ima  ferocia  innoe  incurrerent»  quasi  specimen  fortitudinis  et  animi  aui 
per  novas  suppetias  accepti  daturi,  nil  tamen  profecerint,  quoniam  qob- 
tros  Tigiles  et  ad  pugnam  promptos  inveniebant  Hic  Picolominins  ut 
non  tantum  defensive  se  haberet,  sed  et  offisnsiya  hosti  monstraret  arma, 
tormenta  majora  bellica  quatuor  in  editiorem  collem  attrahi  cnravit, 
hostiumque  castra  tam  atrociter  verberavit,  nt  mox  se  retrahere  agmi- 
natim  in  tntiora  loca  debuerint. 


CAPUT  XLVII. 


MemorabiUa  alia  qua  variis  in  locis  gesta  sunt  cL  Mense  Augusto 
Anni  1639,  usque  ad  Januarium  Anni  1640. 

I. 
tBNSE  Augnsto  SereniBsimus  PriDceps  et  Elector  Dux 
SftxonisB  ex  captiviB  Suecis  libertati  restituit  Colonelluni 
Dubalt  et  Juniorem  Bannirium  cum  quadraginta  mili- 
tibus  gregariis,  quos  omnes  cum  salvo  conductu  sexa- 
ginta  equitum  Pirnam  usque  deduci  voluit.  Horum 
vetb  loeo  Sueci  spopondemnt  ex  captivitate  vicissim  dimittere  Colonel- 
lum  Ungar  cum  quibusdam  aliis  captivis :  captivitate  Suecorum  similiter 
exemptus  est  Comes  de  Buchaim,  qui  honoris  et  grati  animi  causa  uxori 
Bannirii  eximiam  rhedam  cum  sex  falconibus,  aliisque  magnificis  donis 
obtalit.  Qeneralis  Hofil:irch  ver6  in  Sueciam  captivus  abductus  est ; 
cujes  vice  Oeneralis  Marozin  in  arcem  Pragensem  ad  arctiorem  custo- 
diam  conclusus  est. 

II.  Multo  quidem  tempore  huc  usque  alterum  fiierat  silentium  de 
classe  cui  Francorum  Rex  Episcopum  Burdegalensem  cum  imperio 
preefecerat ;  ideoque  nemo  non  erat  qui  dubitaret  quin  optims  victimae 
loco  aquarum  prsesidi  Neptuno,  et  marium  Divis  cessisset :  cum  ecce 
tibi  quarto  decimo  Augusti  in  Biscaia  denuo  nemine  opinante  emergit 
iterum,  subitoque  impetu  Laredum  delata  feliciter  eum  locum  una  cum 
S.  Antonio  expugnat,  cseso  et  fiigato  Duce  Joanne  de  Sylves,  qui  ciroa 
eos  fines  cum  pauculis  navigiis  nimis  securus  periculi  excubabat.  Utro- 
bique  maxima  copia  panni  prsestantissimi  reperta  est,  ita  ut  milites 
Galli  omnes  uua  cum  naviculariis  non  solum  commode  vestiri  potuerint, 
sed  et  reliquum  partim  distrahi  partim  asportari  concessum  sit.  In 
Sancto  Antonio  insuper  majora  tormenta  bellica  centum  in  Oallorum 
manus  deveuerunt.    Atque  hac  prseda  Dives  sacer  Episcopus,  belli 


204  ITINERARIUM. 

proiani  Dnx,  et  maritims  dassis  Prasul,  cursum  saum  Anderam  e^ 
Couronnam  direzit. 

III.  Octavo  decimo  Augusti  duodecim  muliones  cum  mulis  suis  pe- 

cunia  bene  onnstis,  Basileam  appulerunt,  qui  deduzisse  illac  dicebantur 

sexcenta  Imperialium  millia.     Hi  iidem  asseyeranter  referebant,  longe 

adhuc  majorem  pecunisB  vim  in  yia  esse,  mittique  eam  k  Galliaram 

Rege  pro  stipendiis  solvendis  Wimarico  militi.    Eorum  relationem  non 

vanam  fuisse  eventus  docuit,  quoniam  intra  quindecim  dierum  spacium, 

duodecies  centena  millia  Imperialium  inter  Wimaricas  copia»et  Gallica 

agmina  dissipata  esse  liquido  compertum  est.    Merito  miraberis  lector 

unde  tantse  impens®  Gallorum  Regi  ?  sed  desines,  ni  fidlor,  mirari  si 

ezactiones  Regis  viz  aut  ne  viz  quidem  subditis  tolerandasy  considera^ 

bis  i  unde  non  injuria  olim  Imperatorum  portentum  Pusillo  in  corpore 

Magnus  Carolus  hujus  nominis  Quintus  Galli®  subjectam  plebem  cum 

asinis  contalit.     Causam  namque  rogatus  aliquando  k  Oallorum  Rege 

Francisco  I.  qui  fieret,  quod  cum  Carolus  tantis  imperiis,  tot  regnis  tam 

opulentis  provinciis  prseesset,  nihilominus  inde  nihil  emolumeuti  caperet, 

imo  de  suo  immanes  sumptus  in  bella  et  ezpeditiones  quot  annis  impen- 

deret ;  non  minus  salse  quam  veraciter  respondit :  se  quidem  Germanis 

in  Imperio  imperare  ut  Dominis;  quos  ideo  modestius  haberet,  ne  k 

Dominatu  in  eztremam  egestatem  ejiceret :  Hispanis  vero  dominari  ut 

fratribusy  quibus  sequalem  secum  fortunam  ez  animo  faveret:  Indis 

autem  et  ezteris  in  novo  orbe  nationibus  jura  dicere  ut  filiis,  quibus  non 

deceat  eripere  panem  et  dare  caiiibuSy  Belgis  denique  imperia  diribere 

ut  sociis,  quorum  societate  quam  diutissime  gaudere  velit.     Francisci 

vero  Regis  opulentiam  inde  esse  quod  imperaret  asinis  jam  pridem  ad 

ferenda  tributaria  onera  assuefactis. 

IV.  Tertio  decimo  Augusti  die,  in  Munitione  S.  Annse  Transfuga 
Hispanus  inter  equites  signifer  capite  diminutus  est:  cujus  cadaver 
terrffi  rite  mandatum,  caput  vero  in  elatiorem  perticam  elatum  ac  Hul- 
stam  veii^us  obtutu  directum,  eo  quod  cum  Hulstensi  commendante 
occalte  dolos  machinatus  esset,  suamque  in  qua  agebat,  munitionem 
hosti  tradere  voluisset. 

V.  Nono  Augusti  sezcenti  CroatSB  Fridburgum  Brisgoise  profecti 


ITINERARIUM.  206 

eunt  ezpeditisBiinis,  ut  solent,  equis,  non  iofeliciore  eventn,  omnia  enim 
Fridbiirgensiam  pecora  ex  pascais  abegerunt :  contra  qnos  quidem  Co» 
lonellus  Kano&ky  cam  nameroso  eqaitatu  egressus  est,  ut  Croatas 
insequereturi  prsedamque  abactam  recuperaret,  sed  ita  ex  insidiis  ab 
adverBariis  sais  acceptus  est,  ut  et  ipse  sgre  eorum  manus  evaserit,  et 
de  suiB  non  minus  sedecim  diti  immolayerit,  imo  triginta  etiam  inter 
quos  supremus  yigiliis  Prsfectus  in  captivitatem  ableg&rit. 

VI.  Eodem  die  Drestft  insignis  equitatus  de  Saxonibus  Fridbergam 
Misnifls  abiit,  istic  se  cum  desultoriis  supremi  Haubitz  conjuncturuSy  ac 
iina  cum  illis  persecuturus  Suecos,  inter  quos  Colonellus  Hftckingery 
qoi  copias  hostiles  ducebat,  multique  alii  prflecipuffi  auctoritatis  magni- 
qne  nominis  erant,  Erfordiam  tendentes,  ut  deficientem  istic  annonam 
et  ad  bellum  necessaria  inferrent.  Hi  cum  Mariffiburgum  appulisseut, 
ac  trecenti  equites  in  foro  designationem  hospitiorum  expectarent,  subito 
4  Dictis  saxonibus  septingentis  circiter  equitibus  per  tres  portas  subito 
illatis,  obruti  sunt,  perditisque  omnibus  impedimentis,  praecipui  Ducum 
in  captivitatem  Fridbergam  abducti.  Non  tulerunt  hanc  audaciam 
impun^  Saxones,  Sueci  enim  conjunctis  yiribus  Hala  egressi  sunt  et 
prope  Dessaviam  duas  onerarias  preciosis  mercibus  multoque  argento 
onustas,  qus  Dresta  Mi^deburgom  tendebanty  expil&runt»  prffiterque 
prsedam  haud  contemnendamy  multam  auri  argentique  copiam  obtinue- 
runt. 

.  YII.  Yicesima  septima  Augusti  Serenissimus  Princeps  Franciscus 
Carolus  Saxo-Layenburgious,  cum  relicta  Bethlemo  Gabore  vidua  ma- 
trimonialia  pacta  iniit,  ac  Oedenburgi  noctu  sub  horam  andecimam  in 
aedibus  Consularibus  copulatus  est. 

VIII.  Sub  Exordium  Septembris  Oeorgio  Brunsuicensium  et  Lune- 
borgensium  Duci  Serium  diploma  concemens  restitutionem  Episcopatus 
Hildesiensis  per  Dominum  Notari^un  Gbfiel  insinuatur ;  quo  Princeps 
plarimum  ofiensus  est,  ideoque  duas  adhuc  LegioneSy  ad  jam  conscrip- 
tas  alijis,  coUigi  jussity  Castraque  ad  Northeimium  metari  voluit.  Quo 
nuncio  Ifletus  Oenendis  Suecorum  Bannirins  quam  primum  subdito  sibi 
Gknerali  locumtenenti  Koningsmario  prscepit  ut  Brunsuicensi  ac  Lu- 
neburgico  omnibus  viribus  suppetiatum  iret,  si  qua  ab  eo  postularetur. 


206  ITINERARIUM. 

IX.  Septimo  decimo  Octobris  Comes  quidam  natioiie  HuDgams  cum 
quingentis  equitibuB  Praga  dimittitur,  ut  de  Sueco  clrca  Brandusium 
agente  certa  indagaret  et  referret  ad  exercitum  nostrum  nuncia  :  bic  non 
mnlto  post  egremum  suum  k  Suedicis  latrunculis  circundantur,  ae  equo 
in  fug4  collabente,  ab  hoste  interoipitur,  ipee  ^ero  libertati  amnetus 
captivitatem  sgrius  ferens  multo  conatu  oaptivitate  se  expedire  ad  labo- 
rat,  cumque  non  nisi  armata  mann  id  obtineri  posse  ridere^  eaeeim 
punctim  qno  oasus  ftrebat  in  obvios  sine  discrimine  ssvit,  ita  ut  ipse 
denique  septem  plagis  sauoius  animose  oonoiderit    EJus  cadaver  Hnn- 
gari  vel  suo  etiam  sanguine  redimendum  patarunt,  quo  cirea  renovato 
prselio  pro  Ductoris  sui  exuviis  multo  suorum  sanguine  depugnant, 
quoad  tandem  ab  hoste  extorserunt  ex  anime  corpus,  quod  Pragam 
secum  abduxeruAt,  ac  perhonorifice  ut  virum  bellicoeum  decebat  sepul- 
cfaro  intulerunt. 

X.  Hoc  eodem  mense  gravissimi  motus  inter  Anglos  et  Scotos  glis- 
cunt,  ob  ceremonias  qnasdam  Ecoleeiasticas  vel  innovandas  vel  abro- 
gandas;  qui  haud  dubie  suo  tempore  in  apertissima  et  oruenta  bella 
videntur  erupturi.  Scoti  typis  diploma  evulgarunt  quo  sibi  suisque 
rebus  pallium  preetexebant,  Justitiamque  sibi  patrocinantem  multis  ar- 
gumentis  adducebant.  Contra  vero  Anglorum  Rex  minaoissimas  easque 
patentes  litteras  passim  affigi  fecit,  quibus  Scotorum  rebellionem  serio 
exaggerabat,  reosque  Criminis  Lsesffi  Majestatis  Regis  adducebat :  om- 
nes  porro  Principes  et  status  obtestabatus,  ne  k  suo  capite  dissidenda 
membra  audirent,  aut  in  re  iniqua  iis  auxilio  adessent. 

XI.  Mense  Novembri  illnstrissimus  Princeps  ao  DomSnus  de  Eggen- 
bergmatrimonio  sibi  junxit  Marchionis  Ghristiani  Culmbacensis  Filiam : 
Sponcaque  eo  tempore  Ratisbons  magnifico  cum  apparatu  aocepta  est, 
cttjns  honori  omnia  tormenta  bellica  majora  minoraque  soluta  sunt,  ac 
poetmodum  etiam  ibidem  nuptise  regio  prope  eumptu  oelebratffi.  Eodem 
prope  tempore  Comee  de  Fuentes  post  din  summa  eum  patientia  per- 
pessos  dolores  Antuerpie  pie  in  Domino  obdormtvit,  ejus  mortem  omne 
prope  Bel^um  aeerbo  eum  dolore  sensit,  quippe  qui  ob  fidem  et  vigi- 
lantiam  apud  omuee  summse  infirasBque  conditionis  homines  erat  cla- 
rissimus.    Nec  multo  post  Ratisbonse  quoque  vivis  exeesMt  G^ueralis 


ITINERARIUM.  207 

Commissarins  Om»  ejus  mors  fiiit  perquam  yiolenta  et  gnma^  quippe 
qoi  qoadridao  elingais  sine  articalata  Yooe  decuboit.  Omnibus  Reli> 
^osorum  domiciliis  Legata  fecit  eximia.  Cadaver  vero  ipsius  apud 
Patres  DominicanoB  tantisper  depoeitum  est,  quoad  data  opportunitate 
alio  transferri  possit. 

XII.  Mense  Deeembri  Principis  Auriaci  Conjux  sub  horam  tertittm 
et  quartam  matutinum  Hagse  Comitis  felici  partu  filium  enixa  est,  ad 
cajus  ortum  omnes  in  urbe  campabSB  compulsat»  sunt)  ignes  quoque 
festi  in  signum  bommunis  Iffitititt  excitati^  £um  ex  aquis  lustralibus 
nomine  Begis  Christianissimi  sustulit  Gulielmus  Nassoyiffi  Comes* 

Sub  exitum  quoque  anni  hujus  ad  Noricum  montem  Comitia  Prin- 
cipum  Electorum  celebrari  ceperunt»  in  quorum  adventum  multa  domus 
et  conclavia  expurgata  et  magniftoe  omtii  omatus  genere  exoulta  eu&t. 


CAPUT  XLVIII. 

Quid  Anno  M.DC.XL.  in  Cmitiis  Noricis  Actum. 

'  UB  ingressum  Anni  hujus  M.DC.XL.  summo  omnium 
consensu  Norimbergffi  collecti  erant  Eminentissimorum 
Serenissimorumque  Principum  ac  Electorum  Mogun- 
tiniy  Coloniensis,  Saxonis,  Brandenburgici  ac  Bava- 
riffi  Ducis  Legati,  quod  proxim^  superiore  capite 
obiter  notavimus,  curiamque  consiliis  destinatam  firequentabant  sedulo, 
agitabantque  seria  de  pacificando  Romano  Imperio,  totaque  Oerma- 
nift  in  pristinam  tranquillitatem  ac  statum  reponend&.  Consilia,  de 
mediis  item  sollicit^  cogitabant,  quibus  exteri  Reges  ac  Principes  k 
confiniis  Imperii  arceri  ac  prohiberi  possent :  cum  ecce  tibi  Invictissi- 
mus  Bomanorum  Imperator  Ferdinandus  III.  alium  conventum  ipso- 
rummet  Electorum,  Principum  ac  statuum  Imperii  indici  fecit. 


208  ITINERARIUM. 

Interea  yiz  qnidqtiam  intelligi  poterat  ex  iis,  quee  tam  frequentibai 
Conventibus  Norimberg»  consultabantnr  aut  concludebantur  :  qood 
multis  admodum  probabatur.  Dicebanturqne  omnes  qui  ad  secretiora 
consiliaadhibebantur,  sacramento  sesubinitium  primi  consessus  obstrinx- 
isscy  ut  quidquid  actum  esset  in  arcanis  coUationibus  quam  studiosissjin^ 
Yulgus  aliosque  qui  ad  consilia  non  admittebantur,  celaretur,  qaod  ipsam 
juramentum  singulis  quibusque  conventibus  in  memoriam  toti  CoUegio 
Consultomm  revocabatnr.  Itaque  nil  quidquam  resciri  poterat  nisi  sola 
propositio  super  qua  conscripti  Patres  deliberarent  quee  hisfere  capitibus 
snbsistebat. 

I.  Qna  ratione  quibusve  modis  Sacmm  Romanum  Imperium  ad  pris- 
tinam  et  constantem  Pacem  revocari  posset. 

II.  Qua  via  Sueci  ex  prsecipuis  mnnitionibns  abigendiy  et  imposterom 
arcendi  essent. 

III.  Quoniam  hoc  rerum  statn  media  pecuniaria  omnino  deficerent, 
quo  alio  medio  Suecis  ac  imprimis  Brandenburgico  Electori  satisfieri 
ad  interim  posset. 

Scriptum  fuerat  sub  mensem  Febmarinm  k  Congregatis  Norimbei^gae 
Legatisy  ad  varios  Romani  Imperii  Principes,  et  inter  caeteroe  quoque 
ad  Landgraviam  Hassifle,  ad  eas  litteras  inde  avide  expectabatur  re- 
sponsum,  sed  de  die  in  diem  non  sine  Legatoram  admiratione  difiere- 
batur,  quoad  demum  mense  Martio  Principiss®  litter»  hujus  fere  teno- 
ris  allatae  snnt. 


ITINERARIUM.  209 


iVbs  Dei  Gratia  AnuUia  Elisabeiha  HassuB  Landgravia  ex  Illustri  San- 
guine  Camitum  Hanaviensium  et  Muntzenbergerorumj  etc.  Vidaa. 

PR£MISSA  perhmmana  et  fayorabili  salate  et  propen8&  Yoluntate, 
Perillastres,  Prsenobiles,  perhonoratos  Doctissimos  ac  imprimis  di« 
lecto0  scire  yolumuSy  litteras  yestras  Norimberg&  ad  nos  datas,  serias  et 
noii  nisi  quarto  hajus  stilo  noYO  Lipstadii  noe  accepisse,  eo  plane  tem- 
pore  qao  destinayeramas  ona  cam  dilecto  nostro  filio  ad  ordinariam 
residentiam  nostram  proficiscit  ideoque  hacasqae,  hoc  est,  in  reditam 
iiostram  responsnm  distalisse,  maxime  com  necessarium  judicaremas 
cum  Consiliariis  nostris  summam  litteram  yestrarum  communicare,  spe* 
ramus  itaque  dilationem  responsi  nostri  yitio  nobis  minime  tribuendam. 
Et  sicut  nobis  ex  prsBfatis  litterisi  sane  laudabilis  intentto  yestra  et 
INorimbergse  nomine  Electorum  Sacri  Romani  Imperii  CoIIectorum, 
Scopns,  ut  scilicet  inter  supremum  Imperii  caput,  ejnsqne  membra,  dif- 
ferentisB  componantury  ac  sine  fnco  Oermana  sinceritas,  positft  omni 
contentione  ac  diffidentia,  reducatur,  atque  ita  omni  possibiU  modo  uni- 
versalis  pax  restanretur»  gratissimus  fnit»  ita  toto  cordis  affiBctn  optamus, 
ut  Deus  ad  rem  adeo  desideratam  tamque  necessariam  uberrimam  lar- 
giatnr  gratiam,  ut  tandem  communibus  miseriis  et  calamitatibus  ponatnr 
modus,  ac  tanta  Christiani  sanguims  profluyies  sistatnr,  ac  Sacrum  Ro- 
manum  Imperium  aliquando  tandem  ad  pristinam  tranquillitatem  reyer- 
tatur. 

Quod  yero  ad  noe  fatemnr  coram  omnipotente  Deo,  et  conscientia 
nostra^  nos  obligatam,  quantum  quidem  homana  industria  permittity 
samma  cum  diligentia  cooperari,  quandoquidem  grayiter  semper  tuli- 
muBf  nec  uUatenus  probare  aut  promoyere  desidersyimns^  ut  charissima 
nostra  Patria  Oermanicffi  nationis  ab  antiquis  moribus  I^ibus  et  statu 
deflecteret,  ac  (quodipsnm  Dominationes  yestrse  in  suis  ad  nos  litteria 
tangunt)  extemomm  Principum  dominatai  subjiceretur.  Utrum  yero 
ad  boc  propositum  promoyendumy  Mogunti»  tractata  inter  nos  et  Im- 
perialem  Majestatem  pacificatio  tantum  potuerit,  quantum  k  yobis  insi- 

BB 


210  ITINERARIUM. 

nuatur,  haudquaquam  certe  comprebendimus :  quo  usque  veroproces- 
serit  dicta  pacificatio,  ut  scilicet  penes  solam  ratificationem  suse  Csssarese 
Majestatis  et  nostram  subsisteret)  satis  etiam  nunc  noTimus :  in  qno 
genere  quantum  ad  nostram  partem»  ita  noe  semper  habuimus»  ut  quoad 
ratificationem  nostram  subscriptam  et  consignatam,  Moguntiamque 
missam  nihU  desiderari  potu^t:  oum  Ter6  ex  parte  su»  Caesajrese 
Majestatia  confirmatio  non  sequeretur  ut  couTentum  promissnmque 
fueiaty  ac  identidem  punctus  Religionis,  in  diYersis  clausulis  immatare- 
tur,  negotium  illud  dissipatum  iuityquoad  denique  successu  tempoiia 
nostrse  res  illuc  disponerentur,  ut  porro  ab  armis  recedere,  et  cnm  ex- 
temis  Principibus  pacta  conclusa  et  firmata  rescindere  sine  grayissima 
Gkllorum  et  Suecomm  Begum  offensa,  jam  non  possimns,  etsi  omnia 
qus  Moguntis  tractata  et  scripto  etiam  proposita  sunt,  jam  serius  ab 
Imperiali  Majestate  aunuerentur.  Hac  enim  ratione  coronas  illas 
ambas  nobis  hostis  constitueremus,  quod  sana  nec  Romano  Imperioy  nec 
nostris  dilectique ;  Filii  nostri  terris,  multum  foret  proficuum* 

Nec  illud  quoque  satis  sincere  ad  Dominationes  Yestras  relatum  est, 
quasi  yero  sua  Caesarea  Majestas  omnia  Moguntise  tractata  et  acta,  tan* 
dem  juzta  nostram  yoluntatem  et  libitnm  clementissim^  nobis  indul- 
sisset;  long^  enim  aliter  delegatus  Commissarius  noster  Joannes  Gnli- 
elmus  Hom  nuper  et  verbo  et  scripto  de  Mc^ntina  tractatione  cum 
debit&  submissione  retulit,  quod  scilicet  in  puncto  Religionis  una  ez 
praecipuis  clausulis,  ut  scilicet  alii  quoque  Principes  ac  Statos  Sacro 
Romano  Imperio  subditi  nostrfleque  fidei  addicti  comprehendi  deberent 
(quod  ipsum  sua  charitas  Mc^ntinus  Elector  expressis  verbis  conces- 
serat)  in  diplomate  confirmatorio  k  C«sare  remissoy  omissa  fiierity  quod 
merito  et  nobis  et  aliis  fidei  nostrse  conjunctisy  varias  cogitationes  par 
rere  potuit  et  debuit  Insuper  (quod  silentio  preeterimus)  petitam 
quoque  k  nobis  fuerit  Moguntifle,  cum  ultima  decIaFutio  Csesarea  aperi- 
retur,  ut  militem  nostmm  cum  Caesareo  exercitu  conjungeremus,  vel 
cert^  ut  minimum  permitteremus,  ut  copise  nostrse  k  Csesare  imperia 
caperent,  quod  ipsum  etiam  contra  pacta  conventa  fuit,  cum  abonde 
ante  declaratum  esset,  cur  id  fieri  nullo  modo  posset» 

Haec  vero  omnia  in  eum  duntaxat  finem  aliegamus,  ut  Dominationes 


ITINERARIUM.  211 

▼estrs  Tide&nt,  nos  nec  subezordiomy  necBub  exitaniy  in  oonfirmatione 
Pacifici  tract&tos  Olins  uUatenus  obBtacnla  poenisse :  testamnr  qnoque 
ooram  oculis  Divinte  Majestatis,  quod  huc  usque  omni  contentione 
nostra,  in  hoc  mundo  nil  potias,  quam  pacem  optaverimnsy  yel  maxim^ 
ob  grayissimam  cnram  nobis  incumbentem  circa  filium  nostrum  mino- 
rennem,  cui  (quoniam  ejus  tutelam  suscepimus)  suo  tempore  responden- 
dnm  erit,  si  qua  oommodis  illius  obetaremus.  Utinam  saltem  per 
Moguntinensem  tractatnm  plena  pax  in  totam  afflictam  Gkrmaniam 
rednci  potoisset,  certe  k  nobis  nulla  unquam  remota,  nnllum  impedi- 
mentum  fuisset,  injectum :  sed  quemadmodum  mihi  semper  dubium 
fait)  an  particularis  hujusmodi  tractatus  scaturiginem  tam  cruenti  belli, 
ex  qua  jam  tota  Gkrmania  innndatur,  obstmere  et  cohibere,  exteromm 
Principum  yires  firangere  et  propulsare,  et  universalem  pacem  (sine  qua 
particularis  tranquiliitas,  qudiscunque  demum  sit,  secure  consistere  ne- 
quit,  quod  yariamm  Nationum  luculenta  exempla  abunde  probant)  red- 
dere  et  stabilire  possint;  ita  tempomm  horum  motus,  quoquo  modo 
possumus,  in  meliores  annos  et  aptiora  tempora  ferre  debemus.  Hanc 
vero  ad  constantem  quietem  et  universalem  pacem  in  Oermania  stabili- 
endam  securissimam  et  regiam  yiam,  pro  nostra  simplicitate,  indica- 
remus.  8i  primo  Generalis  amnistia  procuraretur,  priyata  commoda 
seponerentur,  patris  communibus  rebus  particularia  emolumenta  post 
haberentur,  hisce  1)eIIomm  motibus  inique  ablata,  maxim^  yiduis  et  pu- 
pillis  restituerentury  Religionis  et  fidei  res  in  pristin&  libertate  intact» 
rdiBquerentur^  constitutiones  Imperii  sojutares  ad  debitam  obseryantiam 
restaurarentury  necessitates  Imperii  Gkneralibus  Gomitiis  omnium  Prin- 
cipum  et  statuum  juxta  antiqna  jura  proponerentur,  et  examinarehtur» 
difficnltates  quoque  cujusque  ibidem  audirentur  et  benigne  disputaren- 
tur :  per  qus  imprimis  justiasima  omnipotentis  Dei  ira,  unde  omnes  has 
calamitates  proficisci  nimis  quam  certum  est,  pacaretur,  orti  et  jam  in 
omnem  prope  Enropam  diffusi  motus  et  difierentisBy  si  non  omnino  tol- 
lerentur,  saltem  aliquatenus  mitigarentur,  exteris  Principibus  omnis 
ansB  moyendomm  et  continuandoram  bellomm  tolleretur,  Romanimi 
Imperium  indiyisum  in  antiquo  yigore  conseryaretur,  periculum  quoque 
externi  Dominatus,  k  yestris  Dominationibus,  in  propriis  litteris  al- 


212  ITINERARIUM. 

legatum,  caveretar,  viresqiiey  quas  in  Imperio  reliquffi  forent,  contra, 
Torcam»  si  qnando  is  contra  Christianitatem  hostilia  arma  moveret^ 
integne  conservarentnr,  et  in  defensionem  objicerentnr,  ac  deniqne  glo- 
riosuB  BCopuB  ab  Electorali  Collegio  et  Dominationibus  vestris  propo- 
flitufl  per  gratiam  altiflrimi  plene  attingeretnr. 

Haec  omnia  (qnemadmodum  nuUadubito)  Bominationes  Testras  no* 
mine  fluorum  Principalium  summa  cum  diligentia  in  hoc  conventn 
vefltro  curaturafl»  ita  aflflecuro^  nos  modicum  noetrum  quod  in  nobifl  est  in 
eum  quoque  finem  libenter  collaturam,  ac  juzta  petita  vefltra,  qui  con- 
gregationi  vestr»  intersuit  (modo  litterae  flecuritatifl  necessarias  pro  ita 
et  reditu  obtinuerint)  de  legatnram,  qui  juzta  mentem  noBtram  ita  se 
habituri  sint,  ut  ex  flermone  ipflorum  Gkrmanus  noflter  et  ad  pacem  pro- 
pensufl  animufl  omnibufl  abunde  patefiat. 

Poterimufl  (ni  fallor)  quoque,  tantnm»  apud  ezterofl  etiamnum  in  Im- 
perio  et  contra  Gtermaniam  miUtantes  Principefl,  (quibuscum  Dominus 
Conjuz  noater  pientisrimae  memoriie  in  Comitiis  lipfliensibus  ab  £lec- 
toribus  aliisque  Sacri  Bomani  Imperii  Principibus  et  statibus  Anno  M. 
DC.XXXI.  celebratisy  pro  libertate  Imperii  tuenda  et  conservanda,  se 
obligavity  et  huc  usque  k  nobis  etiam  constanter  perseveratum  est,  ob 
graves  persecutiones  qnas  nos  sBque  ac  dilectufl  filius  noster  immerentefl, 
ut  Dominationefl  vefltrs  ipsaemet  uorunty  passi  sumus,  ita  ut  nec  adhuc 
k  confoederatione  eornm  commode  recedere  possimus)  ut  eos  illuc  com- 
modis  rationibus  adducamus  ut  pacem  potius  Jmperio  proficuam  quam 
ad  ulteriores  turbas  eztemis  Principibus  movendas,  arma  amplectantur, 
cum  ipsi  eztra  controversiam  pacifici  Principes  sint  et  haberi  velint,  nec 
aliud  desiderent,  quam  ut  cuivis  pro  squo  et  bono  satbfiat. 
,  Quod  Dominationibus  vestris  loco  responsi  cekre  nolui,  unaque 
omnes  Dei  protectioni  commendo.  CasseUis  14.  Martii  Anno  1640. 
Vestris  Daminationibus  Ad<UcHssima 

Am AUA  EUSABBTHA. 

Quam  igitur  pacem  Landgravia  Hasflis  inire  voluerit,  hae  ejus  litterae 
satifl  innuunt.  Interea  servabatur  inviolatum  armistitium  inter  Cesa- 
reanos  et  Hassos  per  Westphaliam. 


CAPUT  XLIX. 

JFridberga  Wetieraoia  et  Braunfelmm  Si  Whnariensibus  occupatur: 
Armorum  quoque  ImperiaUum  Suediamm^  Saxanicorum,  ac 
Srandenburgeneium  Succesnu. 

ROCESSERANT  interea  LegioDes  Saxo-Wimarifle  po- 

tissima  ez  parte  in  Wetterayiam,  et  cnm  Fridber^mi 

Buis  consiliis  aptam  esse  yidiasent)  minis  pei^ntayerunt, 

facile  fiiit  jam  ad  imperia  promptos  ejusmodi  machinis 

expngnare,  qni  nltro  portas  tam  expectato  hospiti  pan- 

dere  parati  erant :  Qnod  genus  hominum  merito  detesteris  amice  Lector, 

quoniam  ii  qui  immediat^  imperio  Bubsunt,  tam  malevole  cum  hostibuB 

coUndant,  quique  Imperatoris  Legionem  nno  ab  hinc  anno  armata  etiam 

mann  contra  juBsum  Cflesaris  nrbe  prohibere  parati  erant  nisi  eagax  ex 

arce  Prsefectns  obstitissety  nunc  nullam  prorsus  vim  ab  imperii  capita- 

libns  inimicis  sustmeant.    Decimo  itaqne  Januarii  patulis  portis  Wi- 

marienses  copi»  intromissse  sunt:  dedita  urbe  fiicile  fuit  Burgum  quo- 

qne  necessaria  ope  ac  sufficiente  milite  destitutum  ad  deditionem  cogere, 

Yel  potius  persuadere.    Insidebat  dictum  Burgum  Capitaneus  quidam, 

cnm  qninquaginta  ut  aliqui  assemnt,  yel  ut  alii  cnm  paucioribus  grega- 

riis  militibuSy  cui  dubio  procul  non  admodum  arduum  fuisset  aliquan- 

tnlum  hostium  soUicitationes  rejicere,  ant  impetnm  contrariis  yiribus 

propulsare  tantispery  quoad  snbsidinm  alinnde  fuisset  snbmissum.    At 

nec  htc  ipse  diu  tergiyersat  est,  sed  quam  mox  exitum  cum  suis  pactus, 

locum  cseteroqui  arte  et  natura  abunde  munitnmy  in  hostium  potestatem 

tradidit.    Qnamvis  ipse  postea,  yerene  an  pallii  ignavifle  suas  obtexendi 

gratia,  nescio^  Burgi  Dominoe,  yiros  nobilesy  et  imprimis  strenuos  incu- 

saverit  quod  locum  k  necessario  comeatu,  et  armamentarium  k  reliqua 

munitione,  qua  sine  nihil  effectum  datur,  temere  destituerint.    Ut  ut 


204  ITINERARIUM. 

profani  Duz,  et  maritims  classis  Prflesul,  cursum  suum  Anderam  et 
Couronnam  direxit. 

III.  Octavo  decimo  Augusti  duodecim  muliones  cum  mulis  suis  pe- 

cunia  bene  onustis,  Basileam  appulerunt,  qui  deduxisse  illuc  dicebantur 

sexcenta  Imperialium  millia.     Hi  iidem  asseveranter  referebant,  longe 

adhuc  majorem  pecunise  vim  in  via  esse,  mittique  eam  k  Galliarum 

Rege  pro  stipendiis  solvendis  Wimarico  militi.    Eorum  relationem  non 

vanam  fuisse  eventus  docuit,  quoniam  intra  quindecim  dierum  spacium, 

duodecies  centena  millia  Imperialium  inter  Wimaricas  copia»et  Oallica 

agmina  dissipata  esse  liquido  compertum  est.    Merito  miraberis  lector 

unde  tantffi  impenssB  Gallorum  Regi  ?  sed  desinesy  ni  &Uory  mirari  si 

exactiones  Regis  vix  aut  ne  vix  quidem  subditis  tolerandas,  considera- 

bis;  unde  non  injuria  olim  Imperatorum  porteutum  Pusillo  in  corpore 

Magnus  Carolus  hujus  nominis  Quintus  Galliae  subjectam  plebem  cnm 

asinis  contulit.    Causam  namque  rogatus  aliquando  k  Grallorum  Rege 

Francisco  I.  qui  fieret,  quod  cum  Carolus  tantis  imperiis,  tot  regnb  tam 

opulentis  provinciis  prseessety  nihilominus  inde  nihil  emolumenti  caperet, 

imo  de  suo  immanes  sumptus  in  bella  et  expeditiones  quot  annis  impen- 

deret ;  non  minus  salse  quam  veraciter  respondit :  se  quidem  Germanis 

in  Imperio  imperare  ut  Dominis;  quos  ideo  modestius  haberet,  ne  k 

Dominatu  in  extremam  egestatem  ejiceret :  Hispanis  vero  dominari  ut 

fratribus,  quibus  sBqualem  secum  fortunam  ex  animo  faveret:  Indis 

autem  et  exteris  in  novo  orbe  nationibus  jura  dicere  ut  filiis,  quibus  non 

deceat  eripere  panem  et  dare  canibus,  Belgis  denique  imperia  diribere 

ut  sociis,  quorum  societate  quam  diutissime  gaudere  velit.    Francisci 

vero  Regis  opulentiam  inde  esse  quod  imperaret  asinis  jam  pridem  ad 

ferenda  tributaria  onera  assuefactis. 

IV.  Tertio  decimo  Augusti  die,  in  Munitione  S.  Annse  Transfuga 
Hispanus  inter  equites  signifer  capite  diminutus  est:  cujus  cadaver 
terrae  rite  mandatum,  caput  vero  in  elatiorem  perticam  elatum  ac  Hul- 
stam  vei;pus  obtutu  directum,  eo  quod  cum  Hulstensi  commendante 
occulte  dolos  machinatus  esset,  suamque  in  qua  agebat,  munitionem 
hosti  tradere  voluisset. 
y.  Nono  Augusti  sexcenti  Croatse  Fridburgum  Brisgoise  profecti 


ITINERARJUM.  206 

sunt  expeditissiinifl,  ut  solent,  eqais,  non  infelieiore  eyentn,  omnia  enim 
f  ridburgensinm  pecora  ez  pascaiB  abegeront :  contra  quos  quidem  Co- 
lonellus  Kanoffiky  cum  numeroso  equitatu  egressus  est,  ut  Croatas 
insequeretur,  prsedamque  abactam  recuperaret,  sed  ita  ex  insidiis  ab 
adyersariis  suis  acceptus  est,  ut  et  ipse  aegre  eorum  manus  evaserit,  et 
de  suis  non  minus  sedecim  diti  immolayerity  imo  triginta  etiam  inter 
quos  supremus  yigiliis  Prsefectus  in  captiyitatem  ableg&rit. 

YI.  Eodem  die  Drest&  insignis  equitatus  de  Saxonibus  Fridbergam 
Misnis  abiit,  istic  se  cum  desultoriis  supremi  Haubitz  conjuncturus,  ac 
una  cum  illis  persecuturus  Suecos,  inter  quos  Colonellus  H6ckinger, 
qui  copias  hostiles  ducebat,  multique  alii  preecipufle  auctoritatis  magni- 
que  nominis  erant,  Erfordiam  tendentes,  ut  deficientem  istic  annonam 
et  ad  bellum  necessaria  inferrent.  Hi  cum  Marieeburgum  appulissent, 
ac  trecenti  equites  in  foro  designationem  hospitiorum  expectarenty  subito 
k  Dictis  saxonibus  septingentis  circiter  equitibus  per  tres  portas  subito 
illatis,  obruti  sunt,  perditisque  omnibus  impedimentis,  prsecipui  Ducum 
in  captiyitatem  Fridbergam  abducti.  Non  tulerunt  hanc  audaciam 
impun^  Saxones,  Sueci  enim  conjunctis  yiribus  Hala  egressi  sunt  et 
prope  Dessayiam  duas  onerarias  preciosis  mercibus  multoque  argento 
onustas,  quae  Dresta  Magdeburgum  tendebant,  expil&runt,  praeterque 
praedam  haud  contemnendam^  multam  auri  argentique  copiam  obtinue- 
runt. 

.  VII.  Vicesima  septima  Augusti  Serenissimus  Princeps  Franciscus 
Carolus  Saxo-Layenburgicus,  cnm  relicta  Bethlemo  Gabore  yidua  ma- 
trimonialia  pacta  iniit,  ac  Oedenburgi  noctu  sub  horam  undecimam  in 
sedibus  Consularibns  copulatus  est. 

VIII.  Sub  Exordinm  Septembris  Oeorgio  Brunsuicensium  et  Lune- 
burgensium  Duci  Serium  diploma  concemens  restitutionem  Episcopatus 
Hildesiensis  per  Dominum  Notari|im  QsSlel  insinuatur ;  quo  Princeps 
plurimum  ofiensus  est,  ideoque  duas  adhuc  Legiones,  ad  jam  conscrip- 
tas  aliiis»  colligi  jussit,  Castraque  ad  Northeimium  metari  yoluit.  Quo 
nuncio  Isetus  Generalis  Suecorum  Bannirins  quam  primum  subdito  sibi 
Generali  locumtenenti  Koningsmario  prsecepit  ut  Brunsuicensi  ac  Lu- 
neburgico  omnibus  yiribus  suppetiatum  iret,  si  qua  ab  eo  postularetur. 


206  ITINERARIUM. 

IX.  Septiino  deeimo  Octobris  Comes  quidam  natione  Hungarns  cnm 
qningentis  eqnitibns  Praga  dimittitur,  ut  de  Sueco  ciroa  Brondnsium 
i^ente  certa  indagaret  et  referret  ad  exercitum  nostrum  nuncla  :  bic  oon 
multo  post  egressum  suum  k  Suedicis  latrunculis  circnndantor,  ac  equo 
in  fugk  coUabente,  ab  hoste  interoipitur,  ipse  rero  libertati  aasuetns 
captivitatem  legrius  ferens  mnlto  oonatu  captivitate  se  ezpedire  ad  labo- 
rat,  cumque  non  nisi  armata  manu  id  obtineri  posae  videret;  cassim 
punctim  quo  oasus  ftrebat  in  obvios  sine  discrimine  seevit,  ita  nt  ipee 
deniqne  septem  plagis  sauoius  animose  conoiderit  Ejos  cadaver  Hnn- 
gari  vel  suo  etiam  sanguine  redimendum  putarunt,  qno  circa  renovato 
prselio  pro  Ductoris  sui  exuviis  multo  suorum  sangnine  depngnant, 
quoad  tandem  ab  hoste  extorserunt  ex  anime  corpas,  qnod  Pn^m 
secum  abduxerunt,  ac  perhonorifice  ut  vimm  bellicoeum  decebat  sepol- 
chro  intulerunt. 

X.  Hoc  eodem  mense  gravissimi  motus  inter  Angloe  et  Scotoe  glis- 
cnnty  ob  oeremonias  quaedam  Ecclesiasticas  vel  innovandae  vel  abro- 
gandas;  qui  haud  dubie  suo  tempore  in  apertissima  et  cmenta  belia 
videntur  empturi.  Scoti  typis  diploma  evulgaront  qno  sibi  suisque 
rebus  pallinm  prsDtexebant,  Justitiamque  sibi  patrocinantem  multis  ar- 
gumentis  adducebant.  Contra  vero  Angloram  Rex  minaoissimas  easque 
patentes  litteras  passim  affigi  fecit,  quibus  Scotoram  rebellionem  serio 
exaggerabat,  reosque  Criminis  LsBsse  Majestatis  Regise  adducebat :  om- 
nes  porro  Principes  et  status  obtestabatus,  ne  k  suo  capite  dissidentia 
membra  audirent,  aut  in  re  iniqua  iis  auxilio  adessent. 

XI.  Mense  Novembri  illustrissimus  Princeps  ac  Dominus  de  Egg^n- 
berg  matrimonio  sibi  junxit  Marchionis  Christiani  Culmbacensis  miiam : 
Sponsaque  eo  tempore  Ratisbonse  magnifico  cum  apparatn  aocepta  est, 
cujus  honori  omnia  tormenta  bellica  majora  minoraque  soluta  snnt,  ac 
postmodum  etiam  ibidem  nuptise  regio  prope  sumptu  oelebratas.  Eodem 
prope  iempore  Comes  de  Fuentes  post  diu  summa  cnm  patientia  per- 
pessos  dolores  Antnerpiee  pie  in  Domino  obdormivit,  ejus  mortem  omne 
pr(^e  Belgium  acerbo  euni  dolore  sensit,  quippe  qui  ob  fidem  et  vigi- 
lantiam  apnd  omnee  sammse  infirasBque  conditionis  homines  erat  da- 
rissimos.    Nec  multo  post  Ratisbonse  quoque  vivis  excessit  Generalis 


ITINERARIUM.  207 

Commissarius  Ossa,  ejns  mors  fnit  perqnam  ▼iolenta  et  gravis,  qnippe 
qui  qnadridno  elingnis  sine  articnlata  Tooe  decnbnit.  Omnibns  Reli- 
gioeomm  domiciliis  Legata  fecit  eximia.  Cadaver  vero  ipsins  apnd 
Patres  Dominicanos  tantisper  depositum  est»  quoad  data  opportnnitate 
alio  transferri  possit. 

XII.  Mense  Decembri  Principis  Anriaci  Conjnx  snb  horam  tertiam 
et  qnartam  matntinum  HagSB  Comitis  felici  partn  filinm  enixa  est»  ad 
cujus  <Mrtnm  omnes  in  nrbe  campabeB  compnlsatSB  snnt»  ignes  qaoqne 
festi  in  signnm  commnnis  letititt  excitati»  £nm  ex  aqnis  Instralibus 
nomine  Regis  Christianissimi  sustnlit  Gulielmus  Nassovis  Comes* 

Sub  exitum  quoque  anni  hnjus  ad  Norionm  montem  Comitia  Prin- 
cipum  Electomm  celebrari  ceperunt»  in  qnoram  adventnm  mnlta  domns 
et  conclavia  expurgata  et  magnifioe  omtii  oraatns  genere  exoulta  sutit. 


CAPUT  XLVIIL 

Quid  Anno  M.DC.XL.  in  Condtiis  Noricis  Actum. 

I^UB  ingressnm  Anni  hnjns  M.DC.XL.  snmmo  omnium 
consensu  NorimbergsB  collecti  erant  Eminentissimornm 
Serenissimorumqne  Principnm  ac  Electoram  Mogun- 
tiniy  Coloniensis»  Saxonis,  Brandenbnrgici  ac  Bava- 
ris  Ducis  L^ti,  quod  proxim^  snperiore  capite 
obiter  notavimns,  cnriamque  consiliis  destinatam  fireqnentabant  sednlo, 
agitabantqne  seria  de  pacificando  Romano  Imperio,  totaqne  Oerma- 
nift  in  pristinam  tranquillitatem  ac  statnm  reponendft.  Consilia,  de 
mediis  item  sollicit^  cogitabant,  quibns  exteri  Reges  ac  Principes  k 
confiniis  Imperii  arceri  ac  prohiberi  possent:  cum  ecce  tibi  Invictissi- 
mns  Romanorum  Imperator  Ferdinandus  III.  alium  conventnm  ipso- 
rummet  Electorum,  Principnm  ac  statnnm  Imperii  indici  fecit. 


208  ITINERARIUM. 

Interea  vix  quidquam  intelligi  poterat  ex  iis,  qu»  tam  freqnentibai 
ConveDtibus  NorimbergSB  consultabantur  aut  eoncludebantnr :  quoc 
multis  admodum  probabatur.  Dicebanturque  omnes  qui  ad  secretiora 
con8iIiaadhibebantur,8acramento  BeBubinitiumprimi  consessus  obstrinx- 
isse,  ut  quidquid  actum  esset  in  arcanis  collationibus  quam  studiosissjrae 
Yulgus  aliosque  qui  ad  consilia  non  admittebantur,  celaretur,  quod  ipenm 
juramentum  singulis  quibusque  conventibuB  in  memoriam  toti  Collegio 
Consultorum  revocabatnr.  Itaque  nil  quidquam  resciri  poterat  nisi  sola 
propositio  super  qua  conscripti  Patres  deliberarent  que  his  fere  capitibus 
subsistebat. 

I.  Qua  ratione  quibusve  modis  Sacrum  Romanum  Imperiom  ad  priB' 
tinam  et  constantem  Pacem  reyocari  posset. 

II.  Qua  via  Sueci  ex  prsecipuis  munitionibus  abigendi,  et  imposteriun 
arcendi  essent. 

III.  Quoniam  hoc  rerum  statu  media  pecuniaria  omnino  defioerent, 
quo  alio  medio  Suecis  ac  imprimis  Brandenburgico  Electori  satbfieri 
ad  interim  posset 

Scriptum  fuerat  sub  mensem  Febmarium  &  Congregatis  Norimbergse 
Legatis,  ad  varios  Romani  Imperii  Principes,  et  inter  caeteros  qnoque 
ad  Landgraviam  Hassis,  ad  eas  litteras  inde  avide  expectabatur  re- 
sponsum,  sed  de  die  in  diem  non  sine  Legatorum  admiratione  diffire- 
batur,  quoad  demum  mense  Martio  Principiss®  litterae  hnjus  fere  teno- 
ris  allataB  sunt. 


ITINERARIUM.  209 


iVos  Dei  Qratia  Amalia  Elisabetha  Htusim  Landgravia  ex  Illustri  San- 
guine  Comitum  Hanovieniium  et  Muntzenhergercrumj  etc.  Vidaa. 

PR.^EMISSA  perhmnaiia  et  &Torabili  salate  et  propensft  Tolantate, 
Perillostres,  Prttnobiles,  perhonoratoB  DoctisBimos  ac  imprimis  di- 
lectoB  Bcire  TolamaB,  litteras  Testras  Norimberg&  ad  noe  datas,  serins  et 
non  nisi  qnarto  hnjus  stilo  noTO  Lipstadii  nos  accepisse,  eo  plane  tem- 
pore  qno  destinaTeramns  ana  cnm  dilecto  nostro  filio  ad  ordinariam 
residentiam  nostram  proficisei»  ideoqne  hncnsqaei  hoo  est»  in  reditam 
uostram  responsnm  distalisse,  maximecum  necessarium  judicaremas 
cum  Gonsiliariis  nostris  sammam  litteram  Testraram  commanicare,  spe- 
ramoB  itaqne  dilationem  responsi  nostri  Titio  nobis  minime  tribnendam. 
Et  sicnt  nobis  ez  prsefatis  litteris,  sane  laadabOis  intentio  Testra  et 
Norimbergse  nomine  Electornm  Sacri  Romani  Imperii  CoUectoram, 
Scopos,  nt  scilicet  inter  snpremam  Imperii  capat,  ejosqae  membra,  dif- 
ferentis  componautar,  ac  sine  faco  Germana  sinceritasy  positft  omni 
contentioue  ao  diffidentia,  reducatur^  atque  ita  omni  possibili  modo  uni* 
Tersalis  pax  restauretnry  gratissimus  f nit»  ita  toto  cordis  affectu  optamus, 
ut  Deus  ad  rem  adeo  desideratam  tamque  necessariam  uberrimam  lar- 
giatur  gratiam^  ut  tandem  communibus  miseriis  et  calamitatibus  ponatur 
modus,  ac  tanta  Christiani  sanguinis  profluTies  sistatur,  ac  Sacrum  Ro« 
manum  Imperium  aliquando  tandem  ad  pristinam  tranquillitatem  rcTcr- 
tatar. 

Quod  Tero  ad  nos  fatemur  coram  omnipotente  Deo,  et  conscientia 
nostra,  nos  obligatam,  quantum  quidem  humana  industria  permittit, 
samma  cum  diligentia  cooperari,  quandoquidem  graTiter  semper  tuli- 
musy  nec  ullatenus  probare  aut  promoTere  desideraTimus,  ut  charissima 
nostra  Patria  Gtermanicse  nationis  ab  antiquis  moribus  legibus  et  statu 
deflecteret,  ac  (quodipsum  Dominationes  Testre  in  sais  ad  nos  litteris 
tangant)  extemomm  Principum  dominatui  subjiceretur.  Utrum  Tero 
ad  ^oc  propositum  promoTendum,  Mogunti»  tractata  inter  nos  et  Im- 
perialem  Majestatem  pacificatio  tantum  potuerit»  quantum  k  Tobis  insi- 

BB 


210  ITINERARIUM. 

nuatur,  haadquaquam  certe  comprehendimufl :  quo  usqae  veroproces- 
serit  dicta  pacificatio,  ut  scilicet  penes  solam  ratificationein  suae  Csesares 
Majeetatis  et  noBtram  subsisteret,  satis  etiam  nunc  noTimus :  in  qno 
genere  quantum  ad  novtram  partenx,  ita  no0  semper  habaimos,  at  quoad 
ratificationem  nostram  subscriptam  et  consignatamy  Mogantiamqne 
missam  nihil  desiderari  potnerit:  cum  Ter6  ez  parte  sase  Cseaare» 
Majestatis  confirmatio  non  eequeretur  ut  conyentum  promissumqiie 
fuerat,  ac  identidem  punctus  Religionis,  in  diversis  clauBaliB  immutare- 
tur,  negotium  illud  dissipatum  foityquoad  denique  succeBBU  temporis 
nostr»  res  illuc  disponerentur,  ut  porro  ab  armis  reced«re,  et  cnm  ex- 
ternis  Principibus  pacta  condusa  et  firmata  rescindere  sine  grayissima 
Oallorum  et  Snecorum  Begum  ofiensa,  jam  non  possimus,  etsi  omnia 
quffi  Moguntie  tractata  et  scripto  etiam  proposita  sunt,  jam  serins  ab 
Imperiali  Majestate  annnerentur.  Hac  enim  ratione  coronas  illas 
ambas  nobis  hostis  constitueremus,  quod  sane  nec  Romano  Imperioy  nec 
nostris  dilectique;  Filii  nostri  terris,  multum  foret  proficuum* 

Nec  illud  quoque  satis  sincere  ad  Dominationes  Yestras  relatum  esU 
quasi  vero  sua  Cssarea  Majestas  omnia  Moguntiss  tractata  et  acta»  tan- 
dem  juxta  nostram  Yolnntatem  et  libitum  clementissim^  nobis  indul- 
sisset;  longr^  enim  aliter  delegatus  Commissarius  noster  Joannes  OuIi« 
elmus  Hom  nnper  et  verbo  et  scripto  de  Mognntina  tractatione  cnm 
debit&  submissione  retulit,  quod  scilicet  in  puncto  Religionis  una  ex 
praecipuis  clausulis,  ut  scilicet  alii  quoque  Principes  ac  Statos  Sacro 
Romano  Imperio  subditi  nostrceque  fidei  addicti  comprehendi  debereot 
(quod  ipsum  sua  charitas  Moguntinus  Elector  expressis  verbis  conces- 
serat)  in  diplomate  confirmatorio  k  Ccesare  remisso,  omissa  fuerit,  quod 
merito  et  nobis  et  allis  fidei  nostrse  conjunctis»  Tarias  cogitationes  pa- 
rere  potuit  et  debuit.     Insuper  (quod  silentio  prffiterimus)  petitam 
quoque  k  nobis  fuerit  Mc^^untifiB,  cum  ultima  declaratio  Csesareaaperi- 
retur,  ut  militem  nostrum  cum  CsBsareo  exercitu  conjungeremnsy  vel 
cert^  ut  minimum  permitteremus^  ut  copiae  noetrte  k  Caesare  imperia 
caperent,  qnod  ipeum  etiam  contra  pacta  conventa  fuit,  cnm  abunde 
ante  declaratum  esset»  cur  id  fieri  nullo  modo  posset. 

Hsec  Ycro  omnia  in  eum  duntaxat  finem  allegamns,  ut  Dominationes 


ITINERARIUM.  211 

vegtra  yideant,  nos  n6c  sub  ezordiam,  nec  sab  ezitaniy  in  confimatione 
Pacifici  tractatos  illins  uUatenns  obstacula  posuisse :  testamnr  quoque 
coram  oculis  Divine  MajestatiSy  quod  huc  usque  omni  contentione 
nostra,  in  hoc  mundo  nil  potias,  quam  pacem  optaverimusy  yel  maxim^ 
ob  grayissimam  curam  nobis  incumbentem  cirea  filium  nostrum  mino- 
rennemy  cui  (quoniam  ejus  tutelam  suscepimus)  suo  tempore  responden- 
dam  erit,  si  qua  commodis  illius  obstaremus.  Utinam  saltem  per 
M ognntinensem  tractatum  plena  paz  in  totam  afflictam  Gkrmaniam 
reduci  potitisset,  certe  k  nobis  nulla  unquam  remota,  nullum  impedi* 
mentum  fuisset,  injectum :  sed  quemadmodum  mihi  semper  dubium 
foit,  an  particularis  hujusmodi  tractatus  scatnriginem  tam  cruenti  belliy 
ez  qaa  jam  tota  Gkrmania  inundatur,  obstruere  et  cohibere,  ezterorum 
Principum  vires  frangere  et  propulsare,  et  nniyersalem  pacem  (sine  qua 
particularis  tranquiliitas,  qualiscunque  demum  sit,  secure  consistere  ne- 
qnit)  quod  yarianim  Nationum  luculenta  ezempla  abunde  probant)  red- 
dere  et  stabilire  possint;  ita  tempomm  horum  motus,  quoquo  modo 
possumus,  in  meliores  annos  et  aptiora  tempora  ferre  debemus.  Hanc 
yero  ad  constantem  quietem  et  uniyersalem  pacem  in  Germania  stabili- 
endam  securissimam  et  regiam  yiam,  pro  nostra  simplicitate,  indica- 
remus.  Si  primo  Generalis  amnistia  procuraretur,  privata  commoda 
seponerentar»  patrise  communibus  rebus  particularia  emolumenta  post 
haberentnr,  hisce  1)eIlonim  motibus  inique  ablata,  mazim^  yiduis  et  pu- 
pillis  restituerentur,  Religionis  et  fidei  res  !n  pristin&  libertate  intactse 
rdiaquerentur,  constitutiones  Imperii  sijutares  ad  debitam  observantiam 
restaurarentury  necessitates  Imperii  Oeneralibus  Comitiis  omnium  Prin- 
cipum  et  statuum  jazta  antiqua  jura  proponerentur,  et  ezaminarentur» 
d^cultates  quoque  cnjusque  ibidem  audirentur  et  benigne  disputaren- 
tur :  per  qusB  imprimis  justissima  omnipotentis  Dei  ira,  unde  omnes  has 
calamitates  proficisci  nimis  quam  certum  est,  pacaretur,  orti  et  jam  in 
omnem  prope  Europaosi  diflusi  motus  et  difierentise,  si  non  omnino  tol- 
lerentttTy  saltem  aliquatenus  mitigarentur,  ezteris  Principibus  omnis 
ansa  moyendorum  et  continuandomm  bellorum  tolleretur,  Romannm 
Imperium  indiyisum  in  antiquo  yigore  conseryaretur,  periculum  quoque 
ezteroi  Dominatus,  k  yestris  Dominationibusy  in  propriis  litteris  al- 


212  iriNERARIUM. 

legatum,  caveretary  ▼iresque,  qns  in  Imperio  reliqase  forent,  contra 
Tarcam,  si  qaando  is  contra  Christianitatem  hoetilia  arma  moYeret, 
integrflB  ooniiervarentary  et  in  defensionem  objicerentory  ac  deniqiie  glo- 
riosas  Bcopas  ab  Electorali  Ciollegio  et  Dominationibos  Testris  propo- 
ritas  per  gratiam  altiiBimi  plene  atting^retar. 

Haec  omnia  (qaemadmodam  nnllailabito)  Dominationes  Yestras  no- 
mine  taoram  Principaliam  samma  cam  diligentia  in  hoc  oonYento 
Yestro  caratnras»  ita  assecaro,  nos  modicnm  nostram  qaod  in  nobis  est  in 
eam  qaoqae  finem  libenter  collataram»  ac  jazta  petita  Yestra,  qai  con- 
gpregationi  YestrsB  intersint  (modo  litteras  secaritatis  necessarias  pro  ita 
et  redita  obtinaerint)  de  legataram,  qai  jaxta  mentem  nostram  ita  se 
habitnri  sint,  at  ex  sermone  ipsoram  Gtermanas  noster  et  ad  paeem  pro- 
pensns  animas  onmibas  abande  patefiat. 

Poterimas  (ni  fidlor)  qaoqae,  tantam»  apad  exteroe  etiamnam  in  Im- 
perio  et  oontra  Gtermaniam  militantes  Principes,  (qoibascum  DomiDiis 
Conjaz  noster  pientissimse  memorise  in  Comitiis  lapsiensibus  ab  £lec- 
toribas  aliisqae  Sacri  Romani  Imperii  Principibas  et  statibas  Anno  M. 
DC.XXXI.  celebratis,  pro  libertate  Imperii  taenda  et  conserYanda,  se 
obligaYity  et  hac  asque  k  nobis  etiam  constanter  perseYeratam  est,  ob 
graYCs  persecationes  qaas  noe  seque  ac  dilectas  filias  noster  immerentesy 
nt  Dominationas  Yestrae  ipssemet  uoranty  passi  samas,  ita  nt  nec  adhnc 
k  confinderatione  eornm  oommode  recedere  possimas)  nt  eos  illac  com- 
modis  rationibas  addocamas  at  pacem  potias  Jmperio  proficaam  qoam 
ad  alteriores  tarbas  eztemis  Principibas  moYendaSy  arma  amplectantnr, 
cam  ipsi  eztra  controYersiam  pacifici  Principes  sint  et  haberi  Yelinty  nec 
aliad  desidersnty  qaam  at  caiYis  pro  aeqao  et  bono  satisfiat. 
.  Qaod  Dominationibns  Yestris  loco  responsi  cdare  nolai,  anaqne 
omnes  Dei  protectioni  conunendo.  CasseUis  14.  Martii  Anno  1640. 
Veitris  DaminatumUnu  AddicHssima 

AuAUk  EUSABSTHA. 

Quam  igitur  pacem  LandgraYia  Hassise  inire  Yoluerit,  hae  ejas  Jitterae 
satis  innuunt.  Interea  serYabatur  iuYiolatum  armistitium  inter  Ctesa- 
reanos  et  Hassos  per  WestphaUam. 


CAPUT  XLIX. 

Fridberga  Wetieravia  et  Braunfeliium  d  Wmariensibus  accupatur: 
Armanm  quoque  Imperialium  SuecUcanmj  Saxonicorum,  ac 
JSrandenburgensium  Successus. 

ROCESSERANT  interea  Legiones  Saxo-Wimarifle  po- 
tiflsima  ex  parte  in  Wetterayiamy  et  ciim  Fridbergam 
STus  consiliis  aptam  esse  yidisBent,  minis  pei^ntavemnt, 
ftcile  fiiit  jam  ad  imperia  promptos  ejnsmodi  machinis 
ezpngnare,  qni  nltro  portas  tam  ezpectato  hospiti  pan- 
dere  parati  erant :  Qnod  genns  hominnm  merito  detesteris  amice  Lector, 
qnoniam  ii  qni  immediat^  imperio  snbsnnt,  tam  malevole  cnm  hoetibns 
collndant,  qniqne  Imperatoris  Legionem  nno  ab  hinc  anno  armata  etiam 
mann  contra  jnssnm  Cffisaris  nrbe  prohibere  parati  erant  nisi  sagax  ex 
arce  Prsefectns  obstitisset,  nnnc  nnllam  prorsns  vim  ab  imperii  capita- 
libns  inimicis  snstineant.  Becimo  itaqne  Jannarii  patnlis  portis  Wi- 
marienses  copis  intromiss®  snnt:  dedita  nrbe  fiicile  fnit  Bnrgnm  qno- 
qne  necessaria  ope  ac  snfficiente  milite  destitntnm  ad  deditionem  cogere^ 
▼el  potins  persnadere.  Insidebat  dictnm  Burgnm  Capitanens  qnidam, 
cnm  qninqnaginta  nt  aliqni  assemnt,  vel  nt  alii  cnm  paucioribns  grega- 
riis  militibns,  cni  dnbio  procni  non  admodnm  ardnnm  fnisset  aliquan- 
tolom  hostinm  sollicitationes  rejicere,  ant  impetnm  contrariis  Tiribus 
propnlsare  tantisper,  qnoad  snbsidinm  alinnde  fuisset  snbmissnm.  At 
nec  hlc  ipse  din  tergiversat  est,  sed  qnam  mox  ezitnm  cnm  suis  pactus, 
locnm  csteroqni  arte  et  natnra  abnnde  mnnitnm,  in  hostinm  potestatem 
tradidit.  Qnamvis  ipse  postea,  Terene  an  pallii  ignavise  susb  obtezendi 
gratia,  nescio,  Burgi  Dominos,  Tiros  nobiles,  et  imprimis  strennos  incu- 
saverit  quod  locnm  k  necessario  comeatu,  et  armamentarinm  k  reliqua 
mnnitione,  qna  sine  nihil  effectum  datur,  temere  destituerint.    Ut  ut 


214  ITINERARIUM. 

sit  Capitaneus  sane  omni  culpa  vacaase  minime  creditns  est,  quippe  qsi 
nec  unicam  fistnlam  in  hoitem  exonerari  permiserity  nec  ullnm  impetom 
sed  nec  ad  impetnm  et  vim  faciendam  prseparationem  expectdrit,  ?el 
Dominos  saltem  Burgi  mature  monuerit  de  extrema  loci  necessitate. 
Ea  deditio  non  tantum  accolas  circum  vicinos»  sed  et  summae  auctori- 
tatis  yiroBy  pessime  habuit,  multamque  vulgo  yerborum  salsorum  copiam 
fecity  quippe  qui  probe  intelligebfint  qBaatis  totins  WetteFavis  inconi- 
modia  ea  deditio  facta  esset,  qaod  moz  tristis  monstravit  eTentaa. 

Capta  cnm  suo  Burgo  Fridbergi  rebusque  noniiibil  iatic  dispoaitis^  ad 
munutissimam  et  edito  loco  sitam  arcem  Braunfelsanam  itnm  est,  quse 
non  minore  perfidia  tertio  decimo  Januarii  Wimarios  admisity  soli  Com- 
mendanti  (qui  Capitaneus  fnisse  perhibetur  salvus  omdnctas  Franco- 
fordiam  promissus  est»  reUquum  prsesidium  potissimam  partem  hostilis 
stipendia  et  arma  ultro  &re  suscepit. 

Hsec  in  Wetteravia.  In  Misniam  yero  Generalis  vigiliis  FiwHBetas 
Koningsmarius  cum  subditis  sibi  L^onibus  progreditur,  ac  expilationi- 
bus  hostili  modo  modoque  non  minus  miserabiliter  indigenas  vexat, 
quam  calamitosis  incendiornm  comminationibos,  k  meticulosia  immanem 
pecunisB  summam  exprimit,  cujus  audacia  eo  etiam  processit^  ut  tubi- 
cinem  Xipsiam  quoque  ableg&rit,  qui  duo  Imperialiam  millia  ab  urbe 
exigeret,  quo  tamen  lipsienses  minime  territi,  vacuum  unde  venerat  re- 
miserunt. 

Goltsius  quoque  per  Silesiun  Dominatur  ac  civitatem  Wohkiam  ad 
deditionem  cogit.    Picolominius  non  minus  felicibus  ausiHciis  Genera- 
lissimum  SuediccMrum  copiarum  Prcefectum  Bannirium,  ex  Bobemie 
finibus  penitus  exigit,  Clunitziumque  arcem  una  cnm  civitate,  Konings- 
gracium  quoque  armata  manu  expngnat,  ac  Pnesidiam  Soediciun  qoid- 
quid  in  amus  repertnm  fiierat  fundit*  In  captivitatem  quoque  Cssarts 
eo  tempore  venerunt  ad  mille  &cile  pedites,  et  centum  desaltorii,  Asees 
quoque  Schmerschiitzium  et  Wellischium  k  nostris  interoeptse,  utrimqne 
Prsesidium  quadringentomm  selectorom  militum  hostilium  arma  Cassa^ 
rea  admisit,  Commendantes  vero  cum  locumtenente  Pnefecto  item  aalae 
Comitis  de  Hoditz  et  nobili  quoqoe  adolesoente  Bohemo  in  arctam 
custodiam  dedaoti>  sunt»     Nec  multo  post  Kosinm  nostronun  annis 


ITINERARIUM.  215 

cessil  Litomerltinm  quoqne  Banniriani  deserere  coacti  snnt  defecta 
annoniey  in  disceasa  inde  -pontem  lignemn  incendi  Toluit  Bannirius, 
multooque  praecipate  auctoritatis  yiros  tam  Eeclesiasticos  qoam  sseculfr- 
res  captiyos  abduci  jussit. 

Mense  Martio  tota  prope  Europa  tympanis  et  tnbis  perstrepebant, 
nec  erat  prope  angulus  nbi  ad  arma  non  conclamabatar^  nniversi  Prin- 
cipes  ad  bella  in  proximam  sestatem  summa  cum  cura  se  disponebant. 
Anglia  oum  Scotia  signa  eonferre  parabat,  Hispania  HoUandise  et 
Franeis  obaistere  qnl  posset  serio  meditabatur.  Francia  novas  ezpedi- 
tioncs  iu  Italiam  moliebatnr,  veteresque ;  per  Germaniam  copiaB  novo 
sobsidio  augere  volebat.  Belgium  ut  Hollandorum  infecta  consilia 
everteret  consultabatt  HoIIandia  Classem.pn^tiis  vent»  committendnm 
coneinnabat ;  sununa,  omnes  cogitationes  in  id  unum  duigebantur,  ut 
quisque  hosti  suo  superior  efficeretur»  ao  prseclara  de  inimicis  statueret 
trophiea.  Gallus  insuper  omnibus  Greneralibus  ac  Mareschallis  serio 
prseceperat,  per  totam  Franciam  numerosum  conscribere  militem,  ut 
exeunte  vere  cum  qnatuor  validis  ezercitibns  exire  in  campum  posset. 
Nec  sibi  suisqne  rebns  deerat  in  Italia  Rex  Catholicus,  qnippe  qui 
non  erat  nescius^  illic  sibi  subjectas  terras  bellomm  mole  petendas,  et  si 
qua  fieri  posset  obruendasy  de  defensione  plurimum  erat  sollicitns,  prse- 
cipae  tamen  providebat  Luxenburgensi  Ducatui,  in  quo  snspicabatur 
Gallos  perdidam  nuper  fcBdissima  strage  gloriam  qusesituros,  Flandrise 
quoque  et  Brabantise  duplicatis  ubique  prsesidiis  prospiciebat,  loca  hinc 
iude  injuria  eceli  vitium  passa,  restaurabat,  idque  hoc  aidentius,  quo 
videbat  Hollandos  conscribere  cepisse  prseter  ordinarias  oopias  ad  huo 
decem  militum  millia,  et  si  in  quem  finem  nesciret. 

Rex  Danise  similiter  cum  selectissimas  copias  hinc  inde  sparsim  col- 
legisset,  tntusqne  satis  in  sicco  solo  esse  videretnr  anxiom  quoque  ad 
navalem  exercitum  cogendum  adjeoit  attimum,  ac  mox  plurimas  naves 
Albim  Yisurgimque  pererrare  voluiti  quae  occurrentia  mercatomm 
navigia  eorumque  merces  sedulo  exanunarent,  teloniaque  exposcerent, 

Ita  igitur  rebus  undique  turbatis  sokt  prope  Suecia  in  altissima  vive- 
bat  pace,  plurimumque  gaudebat  et  delectabatur  tam  opulentis  Germa- 
niae  thesaoris,  ai^nto  auro  supeflectileque  preciosa  exteronun  t^  et 


216  ITINERARIUM. 

amplius  beata.  Comitia  quoque  Stockholmium  impor  indicta  ad  Sne 
summa  totlus  nobilitatis  omniumque  statuum  cum  satisfactione  decun 
bant,  in  quibus  unanimi  consensu  omnes  totius  Regni  statns  per  collei 
tos  istic  Legatoe  haec  fere  conduserant. 

I.  Sinceram  et  Regno  proficuam  paoem  ab  Imperio  oblatam  nea^ 
quam  esse  exdudendam. 

II.  Quod  si  bellum  continuandum  foret,  decimom  qaemvis  pei 
totum  regnum  in  subsidium  belli  continuandi  in  imperio,  esse  depo» 
cendum,  in  Annum  M.DC.XL.  et  M.DC.XLI.  Quoram  opera  n<n 
secus  ac  Anno  M.  DC.  XXVIII.  contra  hostes  usui  futnra  esset. 

III.  Ut  quiyis  civium  certo  genere  salsi  et  infumati  piscis  doUm 
oneraret,  et  sub  decimum  quintum  Aprilis  ad  AnseatiGas  urbes  suo 
sumptu  deduci  curaret,  quibus  AnnoniB  loco  Germanias  manitioni&iu 
etiamnum  in  sociorum  potestate  constitutis,  prorideretor.  «. 

ly.  Ut  tota  Regni  Nobilitas  ad  quintum  decimiim  Aprilis  parata 
esset  ad  iter. 

Porro  in  toto  regno  naves  concinnabantur,  multoqne  sampta  miliie 
et  munitione  instruebantur,  et  in  subsidium  multi  ondique  adhuc  mi- 
lites  conscribebantur,  ita  ut  solus  Comes  de  Thurn  per  Ragenaem  Pa- 
triam  Legionem  mille  ducentornm  peditum  coUigendam  ausceperity 
Colonelli  yero  locumtenens  Mittelung  in  viginti  tribus  arbibns  Pomera- 
uiffi  ad  id  destinatis  selectum  quoque  militum  conscripserit. 

Bannirius  interim  in  Imperio  nostros  ludere  et  adunco  naso  yariis 
ambagibus  nunc  hac  nunc  illac  circumducere  yidebatur,  ut  enim  Lito- 
meritium  deseruit,  in  Thuringiam  moyit,  Caesarei  yero  poetquam  Oe- 
nendem  yigiliis  Prsefectum  Bredaw  cum  decem  Legionibus  equitam 
Falckenayinm  prsemisissenty  ipsi  cum  reliquo  exercitu,  tormentis  impe- 
dimentisque  Koningswertha  Egram  tandem  contendunt. 

Ducebat  sinistram  Bannirici  ezercitus  alam  ex  decem  yel  duodecim 
circiter  Legionibus  equitum  conflatam  Oeneralis  Major  Wittenberg,  ac 
circa  Yojtlandiam  ad  Playyen  ac  Weydam  subsistebat.  G^eralis  yero 
yigiliamm  Prsefectus  Pful  praeerat  deztr»  alse,  deduxeratque  jam  eam 
Altenburgum  usque,  ibatque  ulterius  ut  Koningsmarckio  snccederet; 
yocabatur  enim  htc  loco  alterius  ad  exerdtum,  ut  in  labores  fatigatomm 
sociorum  subiret. 


CAPUT  L. 

Ziiiiera  quadam  Bannirii  ad  Picolominium  et  Pieohminii  ad  Ban- 
nirium.  Item  alim  Generalis  locumtenentis  Luneiurgici  Joannis 
Gasparis  Klitzing  ad  Picolominium  et  Picolominii  ad  illum  re- 
sponsum. 

ACTA  Wiinariensium  Cattoram  et  Lnnebnrgensium 
cum  Bannirio  conjunctione,  Salfeldiffi  nostri  hsBrebant, 
nec  procul  inde  aberant  hostiles  copiae,  nec  fieri  aliter 
poterat  quin  ultro  citroque  varii  captivi  in  castra  dedu- 
cerentur :  de  quorum  commutatione  paulo  post  lis  orta, 
cum  Picolominins  nonnuUos  de  Luneburgensi  ac  Hasaico  exercitu  reti- 
neret.  Bannirius  vero  commutari,  ut  suos^  Tellet :  unde  litteris  inter 
duces  certatum  est.  Earum  ez  authographo  copias  huc  anneotami  spe- 
rans  eas  Lectori  non  ingratas  ibre,  ut  intelligat  quomodo  inter  se  adver- 
sarii  ezercitus  primores  agere  consueTerint. 

COPIA  LITTERARUM. 

Suedici  Exercitus  Oeneralis  ac  Mareschalli  campi  Joannis  Banrwrii  ad 
Perillustrem  Dominum  Comitem  de  Picolomini  datarum. 

Perillustris  Domine  Comes,  &c. 

CJ2TERUM  sperassem  in  conmiutatione  captivorum  ez  parte  snas 
ExceUentifle,  sicut  et  ex  hac  nostra,  nullam  fore  Nationis  et  per« 
sonarum  exceptionemy  quandoquidem  vero  officiarii  exercitnum  Prin- 
cipis  Brunsuicensis  ac  Luneburgensis,  similiter  et  Landgraviae  Hassias 
apud  me  difficultates  movent,  ac  aegr^  ferunti  quod  licet  snos  simul 
eaptivoa  una  cum  nostris  dimiserint,  ipsorum  tamen  apud  vos  retenti 
sinty  sicut  quod  et  nonnnlli  ad  meum  exercitum  pertinentes  emanserint, 

F  F 


218  ITINERARIUM. 

imprimisqiie  aliqiii  ex  Comitis  de  Hoditz  &milia  commntati  non  Btnt» 
merito  qaeror.  Quare  quam  officioskBime  rogo  saam  ExceUentiain,  nt 
sna  aactoritate  eo  rem  disponere  dignetar»  ut  omnea  irti  scrapali  qaibiis- 
canqae  etiam  de  caasis  injecti,  ezimantary  omueaqae  captivi  oniyersim 
juxta  pacta  conventa  oommutentar  sine  di£Eerentia  ac  exemptione  enju»- 
cunque  ordiniB,  nationis,  aut  dominii  sint.  Quod  si  vero  proeter  meam 
spem  contrarium  deligeretur,  nemo  hanc  quoque  partem  taxabit»  si  aine 
praevia  satis&ctiope  commutandos  non  dimittat,  sed  ad  suorum  liberta- 
tem  vestros  captivos  retineat,  Imo  forte  nuUam  omnino  commutationeni 
justis  de  causiB  post  hac  admittat.  Datum  ex  Regis  Suedfle  Castris  31 . 
Maii  Anno  1640. 

Ad  ium  SxceUenHiB  ogScia  paratus  servus 

JOANNBS  BaNKDEK. 

COPIA, 

Responsi  Camitis  de  Picolomtm  adpriares. 
Perillustris  Domine»  &c. 

NON  potui  huc  usque  me  adducere  ut  crederem  Luneburgicas 
et  Hassicas  copias  cum  sua  ExcellentisB  exercitu  coiyunctione 
fact&9  coaluisse,  ideoque  capere  non  potui  quomodo  se  captivi  Lane- 
burgici  ad  nos  deducti  k  suis  se  Legionibus  absentassent»  ac  libere 
latrunculorum  more  tanquam  hostes  vagarentur  impun^  preedantes: 
quandoquidem  vere  nunc  ex  snae  ExceUentiae  litteris  accipio,.  dictas 
Luneburgicas  et  Hassicas  copias  actu  et  vere  sub  suae  Excellentise  impe- 
rio  esse,  proindeque  petere  captivos  illos  non  minus  quam  suos,  libera- 
tionem  et  commutetionem  non  grayatus  annuo,  faciamque  at  illi  cum 
aliis  nuper  captivis  qui  adhuo  intes  meos  miUtes  sunt  ad  vos  redeant,  et 
cum  meis  apud  vos  captiyis  permutentur.  Ex  Comitis  de  Hoditz  seu 
subditis  militibus,  seu  ex  fianilia  serris,  ne  unus  qiiidem  in  nostria 
castris  reperituri  extra  unum  Capitaneum  Leutenantiumf  qai  ante  hac 
pro  Csesare  apud  nos  militavity  et  sine  licentia  ex  noetrA  parte,  pegkcti 
quam  dedit  fide,  et  post  habito  quod  juravit  Ceesari  Sacramento,  ad 
adversarios  transivit.    Hic  jam  aliquamdiu  inter  nos  captivus  fuit. 


ITINEBARIUM.  219 

agnitiiflqae  est  k  Legione  ftab  qna  ante  hac  stipendia  meraity  de  ipsiaa 
c^pite  primo  qnoquo  tempore  Jndioinm  militare  habebitnr,  et  morti 
adjudieabitar.  Spero  id  non  iQiqanm  k  8a&  Ezoellentia  agnitam  iri» 
cum  mazimopere  doleudam  bH,  quod  inter  Qermane  ginoeritatiB  homines 
hoc  tristi  (emporom  stata  eo  res  addnota  ut^  at  contm  fidem  et  jaramen- 
tum  tam  mnlti  k  sais  signis  deseiscanty  et  prp  libidine  saa  ad  has  illasqae 
partes  tnuiafiigianty  qnod  Ezcellentiam  vestram  latere  nolai.  Datam  ez 
Caetris  Imperialibos  II.  Jonii  Anno  iMO» 

Qfficioius  ExeeUenHm  vestrm  Sertnu 

PlOOZOHZNI. 

COPIA, 

Aliarum  Litterarum  Oeneralis  Suedid  exercitui  Joannis  Bannirii  ad 
*  Camitem  Picolaminium, 

Perillostris  Comes  imprimis  observande  Domine  OeneraUs  Mareschalle 

Campi|  &c. 

RESPONSORI^  sase  Ezcellenti»  Litterffi  hestema  die  recte  mihi 
snnt  redditse,  et  sicat  mihi  imaginari  neatiqaam  potai,  malto 
minas  credere,  Ezcellentifle  sase  orbi  notoriam  actionemy  qiudb  fiiit  con- 
janctio  ambaram  Principam  domaam  Bransyicensis  et  Lnnebargensis, 
ac  Hassicffi,  qase  in  Legionibas  Pedestribas  Eqaestribasqae,  signa  mili- 
taria  pro  qaalitate  saoram  servitiorum  secum  ducentibas  et  insigni 
apparatu  bellico,  seu  majoribus  tormentiB  bellicis  instmctis,  consistnnt, 
intra  spacinm  integri  mensiSy  innotescere  non  potnisse:  eodem  modo 
persnadere  mihi  misqnam  potui  snam  Ezcellentiam  tam  nobilinm  dna- 
ram  Domomm  Imperii  Principum  nnmerosissimnm  snocnrsnm  latmncn*- 
lomm  ezamina  et  conjnnotiones  prsBdatommy  et  sine  lioentia  Dncnm 
snomm,  ragantium  militnm  ezcnrsiones  habitutam.  Sed  opinor  erroris 
potins  arguendam  Cancellariamy  aut  Scriptorem  qni  datos  litterarnm 
oonceptns  perperam  intellezerit  et  chartae  temere  illeTerit.  Prsedictae 
enim  dnse  Domns  quoniam  se  Pragensibus  Pactionibus,  seqne  ac  alii 
Prineipes  secnros  minime  compereranty  ad  hanc  conjnnctionem  nou 
injoria  et  necessario  addnctse  sunt,  ut  saltem  conjnnctis  cum  Snedicis 


220  ITINERARIUM. 

armis  viribus  suifly  tatiores  poBt  hao  agerent,  et  per  hoc  unicnm  medium, 
86  cimi  afflictis  et  mifleris  aliis  statibiis,  in  constantem  tranqmUitatem, 
quoad  nsque  fieri  poesety  et  temporum  injuri»  permitteTent,  repooerent 
Et  quoniam  PrefiUs  turmee  nullatenuB  inter  depraedantia  agmina  ad- 
scribi  poesnnty  ita  omnino  confido  veetram  Excellentiam  Teliqnofl  captiVos 
ex  istis  copiifl  juzta  promissum  proprium  et  pacta  jura  inter  milita 
usitata,  non  gravate  transmissuram.  Quod  si  secug  prseter  omnem  spem 
meam  fieri  l^cellentiflB  yestrs  placeret.  Capiendi  poBt  hac  de  vestris 
ut  similem  sortem  expectent  condnsum  nobis  est  Quantom  Ter6  ad 
crimen  impositnm  G^eralibus  jam  ssepe  dicti  succnrraa  in  ntroque  ex- 
ercitUy  se  non  multo  post  ipsi  de  eo  purgabunt.  Hisce  ego  Excellantiam 
vestram,  &c. 
Datum  ex  Suedicis  castris  12.  Junii  Anno  1640« 

Offioiotus  Serwu 

JOANNBS  BaNNIBR. 

COPIA, 

Respomi  Comtis  Picolomini  ad  superiores  Generalis  Bannirii  Litteras, 
Perillustris  ac  imprimis  colende  Domine  Mareschalle  Campi,  &;c. 

HESTERNAS  vestras  accepi,  eammque  sensum  abnnde  percepi. 
Certoque  sibi  persuadeat,  nuUum  nec  in  CanceUaria  noetra  nec  i 
Secretario  vel  scriptore  commissum  ^Bse  errorem,  is  enim  nec  plns  nec 
minus,  quam  k  me  matunimo  consilio  ipsi  mandatum  fiierat  chartse 
commendavit,  siquidem  me  in  consulto  nihU  expeditur.    Qaod  yero 
hucusque  hoc  est  ad  vestne  ExceUentisB  ad  me  datas  litteras  non  credi- 
derim  conjunctionem  Brunsuicensium  et  Luneburgicarum  ac  Hassica- 
rum  copiamm.    Hiec  fnit  ratio,  quia  longe  aUud  assecurarunt  Lune- 
burgici  et  Hassici  Legati  in  conventu  Norico  nuper  pro  tranquiUando 
Imperio  Romano  instituto,  quod  ipsum  quoque  jam  ante  duos  annos 
Dux  Bmnsnicensis  et  Luneburgensis  Yiennse  in  feudomm  Imperialiom 
acceptatione  sancte  poUicitus  fuerat.     Quid  vero  prseiatse  Priucipes 
Domus  causie  habeant  ad  tam  periculosam  et  plurimum  Romano  Iin- 
perio  importantem  contra  Cesarem  legitimum  suum  caput  suscipiendam 


ITINERARIVM.  221 

segregfttioneiii,  meiim  non  est  hoc  looo  pluribns  JKBceptare,  tempos 
omnia  aperiet  qnam  recte  qnam  iniqne  qnisqne  egerit.  Neo  antea  dnm 
conjnnctis  cnm  Imperio  viribns  pngnaretnr,  opns  erat  ejnsmodi  protes- 
tationibns,  Ad  me  qnod  attinet  jnxta  bellica  institnta  post  hac  cnm 
Sxcellentia  sna,  et  cnm  istis  domibns  sen  illamm  copiarnm  Generalibus' 
tractare  pro  seqno  et  bono  non  intermittam* 

Domini  Comitis  de  Hoditz  officiarii»  aliiqne  de  ejns  fiimilia  non 
detinebnntnr,  sed  nt  primnm  buc  venerint  ad  vestra  castratransmitten- 
tur,  extra  Capitaneum  locnmtenentem,  de  qno  jam  sn»  Excellentise 
abnnde  constabit  qnomodo  ejus  se  res  habeant,  spero  snam  Excellentiam 
nuUam  in  hoc  de  capite  ejns  processn  iniquitatem  repettnram.  Nec 
Nobilis  JnyeniB,  Sparr  dictns,  retinebitnr  k  nobis»  si  qnidem  is  inter 
meoa  snpersit,  de  qno  inquiri  &ciam. 

Csetemm  plane  autumo  hestemum  k  vestra  Excellentia  ad  me  missum 
Tubicinem  snam  legationem  non  satis  percepisse,  quandoquidem  vestra 
Excellentiatam  diyersis  tamque  bene  instructb  exercitibus  auctaest,  ex 
quo  facile  yideri  poterat,  me  solis  Cflesareis  copiis'  longe  inferiorem^  ex 
loco  tutiori  cedendi  nnllam  habuisse  causam :  quod  si  tamen  snse  Excel* 
lentiflB  adhuc  bidunm  qnoad  Bavaricfle  copifls  cnm  nostris  se  conjnnxis- 
sent,  expectare  Ubnissety  non  defnissem  utiqne  meis  partibns  yobis 
comparendi,  qnod  ipsnm  fortuna  et  tempus  adhuc  alio  in  loco  pro 
opportunitate  dabit  Quod  responsi  loco  suam  Excellentiam  celare  non 
▼olni,  DiviuflB  Protectioni  omni  ex  parte  nos  commendans.  Datum  in 
Castris  Cflesaris  ad  Saalfeldiam  13.  Junii  An.  1640. 

VestTiB  ExcellentuB  Servus 

PlCOLOUINI. 

COPIA, 

Litterarum  Generalis  locumtenentis  Luneburgensium  Cqpiarum  Joannis 
Oasparis  KUtxing  ad  Camitem  Pieolaminium, 

Perillnstris  Comes  imprimis  obserrande  Domine  OeneraUs  Mareschalle 

Campi,  &c. 

LITTERiB  yestne  Excellentifle  quas  ad  Regis  Suecifle.    Oeneralis 
Mareschalli  Excellentiam  JoannemBannirium  misit,  nobis  legendse 


212  ITINERARIUM. 

legatnm,  caTeretnry  viresque,  qiiiB  in  Imperio  reliqnie  Ibrenly  contra 
Tnrcam,  si  qnando  is  contra  Christianitatem  hoetilia  arma  moyeret, 
integrse  conservarentnr»  et  in  defensionem  objicerentur,  ac  denique  glo- 
riosus  scopns  ab  Electorali  CoUegio  et  Dominationibus  vestris  propo- 
sitns  per  gratiam  altissimi  plene  attingeretur. 

Hieo  omnia  (quemadmodum  nnllailubito)  Dominationes  Testras  no- 
mine  suorum  Principalinm  summa  cum  diligentia  in  hoc  opnyenta 
vestro  cnratnrasy  ita  assecuroy  nos  modicum  noetrum  quod  in  nobia  est  in 
enm  qnoque  finem  libenter  coUaturam,  ac  juzta  petita  TeBtra»  qui  con- 
gregationi  yestrsB  intersint  (modo  litteras  securitatis  necessarias  pro  ita 
et  reditn  obtinnerint)  de  legaturam»  qui  juxta  mentem  nostram  Jta  se 
habituri  sint,  nt  ez  sermone  ipsorum  Gtermanus  noster  et  ad  pacem  pro- 
pensns  animns  omnibus  abunde  patefiat. 

Poterimu4  (ni  fiiUor)  quoque»  tantum»  apud  ezteros  etiamnum  in  Im- 
perio  et  contra  Gtermaniam  militantes  Principes»  (quibnscum  Dominos 
Conjuz  nofiter  pientissimse  memoriflB  in  Comitiis  Lipsiensibus  ab  Elec- 
toribus  aliisque  Sacri  Romani  Imperii  Principibns  et  statibus  Anno  M. 
DC.XXXI.  celebratis,  pro  libertate  Imperii  tuenda  et  conserTanda,  se 
obUgayit,  et  huc  usqne  k  nobis  etiam  constanter  perseveratum  est,  ob 
graves  persecutiones  quas  nos  SBqne  ac  dUectus  filius  noster  immerentesy 
ut  Dominationes  yestrsB  ipsaemet  uorunt,  passi  snmns,  ita  nt  nec  adbac 
ii  confoBderatione  eornm  oommode  recedere  possimus)  ut  eos  iUuc  com- 
modis  rationibns  adducamus  ut  pacem  potins  Jmperio  proficuam  qoam 
ad  ulteriores  tnrbas  eztemis  Principibus  moyendas,  arma  amplectantar, 
cnm  ipsi  eztra  controyersiam  pacifici  Principes  sint  et  haberi  yelinty  nec 
aliud  desiderenty  quam  ut  cniyiB  pro  SBquo  et  bono  satisfiat. 
,  Quod  Dominationibns  yestris  loco  responsi  celare  nolni,  nnaqae 
omnes  Dei  protectioni  oommendo.     CasseUis  14.  Martu  Anno  1640. 
Vestris  Dominationibus  AdtUctissima 

AUAUA  EUSABBTHA. 

Quam  igitur  pacem  Landgrayia  HassiGe  inire  yoluerit,  hie  ejns  iitters 
satis  innuunt.  Interea  senrabatur  inyiolatum  armistitium  inter  Ciesa- 
reanos  et  Hassos  per  Westphaliam. 


CAPUT  XLIX. 

Friiberga  Wetteracia  et  BraunfeUmm  i  Wimariensibus  occupatur: 
Annorum  quoque  Imperialium  Suedkorumj  Saxonicorum,  ac 
jBrandenburgensium  Successus. 

\  ROCESSERANT  interea  L^ones  Saxo-Wimariffi  po- 
tissima  ex  parte  in  Wetteraviam,  et  cam  Fridbergam 
Buis  consiliis  aptam  esse  yidiasent,  minis  pei^ntayeninty 
iacile  jfiiit  jam  ad  imperia  promptos  ejnsmodi  machinis 
expngnare,  qui  nltro  portas  tam  expectato  hospiti  pan- 
dere  parati  erant :  Qaod  genus  bominnm  merito  detesteris  amice  Lector» 
qnoniam  ii  qni  immediat^  imperio  snbsant,  tam  malevole  com  bostibns 
coUndant,  qniqae  Imperatoris  Legionem  nno  ab  binc  anno  armata  etiam 
xnana  contra  jnssam  CsBsaris  nrbe  probibere  parati  erant  nisi  sagax  ex 
arce  PrsB&ctns  obstitisset,  nnnc  nullam  prorsns  vim  ab  imperii  capita- 
libas  inimicis  snstineant  Decimo  itaque  Jannarii  patnlis  portb  Wi- 
marienses  copisB  intromissse  snnt:  dedita  nrbe  &cile  fuit  Bargam  qao- 
qae  necessaria  ope  ac  safficiente  milite  destitntnm  ad  deditionem  cogere, 
yel  potias  persoadere.  Insidebat  dictnm  Bni^m  Capitanens  qnidam, 
cum  qoinqoaginta  ut  aliqai  asserant,  yel  nt  alii  cam  paacioribas  grega- 
riis  militibas,  cai  dabio  procal  non  admodom  ardaam  faisset  aliquan- 
talum  bostiam  sollicitationes  rejicere,  ant  impetom  contrariis  yiribns 
propalsare  tantisper,  quoad  sabsidiom  aliunde  fnisset  sabmissam.  At 
nec  hic  ipse  diu  tergiyersat  est,  sed  qaam  mox  exitam  cam  sais  pactas, 
locam  csteioqai  arte  et  natara  abunde  mnnitnm,  in  hostiam  potestatem 
tradidit*  Qaamyis  ipse  postea,  yerene  an  pallii  ignayis  snae  obtexendi 
gratia,  nescio,  Bnrgi  Dominos,  yiros  nobiles,  et  imprimis  strennos  incu- 
sayerit  qaod  locam  k  necessario  comeata>  et  armamentariam  k  reliqua 
manitione,  qua  sine  nihil  effectnm  datar,  temere  destitaerint.    Ut  at 


214  ITINERARIUM. 

sit  Capitanens  sane  omni  cnlpa  Tacasse  minime  creditns  est,  qnippe  qni 
nec  nnicam  fistnlam  in  hostem^xonerari  permnerit,  nec  nllnm  impetom 
sed  nec  ad  impetnm  et  vim  faciendam  prseparationem  expect&rit,  Tel 
Dominos  saltem  Bnrgi  mature  monnerit  de  eztrema  loci  necessitate. 
Ea  deditio  non  tautum  accolas  circnm  yicinos,  sed  et  snmmsB  auctori- 
tatis  virosy  pessime  habnit,  mnltamqne  vnlgo  Terbomm  salsorum  copiam 
fecity  qnippe  qui  probe  intdligebaiii  qnastis  totins  Wetterayiie  iacom- 
modis  ea  deditio  facta  esset,  quod  mox  tristis  monstravit  eyentas. 

Capta  cnm  sno  Bnrgo  Fridberg&  rebusqne  nonnibil  istic  dispoaitis,  ad 
mnnntissimam  et  edito  loco  siiam  arcem  Brannfelsanam  itnm  est»  qus 
non  minore  perfidia  tertio  deoimo  Jannarii  Wimarios  admisit,  soU  Com- 
mendanti  (qni  Capitanens  faisse  perhibetur  salvns  condnctns  fVanco- 
fbrdiam  promissus  est,  reliqunm  praesidium  potissimam  partem  hostilia 
stipendia  et  arma  nltro  fere  suscepit. 

Hsec  in  Wetteravia.  In  Misniam  vero  Generalis  yigiliis  Pnefectas 
KoningsmariuB  cum  snbditis  sibi  Legionibns  prc^reditur,  ac  expilationi- 
bns  hostili  modo  modoque  non  minus  miserabiliter  indigenas  yexat, 
quam  calamitosis  incendiornm  comminationibus,  k  meticulosis  immanem 
pecunise  summam  exprimit»  cujns  audacia  eo  etiam  processit,  ut  tubi- 
cinem  Xipsiam  quoque  ableg&rit,  qui  dno  Imperialium  millia  ab  urbe 
exigerety  quo  tamen  lipsienses  minime  territi,  yacuum  unde  yenerat  re- 
misernnt. 

Goltsins  quoque  per  Silesiam  Dominatur  ac  ciyitatem  Wohlaiam  ad 
deditionem  cogit.  Picolominins  non  minns  felicibns  anspiciis  Genera- 
lissimnm  Snedicomm  copiamm  PrsBfectum  Bannirinm,  ex  Bohemisd 
finibus  penitus  exigit,  Clunitziumqne  arcem  una  cum  ciyitate>  KoningB- 
gracium  qnoque  armata  mann  expugnat,  ac  Prsesidium  Suedicnm  qnid- 
qnid  in  armis  repertum  fuerat  fundit*  In  captiyitatem  qnoqne  Cssaris 
eo  tempore  yenemnt  ad  mille  &cile  pedites,  et  centum  desultorii,  Arees 
qnoque  Schmerschiitzinm  et  Wellisohium  k  nostris  interoeptiBy  ntrimqne 
Pr&esidium  qnadringentomm  seleotoram  militum  hostilium  arma  Cassa* 
rea  admisiti  Commendantes  yero  cnm  locumtenente  Pnefecto  item  aulfle 
Comitis  de  Hoditz  et  nobili  qnoque  adolesoente  Bohemo  in  afetam 
custodiam  dednoti<  sunt.     Nec  mnlto  post  Kosiom  nostromm  armis 


ITINERARIUM.  215 

eessit.  litoineritinin  quoqne  Banniriaiii  deserere  coacti  snnt  defecta 
annoDie,  in  discesBa  inde  jMnatem  lignenm  incendi  Tolnit  Bannirius, 
maltosqne  prsecipaae  anctoritatis  Tiroe  tam  JBcclesiasticos  qnam  aeecalfr- 
res  captiyos  abduci  jnssit. 

Mense  Martio  tota  prope  Earopa  tympanis  et  tabis  perstrepebant, 
nec  erat  prope  angnlas  abi  ad  arma  non  conclamabatar^  nniyersi  Prin- 
cipes  ad  bella  in  proximam  sestatem  samma  cum  cora  se  disponebant. 
Anglia  cum  Scotia  sigaa  eonferre  parabat,  Hispania  Hollandiffi  et 
Francis  obsistere  qnt  poseet  serio  meditabatur.  Francia  novas  ezpedi- 
tioaes  in  Italiam  moliebatar,  yeteresqae ;  per  Germaniam  copias  noro 
sabsidio  ai^re  Tolebat.  Belgium  at  Hollandoram  infecta  consilia 
everteret  consnltabat»  HoIIandia  Glassem.propitiis  ventffl  committendom 
concinnabat ;  samma,  omnes  oogitationes  in  id  nnnm  dirigebantar,  at 
quisqne  hosti  suo  soperior  efficeretory  ao  prseclara  de  inimicis  stataeret 
tropbiea.  Grallas  insaper  onmibas  Greneralibus  ac  Marescballis  serio 
prseceperat,  per  totam  Franciam  numerosum  conscribere  militem,  ut 
exeunte  yere  cum  quatuor  Talidis  exercitibus  exire  in  campnm  possct. 
Nec  slbi  soisque  rebus  deerat  in  Italia  Rex  Catholicos,  quippe  qui 
non  erat  nescius,  illic  sibi  snbjectas  terras  belloram  mole  petendas,  et  si 
qua  fieri  poseet  obruendas,  de  defenaione  plurimam  erat  sollicitos,  prse* 
cipue  tamen  proyidebat  Luxenburgensi  Ducatui,  in  quo  snspicabatur 
Grallos  perdidam  nuper  foBdissima  strage  gloriam  qusesituroe,  Flandri» 
quoque  et  Brabantiss  duplicatis  ubique  prsesidiis  prospiciebat,  loca  hinc 
iude  injuria  eoeli  vitiam  passa,  restanrabat»  idque  boc  ardeatiusy  quo 
videbat  HoUandos  conscribere  cepisse  preeter  ordinarias  copias  ad  bue 
decem  militum  millia,  et  si  in  quem  finem  nesoiret. 

Rex  Danise  similiter  cum  selectissimas  copias  binc  inde  sparsim  col- 
legissety  tutusqne  satis  in  sieco  solo  esse  yideretar  anxiom  qooqae  ad 
nayalem  exercitum  cogendum  adjeeit  ammumy  ac  mox  plurimas  naves 
Albim  Yisurgimque  pererrare  Tolnit,  qase  occnrrentia  mercatornm 
navigia  eonunque  merces  sedulo  examinarent,  teloniaque  exposcerent. 
Ita  igitur  rebus  undique  torbatis  sola  prope  Suecia  in  altissima  Tive- 
bat  pace,  plurimumque  gaudebat  et  delectabator  tam  opalentis  Germa- 
ai»  thesaoris,  argento  auro  supdlectUeqae  preciosa  exteromm  t^  et 


216  tTINERARIUM. 

amplinB  beata.  Comitia  qnoque  Stockholmium  nuper  indicta  ad  finen 
summa  totius  nobilitatis  omninmqne  statanm  cnm  satidEactione  decnrre 
bant,  in  qnibns  nnanimi  consenBn  omnes  totinB  Regni  Btatus  per  coUec- 
tos  iBtic  Legatoe  bsec  fere  conclnserant. 

I.  Sinceram  et  Regno  proficnam  pacem  ab  Imperio  oblatam  neuti- 
qnam  esse  exclndendam. 

II.  Qnod  si  bellnm  contbnandnm  foret,  decimnm  qnemFis  per 
totam  regnnm  in  subsidinm  belli  continnandi  in  imperio,  esse  depos- 
cendnm,  in  Annnm  M.DC.XL.  et  M.DC.XLI.  Quoram  opera  non 
secus  ac  Anno  M.  DC.  XXYIII.  contra  hostes  nsni  fatura  esset* 

III.  Ut  quivis  ciyinm  certo  genere  salsi  et  infnmati  piscis  doIioiD 
oneraret,  et  sub  decimum  qnintum  Aprilis  ad  Anseaticas  urbes  suo 
sumptu  deduci  curaret,  quibns  Annonfle  loco  Germanifie  mmdtioBibuB 
etiamnnm  in  sociorum  potestate  constitntb,  provideretar.  » 

ly.  Ut  tota  Regni  Nobilitas  ad  quintnm  decimnm  Apriiis  parata 
esset  ad  iter. 

Porro  in  toto  regno  naves  concinnabantnry  mnltoqae  sompta  mHite 
et  mnnitione  instmebantur,  et  in  subsidium  mnlti  nndiqae  adhnc  mi- 
lites  conscribebantnr,  ita  nt  solus  Comes  de  Thum  per  Ragensem  Pa- 
triam  L^onem  mille  dncentorum  peditum  colligendam  snsceperit, 
Colonelli  yero  locumtenens  Mittelung  in  viginti  tribus  arbibus  Pomera- 
uise  ad  id  destinatis  selectum  quoque  militnm  conscripserit. 

Bannirius  interim  in  Imperio  nostros  Indere  et  adnnco  naso  yariis 
ambagibus  nnnc  hac  nunc  illao  circumducere  videbatur,  at  enim  Lito- 
meritium  deseruity  in  Thnringiam  moTit»  Caesarei  vero  postquam  Ge- 
neralem  vigiliis  Praefectum  Bredaw  cum  decem  Legrionibns  equitam 
Falckenavium  prsemisissenty  ipei  cnm  reliquo  exercitUi  tormentts  impe- 
dimentisqae  Koningswertha  Egram  tandem  contendnnt. 

Dncebat  sinistram  Bannirici  ezercitns  alam  ex  decem  vel  dnodecim 
circiter  Legionibns  eqnitum  conflatam  Gteneralis  Major  Wittenberg,  ac 
circa  Voytlandiam  ad  Playyen  ac  Weydam  snbsistebat.  Generalis  rero 
Tigiliamm  PrsBfectns  Pfhl  preerat  dextr»  alae,  dednxeratque  jam  eam 
Altenbnrgum  nsquey  ibatque  nlterius  nt  Koningsmarckio  sucoederet; 
vocabatur  enim  htc  loco  alteriusad  exeroitum,  nt  in  labores  &tigatonun 
sociorum  snbiret. 


CAPUT  L. 


Littertt  quadam  Bannirii  ad  Picohminium  et  Picolominii  ad  Ban- 
nirium.  Item  aluB  Generalis  loeumtenentis  Lunelmrgici  Joannis 
GcLsparis  Klitzing  ad  Picolominium  et  Picohmimi  ad  illum  re- 
sponsum, 

ACTA  Wimariensiam  Cattoram  et  Lunebnrgeiuiiam 
eam  Bannirio  eonjanetioney  Salfeldiae  nostri  haerebanty 
nec  proenl  inde  aberant  hoBtiles  copisBy  nec  fieri  aliter 
poterat  qain  nltro  citroqae  yarii  captivi  in  castra  deda- 
cerentar :  de  qaoram  commatatione  paalo  post  lis  orta, 
cum  Picolominias  nonnalloe  de  Lanebargensi  ac  Hassico  exercitu  reti- 
neret.  Bannirias  yero  commatari^  at  saoa,  yellet :  unde  litteris  inter 
ducea  certatam  est.  Earam  ez  aathograpbo  copias  hac  annectam,  spe- 
rans  eas  Lectori  non  ingratas  fore,  at  intelligat  qaomodo  inter  se  adver- 
sarii  exercitos  primores  agere  consaeyerint 

COPIA  LITTERARUM. 

Suedici  Exercitu$  Oeneralis  ac  Mareschalli  campi  Joannis  Bannirii  ad 
Perillustrem  Dominum  Comitem  de  Picolomini  datarum, 

Perillastris  Domine  Comes,  &c. 

CiBTERTJM  sperassem  in  commatatione  captiyoram  ex  parte  sas 
Excellentifley  sicat  et  ex  hac  nostra,  nallam  fore  Nationis  et  per- 
sonanim  exceptionemy  qaandoqaidem  yero  officiarii  exercitaam  Prin- 
cipis  Bransaicensis  ac  Lanebargensisy  similiter  et  Landgrayi»  Hassiae 
apad  me  difficaltates  moyent,  ac  aegr^  ferant,  qaod  licet  saos  simol 
eaptiyos  ana  cam  nostris  dimiserint,  ipsonim  tamen  apad  yos  retenti 
sinty  sicat  qaod  et  nonnalli  ad  meam  exercitam  pertinentes  emanserint, 

F  F 


218  ITINERARIUM. 

imprimisqiie  iliqni  ex  ComitiB  de  Hoditz  iamilia  commutati  non  Bint, 
merito  queror*  Qaare  quam  officiosiaBime  rogo  Buam  Excellentiam,  at 
Boa  auctoritate  eo  rem  disponere  dignetari  ut  omnes  isti  scrapnli  qnibas- 
cnnque  etiam  de  cauBiB  injecti,  ezimantor,  omnesque  captivi  uniTersim 
jaxta  pacta  conyenta  conmiatentar  sine  differentia  ac  exemptione  cnjoB- 
cunque  ordinis,  nationis,  aut  dominii  sint  Quod  si  Tero  prseter  meam 
Bpem  contrarium  deligeretur,  nemo  hanc  quoque  partem  tazabit,  bi  Bine 
prflBTia  satiBftctioiie  comfoutandoB  non  dimittat,  sed  ad  auonim  liberta- 
tem  vcBtroB  captiyoB  retineat,  Imo  forte  nullam  omnino  commntationem 
justis  de  caoBiB  post  hac  admittat  Datum  ex  RegiB  SaeciBe  CastriB  31. 
Maii  Anno  1640. 

Ad  sum  ExcelleniiiB  qficia  paratus  servus 

JOANNBS  BaBP iriBB. 

COPIA, 

Responsi  Comiiis  de  Pfcofomtnt  adpriores. 
PeriUustriB  Domine»  &c. 

NON  potui  huc  U8que  me  adducere  ut  crederem  Lunebni^gicaB 
et  HaBsicaB  copiaB  cum  bu8B  ExcellentisB  exereitu  conjunctioue 
factft,  coaluisBe,  ideoque  capere  non  potui  quomodo  se  captiri  Lune- 
burglci  ad  noB  deducti  k  BuiB  se  LeglonibuB  abBentaBsent,  ac  libere 
latrunculorum  more  tanquam  hosteB  vagarentur  impnn^  prfledantes: 
qaandoquidem  Tere  nunc  ex  sntB  Excellentie  litteria  accipio,.  dictas 
LuneburgicaB  et  HaBBicBB  copiaB  actn  et  vere  sub  su»  Excellentiae  impe- 
rio  ease,  proindeque  petere  captivos  illoB  non  minus  quam  suoe,  libera- 
tionem  et  commutationem  non  grayatus  annuo»  fiiciamqae  nt  illi  cam 
aliis  nuper  captiyis  qui  adhuc  intev  meos  milites  sunt  ad  vos  redeant»  et 
cum  meb  apud  yob  captiyis  permutentur.    £x  Comitis  de  Hodits  jeu 
Bubditis  militibuSy  seu  ex  fiimilia  serrisy  ne  unus  quidem  in  nostris 
castris  reperitur,  extra  unum  Capitaneam  Leutenantiun»,  qai  ante  bso 
pro  Csesare  apud  nos  militavit,  et  sine  licentia  ex  nostrft  parte,  neglectft 
quam  dedit  fide,  et  post  habito  quod  juravit  Caesari  Sacramento,  ad 
adversarioB  transivit.    Hic  jam  aliquamdiu  inter  noe  captivus  fiiit, 


ITINEBARIUM.  219 

agnituflqae  est  k  Legkme  Bob  qna  ante  hac  stipendia  merait,  de  ipsiaa 
capite  primo  qooquo  tempore  Jadioiom  militare  faabebitor,  et  morti 
adjudicabitar.  Spero  id  non  biquam  k  8a&  Ezoellentia  agnitam  iri, 
cum  maximopere  dolendnm  sity  qaod  inter  Germane  ginceritatis  homines 
boc  tristi  (emporom  stata  eo  res  addaota  tit,  at  contm  fidem  et  jaramen- 
tam  tam  mnlti  k  sais  signis  desciscant,  et  pro  libidine  sna  ad  hsB  illasqae 
partes  tranafiigianty  qood  Ezcellentiam  ▼estram  iatere  nolai.  Datam  ex 
Castris  Imperialibos  11.  Jonii  Anno  1G4D» 

Offidaius  ExeellentUB  vestrm  Senms 

PlOOZOHINI. 

COPIA, 

Alianm  Litterarum  Oeneralis  Suedict  exercitus  Joannis  Bannirii  ad 
^  Camitem  Picohminium, 

Perillostris  Comes  imprimis  observande  Domine  GteneraliB  Mareschalle 

Campi|  &c. 

RESPONSORI^  saie  Excellend»  Litters  hestema  die  recte  mihi 
snnt  redditse,  et  sicat  mihi  imaginari  nentiqaam  potai,  malto 
minos  credere,  Ezcellentise  sase  orbi  notoriam  actionem,  qaalis  fiut  oon- 
janctio  ambaram  Principam  domaam  Bransyicensis  et  Laneburgensis, 
ac  Hassicse,  qxm  in  Legionibos  Pedestribas  Eqaestribasqae,  signa  mili- 
taria  pro  qaalitate  saoram  servitiorom  secam  dacentibas  et  insigni 
apparata  bellico,  sea  majoribas  tormentb  bellicis  instractis,  consistunt, 
intra  spaciam  integri  mensis,  innotescere  non  potnisse:  eodem  modo 
persaadere  mihi  misqaam  potai  saam  Ezcellentiam  tam  nobiliam  daa- 
ram  Domoramlmperii  Principam  namerosissimam  saccarsam  latranca- 
loram  examina  et  conjnnctiones  prsBdatoram,  et  sine  licentia  Dncam 
saonim,  Tagantiam  militam  ezcarsiones  habitatam.  Sed  opinor  erroris 
potins  argaendam  Cancellariamy  aat  Scriptorem  qai  datos  litteraram 
eonceptos  perperam  intellezerit  et  chart»  temere  iUeyerit.  Prsedict» 
enim  daae  D<»nas  qaoniam  se  Pragensibos  Pactionibns,  seqae  ac  alii 
Principes  secaros  minime  compererant,  ad  hanc  conjunctionem  nou 
injaria  et  necessario  addactse  sant,  ut  saltom  conjunctis  cnm  Suedicis 


220  ITINERARIUM. 

armis  Tiribns  suis,  tutiores  poBt  hao  agerenty  et  per  hoc  uniciim  medium, 
00  cum  afflictie  et  miseris  aliis  statibus,  in  constantem  tranqmllitatem, 
quoad  nsque  fieri  poesety  et  tempomm  injuriiB  permitterent,  reponerent 
Et  quoniam  Prfefatee  tnrmiB  nullatenuB  inter  depredantia  agmina  ad- 
scribi  possunt,  itaomninoconfido  yestram  Excellentiam  reliquofl  captirog 
ex  istis  copiis  juzta  promifBum  proprinm  et  pacta  jura  inter  milites 
usitata,  non  grayate  transmissuram.  Quod  si  secus  prieter  omnem  spem 
meam  fieri  l^cellentis  vestrse  placeret.  Capiendi  post  hac  de  vestris 
ut  similem  sortem  ezpectent  conclnsum  nobis  est  Qoantam  Ter6  ad 
crimen  impositnm  Oeneralibus  jam  ssepe  dicti  snccurBUB  in  utroque  ez- 
ercitUy  se  non  multo  post  ipsi  de  eo  purgabunt.  Hisce  ego  Excellentiam 
vestram,  &c. 

Datum  ez  Suedicis  castris  12.  Junii  Anno  1640. 

Offieioius  Sertms 

JOANMBS  BaNKIER. 

COPIA, 

RespanH  Camitis  Picolomini  ad  iuperiores  Generalis  Bannirii  Litteras. 
Perillustris  ac  imprimis  colende  Domine  Mareschalle  Campiy  &c. 

HESTERNAS  vestraB  accepi,  earumque  sensum  abunde  percepi. 
Certoque  sibi  persuadeat,  nuUum  nec  in  Cancellaria  noetra  nec  k 
Secretario  vel  scriptore  commissum  eflBse  errorem,  is  enim  nec  plus  nec 
minnsy  quam  k  me  maturrimo  consilio  ipsi  mandatum  fuerat  chart® 
commendavit,  siquidem  me  in  consulto  nibil  ezpeditur.    Quod  Fero 
hucusque  hoc  est  ad  yestne  Ezcellentiie  ad  me  datas  litteras  non  credi- 
derim  conjunctionem  BrunsuicenBinm  et  Luneburgicamm  ac  Hassica- 
rum  copiamm.    Hiec  fuit  ratio,  quia  longe  aliud  assecurarunt  Lune- 
burgici  et  Hassici  Legati  in  conyentu  Norico  nuper  pro  tranquillaDdo 
Imperio  Romano  institntOy  quod  ipsum  quoque  jam  ante  duos  annos 
Duz  Bmnsuicensis  et  Lnneburgensis  Yiennfle  in  feudorum  Imperialium 
acceptatione  sancte  pollicitus  fuerat     Quid  yero  prsefatee  Priucipes 
Domus  caus»  habeant  ad  tam  periculosam  et  plurimum  Romano  Im- 
perio  importantem  contra  Caesarem  legitimum  suum  caput  suscipiendam 


ITINERARIVM.  221 

segregationem,  meiim  non  est  hoc  looo  ploribiiB  dbceptare,  tempus 
omnia  aperiet  quam  reote  quam  iniqne  quisqne  egerit.  Nec  antea  dum 
conjnnctis  cum  Imperio  viribns  pngnaretnr,  opus  erat  ejnsmodi  protes- 
tationibns.  Ad  me  qnod  attinet  jnzta  bellica  institnta  post  hac  cnm 
Excellentia  sna,  et  cnm  istis  domibns  seu  illamm  copiamm  Generalibns' 
tractare  pro  sequo  et  bono  non  intermittam. 

Domini  Comitis  de  Hoditz  officiarii»  aliiqne  de  ejns  fiunilia  non 
detmebnntnr,  sed  nt  primnm  hnc  venerint  ad  vestra  castratransmitten- 
tur,  extra  Capitaneum  locnmtenentemy  de  qno  jam  sn»  Ezcellentiae 
abande  constabit  qnomodo  ejus  se  res  habeant,  spero  suam  Ezcellentiam 
nnllam  in  hoc  de  capite  ejus  processn  iniquitatem  repetturam*  Nec 
Nobilis  Jnyenisy  Sparr  dictns,  retinebitnr  k  nobis»  si  quidem  is  inter 
meoa  snpersit,  de  quo  inquiri  &ciam. 

CsBterum  plane  autnmo  hestemum  k  vestra  Ezcellentia  ad  me  missnm 
Tnbicinem  suam  legationem  non  satis  percepisse,  quandoquidem  yestra 
Ezcellentiatam  diyersis  tamque  bene  instmctis  ezercitibus  anctaest,  ez 
qno  facile  yideri  poterat,  me  solis  Ciesareis  copiis*  longe  inferiorem^  ez 
loco  tutiori  cedendi  nullam  habuisse  causam :  qnod  si  tamen  snse  Ezcel- 
lenti»  adhuc  bidnum  quoad  Bavaricffi  copiie  cum  nostris  se  conjunzis- 
sent,  ezpectare  Ubnisset,  non  defhissem  utique  meis  partibus  yobis 
comparendiy  quod  ipsum  fortuna  et  tempus  adhuc  alio  in  looo  pro 
opportunitate  dabit  Quod  responsi  loco  suam  Ezcellentiam  celare  non 
Yolui,  DiTin»  Protectioni  omni  ez  parte  nos  eommendans.  Datum  in 
Castris  Caesaris  ad  Saalfeldiam  13.  Junii  An.  1640. 

Vestr<B  ExcelleiUuB  Servus 

PlCOLOUINI. 

COPIA, 

Litterarum  Oeneralis  locumtenentis  Luneburgensium  Cqpiarum  Joannis 
Oasparis  Klitzing  ad  Comitem  Pieohmimum. 

Perillnstris  Comes  imprimis  obserrande  Domine  Gteneralis  Mareschalle 

Campi,  &c. 

LITTERiB  vestne  Ezcellentiae  quas  ad  Regis  Snecite.    Oeneralis 
Mareschalli  Ezcellentiam  JoannemBannirium  misit,  nobis  legend» 


222  ITINERARIUM. 

pfo  benepfaudto  et  &vof8  ipBins  traditie  sant.    Nec  sane  exiBtimassem 
fere,  ut  Bxcellentia  vestra  oopias  iUaa  qnaa  Principes  Domus  Bninsiii- 
cenaia^et  Lnneburgica,  ac  Haasica  ob  summi  momoQti  canaas  neoeaBariam 
ao  rationabile  putanmt  cum  Suedico  exercitu  conjungere,  Tagantes 
manipuloa,  et  omni  duce  destitntOB  latnmculoe  q>pellaret.     Siqnideffl 
non  &cile  pnesumi  potest  copias  tam  numerosas  uno  agmine  eimul  pro» 
cedentea,  aignis  tam  pedestribus  quam  equeBtribus  et  alio  apparatu 
bellico  quam  optime  inatructas,  qo&sq^e  ego  yelut  Genendia  locum- 
teneuB  Hlastriasuni  Prinoipifl  mei  Brunsuicensium  ac  I^unebnj^nsiam 
Ducis  (quod  tamen  aine  Ittade  propria  dixerim)  ducdMun,  dinBipatait  et 
in  praedaa.  excurrentoB  et  spoliis  inhianteB  tunnaa  esae,  «nt  appellari 
commode  posse,  idque  maxim^  ab  Excellentia  vestra,  quippe  cui  Telut 
Oenerali  Imperialis  Exercitus  imcumbit,  de  adyersariia  copiis  certa 
mmcia  mquirere^  et  contrsriiB  copiis  sese  opponere.    Nec  inihi  fiusile 
penmaaertm-Exeellentiam  Teatmm,  quffi  mek  kudabili  fkma  et  meliore 
nomine  probins  norit»  id  criminis  meo  exercitui  impoaituram,  meqne 
criminaluram  qnasl  vero  ego  me  Dncem  latrocinantium  mSitnm»  qoos 
semper  odi  et  pro  virili  mea  persecutus  sum,  prsBstitiaaem.    C<Hitrari« 
umque  baud  dubie»  si  qua  res  ferret^  modo  lequalibua  utrimque  Tiribas 
congrediendum  fbret,  omnino  evincerem,  ac  probarem  ipao  jfaeto^  meofl 
et  de  yeterano  milite  esse  et  did  poesey  me  Tero  ipeorum  Ductorem  non 
ignaTum  rq^eriri  TeUe.    Qnod  si  iorth  Testra  Excellentia  graTaretnr 
eam  de  me  meisque  conoeptum  opinionem  deponere,  nequaquam  arbi- 
tror  mihi  Titio  Tertet»  ai  opporfuno  tempore  Tindictam  impo8it&  crimi- 
nationis  mihi  reserTUtam,  quaeram.    Super  his  su8b  ExceUentiiB  dech- 
ratkmemy  et  ultimatam  sententiam  prim&  occasione  expecto,  csstemm 
maneo  suse  ExceUentise. 

Qfficionssimus  Servus 

JOANNBS  GaSPAR  KlITZING. 


ITINERARIUM.  223 

COPIA, 

Re^Hmti  Comxtis  de  Picolofnini  ctdpriares  Joanms  OcLsparis  Klitzing, 
IUnstris  Domine  ac  imprimiB  bonorate  Gbneralis  loeumtenens. 

EX  besterno  ad  me  dato  Epistolio  satis  animadverti  qnam  moleste 
ferat  meam  de  Brunsmcensibus  Lnnebnrgensibus  ac  Hassicis  copiis 
non  aine  causa  conceptam  sententiam,  quas  non  legitimas  sub  imperio 
Generalium  Copias»  sed  tantum  sine  Ducum  mandato  aut  scitu  vagantes 
et  latrocinantes  manipnlos,  qni  se  cum  hoste  Bannirio  prodsB  liberius 
agendse  oausa  conjunxissent,  patavi«  Cnr  vero  id  pntarim,  hsdc  me  fero 
adduxemnt»  primo  quia  nunquam  mihi  persuadere  poteram  fore  in 
Bomano  Imperio  ullum»  tum  vel  minime  ex  prsedietas  Domibus^  qui 
conjunctionem  tanti  ponderis  et  momenti  hoo  rerum  statu  contra  legiti- 
mum  suum  Dominum  susciperet.  Dein  quia  omnino  contrarium  «d 
hsec  nsque  tempora  amborum  Principum  Legati  in  Noricis  Comitiis, 
pro  oommuni  imperii  bono  institutis  assecurarunt*  Denique  quia  abhinc 
biennio  ipse  Brunsnig»  et  Luneburgi  Dux,  cum  feuda  imperialia  k 
Sacra  Caesarea  Majestate  Im|>eratore  FxaDXNANno  II.  Clementisfiimo 
Domino  nostro  Felicissimso  et  SanctissimsB  memoriee  acoeptaret  cpntra- 
rium  quoque  sanet^  pollicitus  est»  quod  ipsnm  ex  hac  parte.  maxime  k 
tali  Principe  ac  Duce  aliter  credi  nec  debuit  nec  potuit,  nisi  sine  cansa 
tam  prudenti  Principi  fidem  quis  yellet  darogare.  Quie  vero  ad  hanc 
ab  Imperio  defectionem  ambas  Principes  domos  caus»  moverint,  infe« 
rior  ^  sum  quam  ut  hoc  loco  disquiram,  cum  suo  tempore  res  ipsa 
eyentn  satis  declarabit  ex  qua  parte  fuerit  culpa  quisve  recte,  quis  per- 
peram  egerit. 

Nihilominus  quando  mihi  nunc  vel  ex  yestramet  confessione  abunde 
constaty  quod  Dominus  Oeneralis  locumtenens  cum  sibi  subditis  copiis 
ad  hostem  defecerit,  ejusque  partes  conjunctione  &cta  jam  actu  sequa- 
tur,  nullo  modo  abnno  cum  Dominatione  yestra  et  copiis  suis  juxta 
laudabilia  pacta  bellica  pacisci,  ac  juxta  sequum  et  bonum  quod  probos 
milites  decet  tractare,  eo  modo  quo  semper  cum  adyersariis  copiis  qui- 
buscunque  pacisci  ac  tracture  conatus  fni.    Quod  si  Dominus  Oeneralis 


224  ITINERARIUM. 

locamtenenB  in  gna  sine  cancn  concepta  opinione,  qnaxn  ad  finem  Ctte- 
rarom  snarnm  annectit  de  yindicta  sno  tempore  qnserenda,  perBevenre 
Yolet,  per  me  qnidem  id  licet,  fortnna  cniqne  nnnc  equa  nonc  iniqoa 
rotatnr.  Maneo  hisce.  Datea  ex  castris  Cssareis  15«  Janii  Addo 
1640. 

DominaHanU  v€$tr(B  officioius  Sermu 

'PicoLOMnn. 

Inter  hsec  haerebat  cum  exercitibns  snis  Bannirins  diebna  aliqnot 
Crentzbergse  et  Isenachii,  sed  cnm  horrenda  fame  torqueretory  conmm- 
nicatis  cnm  Melandro  Hassicamm  copiamm  Generali,  Consiliis  alio 
iter  dirigere  instituit,  ac  yersns  Hassiam  moyitf  pleriqne  adversarionim 
militnm  immaturis  fructibns  pomis  pyrisqne  flegre  animam  in  corpore 
sustinebanty  quoniam  potissima  pars  gregariomm  militum  intraquinqae 
vel  sex  dies  nec  micam  panis  gustaverat.    Nostro  contra  ezercitiu  m 
Castris  circa  Neustadium  ad  Salam  nil  quidquam  quoad  comeatam 
decedebat,  immanis  enim  frnmenti  Tis  ex  Franconia  submittebatnr,  ad- 
dncebantur  quoque  aliunde  equi  plnrimi,  solaqne  Norimberga  trecentofl 
equos  pro  bellicis  tormentis  promoYendis  suppeditayit.    Excurrebant 
qnoque  Croatae  nostri  in  hostiles  partes,  et  reduces  ferebant  opima  spolia, 
hostium  insuper  immanes  copias  velnti  ovium  greges  ante  se  agebaot, 
qnas  dum  papularentur  interceperant,  homm  indicio  cognovimus  Mel- 
lerstadium  k  Suecis  armata  vi  captum  esse,  in  quem  locum  se  ad  mille 
mstici  coUegeranty  seque  contra  irmmpentium  militum  arma  fortiter 
aliquamdiu  defenderant. 


CAPUT  LI. 

HoUandi  et  Oalli  in  Campum  egrediuntur  ;  Hi  Arrelaium  obsident 
et  expt^nant,  IlUfrustra  Hulstamfravde  apertaque  vi  tentant, 

^  UB  exitnm  Mensis  Maii  Princepe  Auriacns  cnm  8nb# 
ditis  sibi  copiis  in  Flandriam  appnlit,  ac  intra  Schlusam 
et  Sancti  Donati  mnnitionem  Castrametatns  est^  sed 
quoniam  Praesidiarii  ex  Sancto  Donato  fortiter  se  Hol- 
landis  opponebant,  stagnnmque  vicinnm,  quo  adversa- 
riomm  castra  inundarentnr,  perfoderant,  Hollandica  Consilia  parnm 
feliciter  secnndnm  optata  processerunt,  infecto  itaque  negotio  ez  istis 
partibus  discedere  non  sine  naso  coacti  sunt)  ne  tamen  sine  negotio 
omnino  ferias  agerent,  alio  dolos  et  arma  transtulemnt,  Hulstamque 
sine  mora  premere^  et  inopinantes  indigenas  opprimere  a^ressi  snnt, 
sed  nec  isthinc  amplius  quam  alibi  promoyemnt)  ut  et  moz  sequentibns 
patebit. 

Yenerat  Princeps  Auriacus  cum  omni  ezercitu  suo  Maldega  Asse- 
nedam,  progressums  Hulstam  yersus,  antequam  yero  fortalitium  Phi- 
lippinarum  tran^rederetur,  milites  suos  noya  provisione  pulveris  pyrii, 
et  glandium  plumbearam  instmctu,  aliisque  ad  pngnam  necessariis 
quam  optim^  munivit.  -  Interea  se  ipsi  conjunguntDominus  de  Haute- 
rive  cum  subditis  sibi  triginta  senis  manipulis  egregiomm  militum, 
duseqne  aliee  pedestres  Legiones,  qufle  ante  hac  non  procul  Schlus& 
abiueranty  ad  omne  imperium  paratse.  Conjunctis  hoc  modo  viribus 
proficiscuntur,  ac  primum  quidem  agmen  ducebat  Comes  Henricus 
Casimims  Frisis  Guberaatory  qui  cum  duabus  equitum  legionibus 
naves  conscendit,  et  rectissimo  cursu  Hiilstam  progreditur,quo  ut  venit 
insequentibus  k  tergo  reliquis  ezercitus  copiis  Nassoviense  Fortalitium 
sub  horam  noctis  primam  et  secundam  aggreditur,  hoc  fere  modo. 

o  o 


226  ITINERARIUM. 

HoIIandi  ez  ntraqne  parte  progressi  simnlabant  tanqnam  si  aniranm  ad 
dno  alia  fortalitia  circa  Hnlstam  adjecissenty  Comes  vero  Henricns 
CasimirnB  dam  fortalitiam  NassoTiense  petit,  militam  saorum  partem 
ad  alind  adhnc  fortalitinm,  Moemvaert  dictnm,  applicat :  in  qno  His- 
pani  armomm  hostiliam  etrepitn  ezcitati  ad  arma  conclamamnt :  venft 
interim  ad  Nassoviense  fortalitinm  Dominns  de  Hanterive  in  Bnccursum 
Comiti  Casimiro  ac  cnm  snis  nndeqnaqne  cingit.  Prflesidinm  interni 
Hispanicnm  octoginta  selectomm  militnm  cnm  sno  Prfl&fecto  egregie 
retnndebat  impetnm  hostilem,  cnm  vero  panlatim  adyersarii  inTalesce- 
renty  ac  yis  potentior  fieret,  qnam  qne  tam  ezili  militi  cederet,  Hollandos 
tandem  admittere  non  sine  inimiccD  partis  clade  compnlai  sanU 

Hsec  tam  anspicata  initia  nt  Ariacns  intellezit,  tanqnam  ai  ab  ipso 
Marte  de  certitndine  victori»  fuisset  eraditns.    Relicta  Assenedai  totam 
circnmvicinam  patriam  tnmnltnariis  armis  snbito  opprimere  sibiqne  sab- 
dere  molitar,  sed  nbi  ad  fortalitinm  8.  Annie  appropiayit,  ac  istic 
Hispanos  Tigiles  comperit,  qni  armis  arma  retnndere  in  procinctn  erant 
(jam  enim  de  adyentn  hostinm  certiores  redditi,  coegerant  pneter  cod- 
snetos  milites  msticos  mille  accesserantqne  insnper  pneter  Comitis  de 
Fontaine,  Bon  Josephi  de  Sayedra,  et  Comitis  Fonclara  milites,  alic 
qnoqne  Legiones  Hispanicse)  spe  sna  se  frandatnm  sensit.     Ne  tamen 
grratis  yenisse  pntaretnr,  Martem  ezperiri  yolnit»  nnde  per  leyes  yelita- 
tiones  tam  trncnlenta  moz  pngna  ntrimqne  ezarsit,  nt  stylo  assequi 
historicns  diffldat.   Postqnam  enim  Comes  Henricns  Casimims,  proximk 
felici  ezpeditione  animosior,  cnm  sna  Legione  fidenter  aggressns  esset 
fertalitimn  Sanct»  Annse,  moz  ei  se  objicit  legio  Joeephi  de  Sayedra, 
qni  peritissim^  HoUandomm  impetns  elndere  snos  docnit;  accednnt 
moz  ez  ntraqne  parte  alise  atqne  aliae  legiones,  agnntqne  contra  se 
fistnlis  tormentariisy  ensibns,  alikqne,  qn»  cniqne  fiiror  snbdebaty  armis  . 
adeo  constanter,  nt  cnm  nentra  pars  alteri  cedere  yellet,  ntrimqoe  cade» 
rent  plnrimi.    Pngna  hec  ad  qnatnor  omnino  horas  dnbia  semper 
?ictoria  continnata  est»  ita  nt  ipse  etiam  Comes  Henricns  Casiminif 
secnndnm  hnmemm  globnlo  plnmbeo,  et  alio  qnoqne  secnndnm  latns 
adacto  lethaliter  sanciatns  fiierit,  atqne  ad  tres  ipsas  horas  inter  mortoo- 
rnm  cadayera  jacnerit,  qnoad  tandem  k  snis  agnitns,  mortais  ezemptas 


ITINERARIUM.  227 

ac  in  tntiorem  eaBirorain  loeum  dektiu  est.  Baltfaeiu  militarifl»  ^adina, 
et  anna  reliqoay  ima  ciim  elegantioribos  yestibas  jam  ipei  ab  Hispanifl 
extracta  Bublataqiie  eraat.  Hinc  mox  cnrfle  medicoram  commendatus 
est,  qai  licet  indefesflo  labore  conflpirarenty  ex  dictifl  tamen  yalneribufl 
respirare  neatiqaam  possey  libere  profati  ami,  maxime  cnm  tres  costaB 
cirea  latos,  spinamqae  dond  ex  eqooram  hac  illae  diflcnrrentiam  colli- 
aione  ac  coacnlcatione  dimptse  essent  unde  yitam  istio  ponere  debait. 
Fratri  ejos  Coraiti  Friderico  Oolielmo  anus  alterqae  gladios  dum  rem 
ceesim  panctim  agit  fbrtitery  hebes  inatiliBque  ledditns  est,  sine  vulnere 
tamen  sahrus  incolumisqae  evasit 

TJt  ergo  yidit  Princeps  Auriacus  hoc  looo  sine  inconqmiabili  prseci- 
paoram  suorum  militum  damno  nihil  profici  posse,  Hispanos  autem  ex 
fiurtalitio  Janstein  ac  ipsa  orbe  contina&  grandinatione  plambese  tem- 
pestatb  sibi  damni  plurimum  inferre,  sub  decimam  noctis  horam  forta- 
litium  SanctSB  Ann«,  uniyersls  militum  taguriolis  male  materiatis  et 
temere  ex  arboram  frondibus  contextisp  ut  et  Nassoyiensi  fortalitio 
succensis  desenrit»  Bergamque  snaemet  cladis  ac  tarpitudinis,  Hispa- 
noram  yero  animosse  fortitudinis  nuncius  ^  yestigio  discessit. 

£x  HoIIandorum  partibos  mortem  hac  pognft  oppetierunt  Major 
KeUer,  Capitaneus  Alberda,  Capitaneus  Wulta,  Colonellus  Marckwitz, 
Capitaneus  de  Haren,  Prsefectus  equitum  Kranckenburgy  Prsefectus 
equitum  Bolsweiuy  aliique  plurimi  inferioris  conditionis  officiales  cum 
quadringentis  circiter  militibus  partim  peditibus  partim  equitibus. 

Yulnerati  yero  Comes  Henricus  Casimirus  Frisise  Gubernator,  qui 
non  multo  poat,  ex  yulneribus  (ut  supra  dictum)  Mittelbui^  Seelandise 
yiyere  desiit,  Capitaneusitem  MuUer,  Capitaneus  Oulau  uterque  letha- 
liter  yulneratnsy  Capitaneus  Hardebroeck,  Colonellus  locumtenens 
Polman,  signifer  Capitanei  Oroende,  Pnefectus  equitum  Warge  ad 
mortem  usque  sanciatuS)  Colonellus  equitum  La  Force,  Magister  equitum 
Porte  cnm  suo  yexillifero. 

Capti  denique  seu  perditi  Capitaneus  Wageman,  et  Capitaneus  Leu- 
terbachy  quorum  uterque  etiam  nunc  desideratur  Colonellus  Oooring 
secnndo  captus.  Comiti  Friderico  O^Iielmo,  Comitis  Henrici  Casimiri 
Oermano  firatri  duo  equi  quibus  insidens  militem  ad  pugnam  animabat 


228  ITINERARIUM. 

occubnerant :  Baroni  ver6  de  Donaw  duo  gladii  inter  pneliandum  rapti, 
uterque  tamen  salvus  eyasit. 

Non  potuit  tam  propitio  Marte  pugnari  quin  et  Hispanomm  ploscnii 
occumberent  aut  vulnerarentur,  inter  prims  auctoritatis  TiroB  Don 
Josephus  de  Savedra  Maistro  del  Gampo  leyiter  sauciatus  est,  Beraardos 
de  Burges  duobus  globulis  plumbeis  Tulneratur.  Capitaneus  Martinus 
Yalentia  occubuity  Capitaneus  Patalta  mortuus  est,  Don  Xrudoyiciis 
Cayro  accept^L  cruenta  plaga  captus,  sed  mox  captivitate  exemptns,  erat 
hic  Ludovicus  Oubematoris  Herrenthalensis  Filius,  jamque  aliqnamdia 
inter  mortuos  jacuerat,  yestesque  ipsi  k  militibus  ezutse  fuerant,  cam 
vero  nonnulli  militum  disceptarent  de  caligis  et  ocreis  ejus,  erecto  moz 
capite,  quis  esset  aperuit,  yitamque  pro  militum  jure  sibi  servari  rogaYitv 
quam  Hollandi  ipsi  pacti  sunt,  captiyumque  admiserunt,  atque  ad  saoe 
abduzerunt.  De  morte  Comitis  Henrici  Casimiri  multus  omnium  fuit 
luctus  quippe  qui  miles  fuerat  non  minus  animosus  quam  prudens,  om' 
nibusque  ob  comitatem  charus. 

Longe  auspicatiore  Marte  in  Arthesia  k  Qallis  pugnatum  est,  DnctO' 
ribuB  ezercitiis  Francici  Milleray  et  Chastillon :  ac  licet  initia  Aurela- 
tensis  obsidionis  susceptse  grayia  et  litigiosa  fuerint,  finis  tamen  optatas^ 
fracta  scilicet  non  sine  labore  et  sanguine  nuce,  respondit  difficultatibus 
multa  cum  molestia  ezantlatis,  ut  ez  sequentibus  patebit. 

Inter  prsecipuas  Arthesise  Ciyitates  non  infimum  sibi  locum  yindicat 
insignis  illa  munitio  Arrelatum  dicta,  qnippe  quee  totius  Patriae  metro- 
polis  et  clayis  habetur,  et  oum  multum  htec  urbs  celebretur,  merito  sibi 
Gallus  eam  subdere  sfepius  molitus  est ;  nunc  demum  serio  aggrediendi 
commoditatem  nactusy  distento  Cardinale  Hispaniae  in  Flandria  cum 
HoIIandis,  duos  justissimoe  ezercitus  sub  Mareschallis  Milleraj  et 
Chastillon  perrupti  Arthesia  ad  civitatem  applicat;  atque  ut  eo  tntius  . 
rem  aggrederentur  in  quinque  capitalia  quarteria,  ut  yocanty  sese  parti- 
nntur  Chastillon  in  Pago  Auberth  hospitatus  est,  in  quo  quam  primnm 
nobile  fortalitium  moliri  et  erigi  jussit.    Non  procul  ab  eo  Mareschallas 
Milleray  ad  latus  conjunzit,  dupUcibusque  munimentis  contra  hostium 
impetum  armayit    Mareschallus  porro  de  Ferte  yersus  Camaracum  at 
yicinior  esset  urbi  stationem  posuit,  seque  tribus  fortalitiis  multa  militum 


ITINERABIUM.  229 

et  operamm  cnrft  sepsit,  fiMBamqne  ad  yiaxn  qaee  ducit  Bapaomediim 
egerere  yolait»  qua  hostiam  irruptioneB  k  suis  castris  prohiberet.  Ma* 
reBchallus  de  Garion  qui  equitatui  praeerat  eua  statione  Mareschallum 
de  Ferte  attingebat,  munimentisque  suis  Bociorum  aggeres  continuabat. 
Colonellus  denique  Rantzaw  Bainyillam  quatuor  fortalitiis  circumdux- 
erat,  atqne  te  omnibns  yicinior  erat  obsessis.  Tota  yero  castra  duplici 
issuper  abBcissione,  nt  yocant,  separayerant,  ne  qua  Cardinalis  In&ns^ 
qui  expeditis  in  Flandria  negotiis  cum  ezimio  exercitu  fortissimorum 
equitum  peditumque  adyentare  dicebatur  solutionem  obsidionis  tenta- 
turuB>  facile  irrumpere  ipsosque  obruere  posset. 

Arcta  itaque  obBidione  conduserant  urbem,  cum  ecce  tibi  obBessi  ex 
ciyitate  magno  cum  feryore  erumpunt  atque  in  Rantzayanam  stationem 
impetum  faciunt,  sed  repelluntur  post  aliquantulam  dimicationem  non 
Bine  utriusque  partis  sanguine,  in  qua  quidem  irruptione  ipse  Rantzaw 
duabuB  glandibus  plumbeis  lethaliter  est  yulneratus.  Hac  strage  obsessi 
audacioreB  non  multo  post  iterum  MiUerayianum  militem  ex  insperato 
obruunt,  omnesque  copias  aliquot  passibus  majoribus  animis  quam  yiri- 
bus  retro  pellunt,  et  ne  yacui  redirent  in  urbem  plurima  pecora  Gallis 
erepta  prsdse  loco  animositatis  bu»  prsemium  et  generosi  animi  testi- 
monium  reducunt. 

Hispani  interim  ad  Bethunam  magno  numero  coUiguntur ;  et  Gene- 
ralis  quidem  Major  Lamboj  morse  impatiens  dum  alii  interquiescunt, 
cum  Gallis  congreditur,  turrimque  copioso  Francorum  miUte  cinctam 
munitamque  inyadit,  armataque  manu  mascula  suorum  yirtute  expug- 
nat;  quam  cum  GkJli  quatuor  irruptionibuB  recuperare  nituntur,  plu- 
rimos  suorum  magni  nominis  yiroB  Marti  yictimant  et  primo  quidem 
Marchionem  de  Gessure  ex  yulnere  captum,  secundo  Marchionem  de 
Breaute,  qui  occubuit,  tertio  Marchionem  de  Breze  qui  simiUter  mor- 
tem  isto  in  prsUo  oppetiit.  Quarto  Dominum  de  Yaltimont  equitum 
ductorem  egregium,  qui  ipsus  quoque  luculent&  plag&  interiit,  ejusque 
cadayer  postea  ad  castra  Lamboyca  ductum  est,  quinto  Baronem  de 
Marette  Fratrem  Comitb  de  Grandsec,  qui  non  minus  ac  priores  hoc 
ipso  conflictu  yiyere  desut,  sexto  Baronem  de  EgenbeU  captum,  septimo 
Baronem  de  NeufviUe  mortuum,  octayo  equitem  de  la  Louppe  mortnum. 


230  ITINERARIUM. 

Bono  eqmitimi  PwBfectnni  Miremoiit  mortiuiiiiy  decimo  mdlmo  alinm 
Marchumem  de  GeisiiK,  dietiim  Mardiionem  Da  Val,  mortwiii^  im- 
deoimo  Coknelliim  Haybron  Legioni  HelTet»  PreiectiuD,  oaptom  et 
paulo  poet  Doaci  mortimm»  dnodecimo  Baionem  la  Conde  mortniini, 
tertiodeeimo  Baronem  de  Monbamt  mortnnm,  qvartodecimo  Barooem 
de  Chaomoiiit  mortonm,  qnintodeeimo  Dominnm  de  Seauchamp  cap- 
tnmy  sextodecimo  Dominnm  de  SalTair  mortBnm,  septimodeciiiio  Doai* 
nnm  de  Aigle  mortnumy  octaredeeimo  Barooem  de  Stradiae  captnm  ac 
panlo  poet  mortunm,  nonodecimo  PrflBfectnm  eqmtnm  Commingen 
mortnnm,  vigesimo  alinm  Nobilem  ▼idimtarinm,  qni  cnm  MiUeraj 
nltro  profectns  fnerat  eumqne  amoris  bonori^pe  caaia  proaeciitns  liiiciu- 
qne,  mortnnm.  Vioenmo  primo  Secretarinm  Maroluonia  de  Gefleore 
mortunmy  praeter  officiarioe  inferioriB  oidinis  et  miUtea  greigarioe  qaam 
plurimoB. 

Hac  pngna  ▼iriliter  omnino  ae  GemAre  Lamboyci,  ineigniqne  ekde 
GalloB  salatamnt,  aed  cum  Galli  Telut  dato  aigno  agminatim  ex  aliifl 
aliorum  atationibns  in  anocnrsnm  Tenirent,  seque  inter  nrbem  Xamboj- 
eosque  ae  conjicerent,  nec  potueruat  in  iirbem  penetrare  Hiapani,  nec 
fluppetiaa,  qnas  aecnm  dacebant,  mittere.    It&qne  hic  tantisper  enhftitity 
quoad  ulterias  Imperium  k  Cardinale  In&nte,  qui  inflmlia  tnnc  emt, 
aociperet.    Ubi  vero  ad  castra  peryenit  Cardinalie  cnm  Sereniflsimo 
Lotharingifle  Dooe  Caroio,  €^erali  Beoq,  Camite  de  Bncquoj  et  Don 
Pliilippo  de  SjlTa,  aLuflqne  GeneralibnSy  Infoito  moz  consilio  bellioo 
Francica  castra  inflpecturuB  adiit,  et  licet  iUa  adeo  mnnita  repererit ;  nt 
difficulter,  sine  suorum  gruTissimo  incommodo  aliquid  efiectnm  dari 
poflsety  Toluit  tamen  ezperiri  suorum  fortitudinem,  in  qnibns  nil  qnid- 
quam  desideratum  est,  siquidem  mox  duo  opportnna  loca  qnomm  alte- 
rum  octingeutb  Gkdlis  mnnitnm  eraty  occupamnty  nnde  se  postmodnm 
ita  distribnemnty  nt  annonam  in  Gallica  castra  impedirent. 

Non  mnlto  post,  cum  per  exploratores  de  comeatn  ad  Oallos  adren- 
taate  relatum  esflet,  Begia  flua  oelsitndo  Comitem  Bncquoj  eam  inter* 
oeptnm  emisit.  Quod  nt  acoepenmt  Galli  quamprimum  qnatnor  equi- 
tum  millta  ex  statione  Maresohalli  de  Milleraj  ipse  objecemnt,  contra 
qnos  Buoqnoj  jam  prioribns  dadibns  Gallis  illatis  ferocior*  plenus  mar- 


ITINERARIUM.  231 

tia  spe  mt,  bonamqiie  partem  oeeidit,  reliqiioB  ad  iteraiaan  fngam  itenmi 
itenunqiie  comjmlit  In  hoe  conflictn  Generalis  locmntenens  Comee 
Boeeu  GaUne  interemptas  egt,  ipriqne  Comiti  Bncqnoj  pilens  ^  capite 
ezcnMns  globnli  ^  fistnUt  pnlTeris  pTrei  ti  emiaso :  nec  potnemnt  lEkic- 
qiioTani  milifes  ante  k  conflictn  retrahi  qnam  qningentes  cnrmsy  (qpnlenta 
annona  obfertos  intercepissent,  et  salTnm  condnctnm  cnrribns  adjuno- 
tnm  potissimi  ex  parte  fudissent. 

Eodem  prope  tempore  alibi  ope  Lamboycarnm  Legionnm  Hnpani 
septingentos  qninqni^nta  cnrms  annona  instractos  intercepemnt,  et 
mille  Gallos  in  defensionem  cnrribns  additos  intemecioae  deleTerant. 
Qno  eodem  die  Gkdli  semilnnam  ante  ciyitatem  mnlta  snomm  caede 
occapAmnty  sed  mox  postero  die  ab  obsessis  denno  repnlsi  snnt*  Rebns 
ita  procedentibns  inyalescebat  inter  Grallos  immitis  &mes  ita  nt  cnm 
intra  sedecim  dies  non  nisi  dneenti  cnrms  annoo»  adyentassent  (qnos 
Hispani  qnantnmvis  laborarent,  ob  salrnm  condnctnm  qnatnor  ez  locis 
snbmissnm,  intercipere  non  potnemnt)  milites  inedia  contab^scerent. 
Nnnciabatnr  interea  sum  Regis  altitndini  plurimos  mrsus  cnrms  co* 
meatn  onustos  in  yia  esse  atqne  ad  Ghdlica  castra  concitatis  equis  pro- 
perare.  Contra  hos  G«neralem  Lamboy  cum  quatuor  equitum  milli* 
bns  et  totidem  millibus  peditnm  ire  jubet,  quos  cnm  snb  noctis  medium 
in  oppido  quodam  assecutus  esset»  aperta  yi  via  irmit,  salvum  conduc* 
tum  paucnlis  exceptis,  qni  in  foyeas  se  precipites  ^eronty  omnem  ceci* 
dit,  ac  mille  dncentos  curms,  yino  Larido,  pane,  farrina  aliisqne  rebns 
refertos»  diripuit :  ac  sezcenta  vini  dolia  dismmpi  imperayit,  Tinnmque 
in  terram  effundi,  ne  hosti  usui  esset,  quidqnid  yero  k  suis  abduci 
potuity  secum  abstulit,  currus  porto  dissecuit  et  subjecto  igne  in  cinerem 
redegit,  atque  ita  opima  prsda  diyes  ad  snos  reyertit. 

Gnbemator  Corbeyanus  Comes  Nantuel  tuno  quoque  operiebatur  ex 
insidlis  turmam  Hispanomm,  sed  ipse  intercipitur  prseterque  spem  yul- 
neratur,  in  yincula  saucius  arripitur,  in  qnibus  non  multo  post  mortuus 
est. 

Qnantumvis  Hispani  rem  usquequaque  ftrtiter  agerent,  omnibus 
tamen  adhibitis  maohinis  illuc  negotium  deducere  non  potuemnt,  ut 
Ghillos  ab  obsidione  Arrelatensi  depellerent,  itaqne  cum  obsessi  de  suo- 


232  ITINERARIUM. 

carBU  dubitarent,  GkJlosque  pertinacissime  urbis  obsidioni  insistere  iride 
renty  tandem  k  civibos  propriis  deditionem  pacisci  compulsi  sunt.      A< 
licet  omnis  miles  Prflesidiarius  toto  obsidionis  tempore,  sub  Dio  et  nud< 
Jove  noctes  exegerit,  fortissimeque  contra  Oallos  pugnayerit,  pessiiiM 
tamen  k  civibus  remuneratus  est,  cum  paratus  csetero  qui  esset  et  san- 
guinem  potins  yitamque  quam  urbem  reddere,  maxime  cum  videret 
civitatem  adhuc  ad  unum  fiu^ile  mensem  sufficientissimo  comeatu  in> 
structaro,  speraretque  suppetias  in  propinquo  esse.    In  ezcessn  ex  nrbe 
prster  tria  tormenta  bellica  majora,  omnia  reliqua  yictoribus  Grallis  re- 
linquere  (an  k  civibus,  an  ab  ipsis  Gkdlis,  ambigitur)  coacti  sunt,  k  civi- 
bus  id  factum  esse  illud  argumento  est,  quod  Gkdli  duo  aut  tria  ez 
majoribus  tormentis  quse  Regis  Hispaniarum  insignia  praeferebant  nltro 
postea  Duacum  miserint.    Hispanus  miles  in  exitu  suo  ducentos  qaoqne 
Juvenes  ad  arma  ferenda  maturrimos,  eduxit,  qui  Patriam  natiyumqne 
solum  deserere  maluerunt,  quam  dominatui  Gallorum  subjici.     Incola- 
rum  deliberationi  num  urbe  exire,  an  in  ea  subsistere  vellent  duo  sunt 
menses  dati.    Galli  deyictse  urbi  dno  equitum,  sex  peditum  millia  pro 
prsesidio  imposuemnty  ciyes  omnes  mox  armis  nudayerunty  qufie  quidem 
merces  debebatur  tam  fidis  bostium  asseclis,  ut  qnippe  qui  Domino  suo 
fideles  non  fuerant,  qnomodo  credi  poterant  fidem  seryaturos  iis  qui  non 
multo  ante  hostes  fiierant. 

Hfec  subita  et  plane  insperata  ciyitatis  expugnatio,  Oallis  magnum 
gaudium,  Hispanis  contra  mnltum  luctum  peperit,  magnificeque  Pa- 
risiis  super  hac  yictoria  k  summis  infimisque  triumphatum  est. 


CAPUT  LII. 

Initia  Comitiarum  Ratisbonensium. 


IXIMUS  saperius  paucula  qusdam,  quse  de  Noricis 
consiliis  in  causa  Imperii  congregatorum  Principum 
in  vulgus  prodierunt:  ubi  quoqne  meminimus  quod 
Invictissimus  Romanorum  Imperator  Fsrdiitandus 
III.  de  alio  conventu  serio  deliberarit,  ac  tandem 
concluserit  Ratisbonam  omnes  Electores  ac  prfiecipuos 
Imperii  Principes  ac  status  (si  quidem  id  ullo  modo  fieri  posset)  in  per- 
0on&  propria  scripto  CTOcare,  quod  Mense  Julio  tandem  progressum 
habuity  ac  ipse  Imperator  inter  primos  Vienna  istuc  se  conferre  non  du- 
bitavity  unde  et  omnia  ordinari  disponique  curavit  dum  alii  Principes 
convenirent.  Tertia  itaque  Julii  Magistratus  urbicus  Ratisboufle,  una 
cnm  ciyibus  Imperatori  bomagium,  praestitit  ac  sanct^  fidem  juravit, 
contra  vero  Imperator  Camarario  urbis  per  commendantem  Dominum 
de  Reinacb  claves  reddi  jnssit,  omnes  quoque  Electores  per  Legatos, 
tum  vel  imprimis  Electorem  Saxonem  per  Principem  de  Lockhowitz 
ad  comitia  perbumaniter  invitavit.  Circa  eadem  fere  tempora  Lotba- 
ringiae  Duzy  et  Legati  Ducis  Brandenburgici  Ratisbonam  advenerunt. 
Quarta  Julii  Magistratus  Ratisbonensis  Sacrae  Ceesareae  Majestati 
poculum  aureum  aurea  moneta  pregnans,  una  cum  duobus  vini  Rhenani, 
et  aliis  duobus  vini  Malvatici  doliis,  duobus  item  cnrribus  avena  onus- 
tisy  peregrinis  quoque  et  delicatis  piscibus  obtulit,  nec  minus  Marescballo 
Imperii  cum  sedecim  vini  optimi  cantbaris,  currus  avenae  prsesentatus 
est. 

Antequam  vero  sacra  Csesarea  Majestas  Ratisbonam  appulit,  Con- 
ventus  Norimbergse  per  Legatos  institutus  paulatim  ad  finem  decurrit, 
in  quo  prseter  Electorum  deputatos,  borum  quoque  Principum  Legati 

H  H 


234  ITINERARIUM. 

comparuerant.  Nomine  Serenissimi  Principis  ac  I>ac2S  Neobnrgici 
DominuB  Franciscus  Giese  de  Simmeringen  dicti  Serenissimi  Principis 
Consiliariusy  Director  Camaroe  et  supremus  CancellariuSy  ac  Prsefectos 
Burckeiniensis.  Nomine  Serenissimi  Principis  ac  !Dacis  lianeburgici 
Dominus  Doctor  Babn  Serenissimo  Duci  Lunebargensi  et  Brunsri- 
censi  k  secretis  consiliis.  Nomine  civitatis  Ulmensis  I^ominas  Albertos 
Stamler  supremus  Judex,  Domiuus'  Philipptis  Andreas  Frohlich,  Do- 
minus  Doctor  Paulus  Schormer.  Nomine  civitatis  Bremensis  Domi- 
nus  Joannes  Gk>meman  :  nomine  civitatis  Nordlinganse  I>ominas  Mel- 
cbior  Welscb,  Dominus  Doctor  Wolfgangus  Jacobas  Sader.  Nomine 
civitatis  Ratisbonensis  Dominus  Joannes  Georgius  Scherery  Sindicns. 
Nomine  Coronae  OallicsB  Monsieur  de  Hoppe  Commissarios  Regni 
Galliarum. 

Quarta  Julii  Legatis  Electorum  ac  Principum  sacra  Lipsana  et  sanc- 
torum  ossa,  aliaque  qusedam  redemptionis  nostrse  instramenta,  nescio  k 
quo  olim  Caesare  NorimbergaB  in  S.  Spiritu  deposita,  ostensa  sant: 
inter  alia  haec  fere  cum  plerorumque  summa  adjniratione,  mnltomm 
eximia  pietatis  significatione  visebantur.     I.  Lancea  qaa  Cbristo  Jbsu 
Redemptori  nostro  sacrosanctum  latus  k  longino  qnondam  foerat  per- 
fossum:    II.    Ez  quatuor  clavis  unus,  quo  Christns  Servator  noster 
cruci  olim  in  Golgothaeo  colle  fuit  affixus.     III.    Pars  mappse  sea 
panni  in  qua  Christus  con vivatur  cum  discipulorum  daodenario  oltimam 
coenam  celebravit,  suumque  corpus  in  cibum  sub  panis  specie,  et  san- 
guinem  in  potum  sub  vini  figura  Ecclesiae  velut  Mnemosjnon  reliquit. 
lY.  Pars  incunabulorum  seu  prsesepii  quo  parvulus  benedictus  Inteme- 
ratas  Yirginis  Filius,  in  primo  suo  in  mundum  ingressu  fuit  reclinatas. 
y.  Cruz  de  ligno  crucis  in  quo  agnus  innocentissimos  totius  orbis  pec- 
cata  luit,  debitumque  nostrum  sua  morte  et  sanguine  diluit.    YI.  Tres 
annuli  ferrei  de  catenis  SS.  Apostolorum  Petri  et  Pauli.     VII.  Pars 
tunicse  dilecti  discipuli  Jesu  Joannis.    YIII.  Pars  brachii  Sanctie 
Annae  Christi  aviae  magnae  matris  Yirginis  matris  dignissimae. 

Merito  miretur  aliquis  sacram  hanc  suppellectilem  inter  Lutheri  asse- 
clas  tam  diu  fuisse  sine  vitio  asservatam,  maxim^  cum  eornm  pseudo- 
propbeta,  sacra  sanctomm  ossa  Jcc. :  ejusmodi  tantopere  ezecrari  k  suis 
voluerit. 


ITINERARIUM.  236 

Labet  hnc  annectere  Gsesaream  propositionein  in  Comitiis  Ratisbon- 
eiisibns  Electornm  ColIe^Oy  aliisque  Principibns  ac  statibus  Imperii 
eoromqne  Consiliariis  ac  Legatis  factam,  aliaqne  nonnuUa  qnse  Comi- 
tlomm  ezordia  preecessemnt,  qu«  etsi  aliquantum  serins  contigerint, 
xnnltaqne  alia  quae  seqnentibns  capitibns  memorabuntnr,  praemittenda 
fbrenty  quia  tamen  commodiorem  locum  his  percensendis  tiz  reperie- 
nrnsy  ea  hoc  loco  libuit  pertexere,  ehint  autem  fere  ista,  qnae  ez  ipsis  co- 
mitiis  ad  amicum  trausmissa,  ad  nostras  quoque  manus  deyenerant. 


PROTOCOLLUM, 

Actarum  tertiodecimo  Septembris  Anno  M.DC.XL.  Ratisbona  ante^  in, 
et  post  Casaream  propositionem. 

POSTQUAM  ad  Comitia  k  Sacra  Rom.  Csesarea  et  Regia  Hungariae 
et  Bohemise  Majestate  cum  consensu  Electorum  Principum  sezta 
et  Tigesima  Julii,  in  duodecimam  Septembris  diem  indicta,  totius  Im- 
perii  Principes  ac  status  yel  in  persona,  yel  per  Legatos  conyenissent, 
placuit  Suse  Csesarese  Majestati  sequenti  die  qui  fuit  tertius  decimus 
Septembris,  Septimanfle  dies  Joyis  porro  ad  Curiam  Ratisbonensem 
convocare,  et  Comitiorum  causam,  seu  puncta  in  iis  consultanda  et  una- 
nimi  consensu  decidenda  proponere.  In  eum  finem  designato  die  Joyis 
intra  septimam  et  octavam  matutinam  collegemnt  se  Legati  in  Episco- 
pali  aula,  in  qua  Csesarea  Majestas  una  cum  aulicis  suis  habitabaty  at- 
que  in  anti  camara  ad  unam  circiter  horam  suam  Majestatem  ezpecta- 
runt. 

Hinc  igitur  post  horam  ante  meridiem  nonam  circiter,  sua  Csesarea 
Migestas,  directo  ez  dicta  Episcopali  aula  itinere,  ad  summam  sedem 
ante  omnia  se  conferre  statuit,  ut  ibidem  sacrosancto  Missse  sacrificio 
magnum  Consilii  Angelum  propitiaret :  largissimamque,  omnia  rite  in 
dictis  Comitiis  auspicandi,  persequendi  ac  finiendi,  gratiam,  k  Principe 
pacis  (quam  mundus  dare  non  potest)  Christo  sollicitaret ;  in  qua  qui- 
dem  processioney  hic  fere  ordo  servatus  est.  Primum  locum  sibi  vin- 
dicayit  Imperialis  Magister  seu  Prsefectus  Quarteriorum  (ut  vocant) 
consueto  instmctus  officii  sui  baculo,  seu  pedo.    Eum  secuti  sunt  Im- 


236  ITINERARIUM. 

perialmm  orbiuni  delegati,  ac  inter  hos  yariorum  Re^m  ac  Principiim 
in  Imperatoria  aula  stabiles  Oratores,  seu  Agentes,  aut  Procoratores: 
quos  excipiebant  varii  Prselati»  Comites  ac  Domini,  et  cam  bia  abseo- 
tium  Deputati,  ut  et  Legati  tam  Ecclesiasticorum  quam  Sfleculariam 
Imperii  Principum,  Suae  quoque  Majestati  k  Secretis  et  Aolicis  Con- 
siliifl,  Officiarii  item  et  Cubicularii  cum  copioea  varias  Nobilitatb  mul- 
titudine,  absque  omni  respectu  ordinis  et  personarum.     Honim  omninm 
vestigia  premebant  Caduceatores  tres,  Hungaricus  videlioet  Bobemicus 
et  AustriacuB,  suo  quisque  juxta  officium  ac  nationem  habito,  singa- 
lique  album  dextra  caducei  loco  praeferebant  bacillum.     His  k  tergo 
instabat  Illustrissimus  Princeps  et  Marchio  Badensis  GulielmuB,  cujas 
utrimque  latera  stipabat  par  illustre  fratrum  ex  Illustrissimo  Principom 
Anboldinorum  sanguine  oriundum;   Amatheo  Ernesto  primo  nomea 
erat  alteri  Liebwerdo.    Post  illos  ibant  trium  Serenissimomm  Princi- 
pum  ac  Ssculariam  Electorum  ac  Ducum  Bavariae  scilioety  Saxonis, 
et  Brandeburgensis  Legati  principales,  utpote  loco  Bavari  Comes  de 
D6ringhy  nomine  Saxonis  Fridericus  Metsch  in  Ringenbach,  vice  vero 
Brandenburgici  Joannes  Fridericus  de  Lowen.    Ordinem  dehinc  coa- 
tinuabant  duo  Imperii  Caduceatores  in  suo  uterque  pro  officii  ratiooe 
habitUy  eorum  vero  vestigiis  insistebat  Hsreditarius  Imperii  Mareschal- 
lus  Gkuspar  Godefridus  ii  Pappenheim  nudum  Ceesari  praeferens  gladiuDJ, 
quod  in  publicis  fere  conventibus  communiter  fieri  assolet.     Tunc  tan- 
dem  pro  Majestate  Imperiali  procedebat  Romanorum  Augustissimiu 
Csesar  latus  pro  consuetudine  cingebat  Quardias  Imperialis  Prsefectas 
Comes  Lesle.   Ceesarem  k  tergo  secuti  sunt  Primarii  Eminentiasimorum 
Electorum  Ecclesiasticorum  Legati   nomine   quidem   Eminentissimi 
Principis  Electoris  Moguntini,  Hugo  Eberhardus  Cratz  Comes  de 
Scharpfenstein,  summfie  sedis  Moguntine  Custos,  juxtaque  ipsum  no- 
mine  Eminentissimi  Principis  Electoris  Coloniensis  Dominus  Bertbol- 
dus  Comes  de  Kdningsecky  MetropoIitaniB  Ecclesiae  Coloniensis  Scho- 
lasticus.  (Locus  Emineutissimi  Principis  Electoris  Trevirensis  vacabat.) 
Hic  in  ordinem  subibat  Serenissimse  Austriacse  domus  Legatus,  Do- 
minus  Qeorgius  Achatius  Comes  de  Losenstein,  et  nomine  Archiepis* 
copatus  Salisburgensis,  Dominus  Joannes  Tbeodoricus  Baro  de  Much- 


ITINERARIUM.  237 

kenthaly  Cathedralis  ibidem  templi  Canonicus.  Agmen  claadebant 
tandem  ReTerendissimi  Principee  ac  Domini  Prsesales  Eichstadiannsy 
Ratisbonensis,  et  Campidmiensis  in  propria  persona. 

Ut  Sacra  Cesarea  Majestas  Cathedralem  sedem  Ratisbonensem  atti- 
gity  mox  throntmi  extra  choram  k  dextro  latere  ipsi  prsBparatam,  aare- 
aqae  tela  andeqaaqae  exomatam,  et  tribas  k  terra  gradibas  elevatam 
conscendit,  ante  qaem  Imperii  heereditarias  Mareschallas  toto  sacriiicii 
tempore  evaginato  macrone»  at  consaetado  fert,  constitit.  Ad  qainqae 
sexve  pedes  infra  Sase  Majestatis  thronam,  sabselliom  aliad  erat  dis- 
positam  pro  tribas  Principalibas  personb,  rabro  holoserico  circamves- 
titom,  in  qaod  Electoram  Mogantini  et  Coloniensis  legati  dedacti  sant 
Tertios  locas  pro  Eminentissimo  Principe  Electore  Trevirensi  erat, 
qui  alibi  impeditas  cam  adesse  non  posset,  holoserico  dependente  ali- 
qaantalam  tegebatar,  nec  ita  sedes  at  alioram  Legatoram  yidebatar. 
Una  circiter  sessione  inferias  simili  caltu  yestitns  erat  locas  capax  sep- 
tem  omnino  personaram,  in  quo  primam  sedem  occapaTit  Legatas 
Anstriacas,  secandam  Archiprsesalis  Salisbargensis  Legatas,  Tertiam 
Episcopos  Eichstadianas,  qaartam  Episcopos  Ratisbonensis,  qaintam 
Episcopas  Campidanensis,  omnes  tres  Imperii  Principes  in  persona, 
tandem  Episcopataam  Bambergensis  et  Herbipolensis  Legati,  qaoram 
ntriosqae  Tioes  sapplebat  anas  Yoit  k  Saltzbarg  Ecclesifle  Imperialis 
Bambergensis  praepositas. 

Recta  k  regione^ase  Csesarese  Majestatis  Legatas  Serenissimi  Bojo- 
rom  Dnois  et  Electoris  in  locam  rabro  quoqae  holoserico  omatam  se 
contnlit,  Legati  vero  Serenissimoram  Ducum  et  Electoram  Saxonis  et 
Brandenburgici  suas  non  adierunt  stationes,  sed  quam  primum  Saa 
Majestas  limen  templi  transierat,  secesserunt,  et  ad  locum  post  thronum 
Csesarese  Majestatis  separatum,  una  cum  duobus  Junioribus  Principibus 
Anhaldinis  in  scamnum  quoddam  consederunt,  et  ad  finem  usque  sa- 
crificii  Missse  varios  de  variis  rebus  sermones  miscuerant. 

Intenrallo  unius  stationis  circiter  infra  seecularium  Electorum  Ses- 
sionem  proxime  ad  Cathedram  templi  unde,  pro  concione  dici  solet, 
aliud  ad  huc  scamnum  dispositum  fuit  pro  octo  plus  minus  persouis, 
simili  cum  superioribus  sedOibus  apparatu,  in  cujus  secunda  statione 


228  ITINERARIUM, 

occabaenint :  Baroni  ver6  de  Donaw  dao  gladii  inter  pneliandnm  riipti, 
nterquc  tamen  salvaa  eyasit. 

Non  potait  tam  propitio  Marte  pagnari  qain  et  Hispanornm  plascali 
occamberent  ant  valnerarentar»  inter  primee  aactoritatis  viros  Don 
Josephas  de  Savedra  Maistro  del  Campo  leviter  sanciatafi  est,  Bemardas 
de  Borges  daobas  globnlis  plambeis  valneratar.  Capitanens  Martinas 
Yalentia  occuboity  Capitaneas  Patalta  mortuas  est,  Don  Ludovicos 
Cajro  accept^L  cruenta  plaga  captus,  sed  moz  captivitate  exemptus,  erat 
hic  Ludovicus  Gubematoris  Herrenihalensis  Filius,  jamqae  aliquamdia 
inter  mortuos  jacuerat,  vestesque  ipsi  k  militibus  exutse  fuerant,  cam 
vero  nonnuUi  militum  disceptarent  de  caligis  et  ocreis  ejas,  erecto  moz 
capite,  quis  esset  aperuit,  vitamque  pro  militum  jure  sibi  servari  rogavit, 
quam  HoIIandi  ipsi  pacti  sunt,  captivumque  admiserunt,  atque  ad  saos 
abduzerunt.  De  morte  Comitis  Henrici  Casimiri  multus  omnium  fait 
lactus  quippe  qui  miles  fuerat  non  minus  animosas  quam  prudens,  om- 
nibusque  ob  comitatem  charus. 

Longe  auspicatiore  Marte  in  Arthesia  k  Oallis  pugnatum  est,  Ducto- 
ribus  ezercitus  Francici  Milleray  et  Chastillon :  ac  licet  initia  Aurela- 
tensis  obsidionis  sasceptse  gravia  et  litigiosa  fuerint,  finis  tamen  optatosy 
fracta  scilicet  non  sine  labore  et  sanguine  nuce,  respondit  difficultatibas 
multa  cum  molestia  ezantlatis,  ut  ez  sequentibus  patebit. 

Inter  prsecipuas  Arthesiae  Civitates  non  infimum  sibi  locam  vindicat 
insigniB  illa  munitio  Arrelatom  dicta,  qaippe  qase  totius  Patris  metro- 
polis  et  clavis  habetur,  et  oum  multum  haec  urbs  celebretar,  merito  sibi 
Gallas  eam  subdere  ssepias  molitus  est ;  nunc  demum  serio  aggrediendi 
commoditatem  nactus^  distento  Cardinale  Hispanifie  in  Flandria  cnm 
Hollandis,  duos  justissimos  ezercitns  sub  MareschalUs  Milleraj  et 
Chastillon  perrupti  Arthesia  ad  civitatem  applicat;  atque  ut  eo  tatius 
rem  aggrederentur  in  quinque  capitalia  quarteria,  ut  vocant,  sese  parti- 
nntur  Chastillon  in  Pago  Auberth  hospitatus  est,  in  quo  quam  primum 
nobile  fortalitium  moliri  et  erigi  jussit.  Non  procul  ab  eo  MareschaUus 
Milleray  ad  latus  conjunzit,  dupUcibusqae  monimentis  contra  hostiam 
impetum  armavit.  Mareschallus  porro  de  Ferte  versus  Camaracam  ut 
vicinior  esset  urbi  stationem  posuit,  seque  tribas  fortalitiis  multa  miUtnm 


ITINEBARIUM.  229 

ei  operaram  carft  gepeit)  fiMsamque  ad  viam  qafle  daeit  Bapaameeiam 
egerere  Tolait»  qua  hostiam  irraptiones  k  suib  castris  prohiberet.  Ma- 
reschallus  de  Gasion  qui  equitatai  praserat  sua  Btatione  Mareschallam 
de  Ferte  attingebat,  munimentisqae  suis  sociorum  aggeres  oontinaabat. 
Colonellas  deniqne  Rantzaw  Bainyillam  quatuor  fortalitiis  circamduz- 
erat,  atqae  ^x  omnibos  vicinior  erat  obsessis*  Tota  yero  castra  dnplici 
insaper  abscissioncy  at  yocant,  separayerant,  ne  qua  Cardinalis  In&ns, 
qai  ezpeditis  in  Flandria  negotiis  cam  ezimio  ezercitu  fortissimoram 
eqoitam  peditamque  adyentare  dicebatur  solationem  obsidionis  tenta- 
taras^  facile  irrumpere  ipsosque  obraere  posset. 

Arcta  itaqae  obsidione  condaserant  arbem,  cam  ecce  tibi  obsessi  ez 
ciyitate  magno  cum  feryore  erumpant  atqne  in  Rantzayanam  stationem 
impetam  &ciant,  sed  repeUantur  post  aliquantalam  dimicationem  non 
sine  atriosqae  partis  sangnine,  in  qua  quidem  irraptione  ipse  Rantzaw 
daabas  glandibas  plambeis  lethaliter  est  yalneratas.  Hac  strage  obsessi 
andaciores  non  molto  post  itenim  Millerajianum  militem  ez  insperato 
obruant,  omnesque  copias  aliqaot  passibus  majoribas  animis  quam  yiri- 
bos  retro  pellunt,  et  ne  yacui  redirent  in  arbem  plurima  pecora  Gallis 
erepta  prsedse  looo  animositatis  saae  prsemium  et  generosi  animi  testi- 
monium  redacunt. 

Hispani  interim  ad  Bethunam  magno  numero  colligantur ;  et  Gene- 
ralis  quidem  Major  Lamboj  morse  impatiens  dum  alii  interquiescant, 
eom  Gallis  congreditar,  torrimqae  copioso  Francorum  milite  cinctam 
manitamque  inyadit,  armataque  manu  mascula  suoram  yirtate  ezpug- 
nat;  qaam  cum  Ghilli  quatuor  irraptionibus  recuperare  nituntur,  pla- 
rimos  suorom  magni  nominis  yiros  Marti  yictimant  et  primo  quidem 
Marchionem  de  Gessure  ez  yulnere  captum,  secando  Marchionem  de 
Breante,  qui  occubuit,  tertio  Marchionem  de  Breze  qui  similiter  mor- 
tem  isto  in  prcelio  oppetiit*  Quarto  Dominum  de  Yaltimont  equitam 
ductorem  egregium,  qui  ipsus  quoque  lacalentft  plag&  interiit,  ejusque 
cadayer  postea  ad  castra  Lambojca  dactum  est,  qainto  Baronem  de 
Marette  Fratrem  Comitis  de  Grandsec,  qui  non  minus  ac  priores  hoc 
ipso  conflictu  yiyere  desiit,  sezto  Baronem  de  Egenbell  captum,  septimo 
Baronem  de  Neaf?iUe  mortuum»  octayo  eqaitem  de  la  Louppe  mortuum, 


230  ITINEaASIUM. 

ttono  equtnm  Pnefeetom  HiiBoioiit  mortaamy  decimo  mdfaao  •linm 
Marchibnem  de  Gesnue,  dietum  Marcfaionem  Da  Ya!,  moriwim,  mi- 
deoimo  Colonellimi  Ha^bron  Legioni  Helretfle  Prflefectom,  captum  et 
panlo  poet  Dnaci  mortuom»  dnodecimo  Baronem  la  Conde  mortawn, 
tertiodecimo  Baronem  de  Monbanet  mortanm,  qvartodecimo  Baronem 
de  Chammont  mortaom,  qaintodecimo  Dominom  de  Beauchamp  cap- 
tom,  aextodecimo  Deminmn  de  SalTair  mortaam,  aeptimodecimo  Dooai- 
nnm  de  Aigle  mortanm,  octavodecimo  Baranem  de  Stradiae  captnm  ac 
paolo  poet  mortnom,  nonodecimo  PrflBfectnm  eqvitam  CMnmingen 
mortnam,  vigesimo  alinm  Nohilem  Tolantariam,  qni  cnm  MiUeraj 
oltro  profectas  fiierat  enmqne  am<nis  faonorieqae  cania  prosecatas  faQcafl* 
qoe,  mortaonu  Vicesimo  primo  Secretariam  Marcfaionis  de  Geasare 
mortanmy  prsBter  officiarios  inferioris  ordinis  et  milites  gregarios  qoam 
plarimos. 

Hac  pagna  Tiriliter  omnino  se  QemAre  Lamfaqyci,  insigniqne  elade 
Qallos  salatanmty  sed  cnm  Galli  Telat  dato  signo  agminatim  ex  aliis 
alioram  stationihas  in  anecarsnm  venirent,  seqne  inter  nrbem  Jjmiboj- 
oosque  se  conjicerent,  nec  potnerant  in  arbem  penetrare  Hispani,  nec  . 
sappetias,  qnas  secam  dncebant,  mittere*  It&qne  faic  tantisper  snbstitit, 
quoBd  alterios  Imperiam  k  Cardinale  In&nte,  qui  insnlis  tnnc  erat, 
acciperet.  Uhi  yero  ad  castra  pervenit  Cardinalis  cum  Serenissimo 
Lotfaaringis  Dace  Cardo,  Oeaerali  Becq,  Cqraite  de  Bucquoj  et  Don 
Pfailippo  de  SjlTa»  aliisque  Generalibos,  faabito  mox  consilio  bellioo 
Francica  castra  inspectnras  adiity  et  licet  illa  adeo  munita  repererit ;  ut 
difficalter,  sine  suorum  grayissimo  incommodo  aliquid  effeetum  dari 
posset)  Yoluit  tamen  experiri  suoram  fortitadinem,  in  quihus  nil  quid« 
qnam  desideratum  est,  siquidem  mox  duo  opportuna  loca  quorum  alte- 
rum  octingentis  Gkdlis  munitom  eraty  occupamnt)  nnde  se  postmodum 
ita  distrihuerunty  ut  annonam  in  Gallica  castra  impedirent. 

Non  malto  post,  cum  per  exploratores  de  comeatu  ad  Gallos  adyen* 
tante  relatum  esset,  Begia  sua  celsitndo  Comitem  Bucquoy  eum  inter- 
ceptnm  emisit.  Quod  ut  accepemnt  GhJIi  qnamprimum  quatuor  equi- 
tum  millia  ex  statione  Mareschalli  de  Milleray  ipse  objecemnty  contra 
quos  Buoquoy  jam  prioribus  dadibus  Gallis  illatis  ferocior,  plenus  mar- 


ITINERARIUM.  231 

tia  8pe  mt,  boDainqtte  partem  oeeidit,  reliqaoe  ad  iteratam  fiigam  itemm 
iteramqiie  comjmlit  In  hoe  eonflicta  (Jeneralis  locQmtenens  Comes 
BosBn  Oallns  interempUiB  est,  ipriqne  Comiti  Bncqnoj  pilene  k  capite 
ezcaaras  globnli  k  Ssiiaik  pulTeris  pyrei  vi  emisso :  nec  potnemnt  Bac- 
qnoyani  milifefl  ante  k  conflietn  retndii  qnam  qningratos  cnrmg,  opnlenta 
annona  obfertoe  intercepissent,  et  salTom  condactnm  cnrribas  adjnnc- 
tnm  potiMimi  ex  parte  fndissent. 

Eodem  prope  tempore  alibi  ope  Lamboycarom  Legionnm  Hispani 
aeptingentos  quinqnaginta  cnrras  annona  instractos  intercepernnt,  et 
mille  Ghillos  in  defensionem  cnrribas  additoe  intemecione  deleverant. 
Qno  eodem  die  Galli  semilanam  ante  civitatem  mnlta  snoram  csede 
occnpAmnty  aed  mox  postero  die  ab  obsessis  denno  repnlsi  snnt  Rebns 
ita  procedentibnB  inTalescebat  inter  Gkllos  immitis  fSunes  ita  nt  cnm 
intra  sedecim  dies  non  nisi  dncenti  cnrms  annoofle  adTcntassent  (qnos 
Hispaai  qnantnmTis  laborarent,  ob  salTnm  condnctnm  qnatnor  ez  locis 
snbmissnm,  intercipere  non  potnerant)  milites  inedia  contabtocerent. 
Nnnciabatnr  interea  sn»  Regiie  attitndini  plnrimos  rarsus  carras  co* 
meatn  onostos  in  Tia  esse  atqne  ad  Oallica  castra  ooncitatis  eqnis  pro- 
perare.  Contra  bos  Gteneralem  Lamboy  cnm  qnataor  equitam  milli* 
bns  et  totidem  millibas  peditam  ire  jnbet,  qaos  cam  snb  noctis  medinm 
in  oppido  qnodam  assecutas  esset,  aperta  tI  Tia  irrait,  salTom  condnc* 
tum  paucalis  exceptis,  qni  in  feTeas  se  praecipites  egeront»  omnem  ceci- 
dit,  ac  mille  dncentos  cnrrasy  Tino  Larido,  pane,  flirrina  aliisqne  rebos 
refertos»  diripuit :  ac  sezcenta  Tini  dolia  disrumpi  imperaTit,  Tinnmqne 
in  terram  effundi,  ne  hosti  usui  esset,  quidquid  Tero  &  suis  abduci 
potuity  secum  abstulit,  currus  porto  dissecuit  et  subjecto  igne  in  cinerem 
redegit,  atque  ita  opima  prseda  diTes  ad  suos  reTertit. 

Ouberaator  Corbeyanus  Comes  Nantuel  tunc  quoque  operiebatur  ex 
insidiis  turmam  Hispanorumy  sed  ipse  intercipitur  prseterque  spem  tuI- 
neratur,  in  Tincula  sancius  arripitur,  in  quibus  non  mnlto  post  mortuas 
est. 

QnantumTis  Hispani  rem  nsquequaqne  fbrtiter  agerent,  omnibus 
tamen  adhibitis  macbinis  illuc  n^tinm  deducere  non  potuernnt,  ut 
Gkdles  ab  obsidione  Arrelatensi  depellerent,  itaqne  cnm  obsessi  de  snc- 


232  ITIVIERARIUM. 

cnrBU  dttbitarent,  Gkdlosque  pertinacissime  urbis  obsidioni  insistere  iride- 
renty  tandem  k  ciyibus  propriis  deditionem  pacisci  compulsi  snnt.      Ac 
licet  omnis  miles  Prflesidiarins  toto  obaidionis  tempore,  sub  Dio  et  nado 
Jo7e  noctes  ezegerit,  fortissimeque  contra  Gallos  pugnayerit,  pessime 
tamen  k  civibuB  remuneratus  est,  cum  paratus  csetero  qui  esset  et  san- 
guinem  potius  yitamque  quam  urbem  reddere,  nuixime  cum  ▼ideret 
civitatem  adhuc  ad  unum  facile  mensem  sufficientissimo  comeata  in- 
structam»  speraretque  suppetias  in  propinquo  esse.    In  excessu  ex  nrbe 
prseter  tria  tormenta  bellica  majora,  omnia  reliqua  yictoribus  Grallis  re- 
linquere  (an  k  ciyibus»  an  ab  ipsis  OaUis,  ambigitur)  coacti  sunt^  k  civi- 
bus  id  factum  esse  illud  argumento  est,  quod  Galli  dao  aut  tria  ez 
majoribus  tormentis  qu»  Regis  Hispaniarum  insignia  prsferebant  altro 
postea  Duacnm  miBerint.    Hispanus  miles  in  exitu  suo  ducentos  guoqae 
Juyenes  ad  arma  ferenda  maturrimos,  eduxit,  qui  Patriam  natiyumque 
solum  deserere  maluerunt,  quam  dominatui  Gallorum  subjici.     Incola- 
rum  deliberationi  num  urbe  exire»  an  in  ea  subsistere  yellent  duo  sunt 
menses  dati.    Galli  deyictse  urbi  duo  equitum,  sex  peditum  millia  pro 
prsesidio  imposuemnty  ciyes  onmes  mox  armis  nudayemnt,  quie  quidem 
merces  debebatur  tam  fidis  hostium  asseclis,  ut  quippe  qui  Domino  suo 
fideles  non  fuerant,  quomodo  credi  poterant  fidem  senraturos  iis  qui  non 
multo  ante  hostes  fuerant 

Hsec  subita  et  plane  insperata  ciyitatis  expi^atio,  Gallis  magnum 
gaudium,  Hispanis  contra  multum  luctum  peperit,  magnificeque  Pa- 
risiis  super  hac  yictoria  &  summis  infimisque  triumphatum  est. 


CAPUT  LIL 

Tnitia  Comitiorum  Ratisbojiensium, 

'  ES^IMUS  Bnperins  paucula  quiedaiD,  quse  de  NoriciB 

consiliis  in  cansa  Imperii  congregatorum  Principum 

in  Yulgns  prodiemnt :  ubi  quoqne  meminimus  quod 

Invictiflsimns  Romanorum  Imperator  FsRDiirANDus 

III.  de  alio  conventu  serio  deliberarit,  ac  tandem 

ooncluserit  Ratisbonam  omnes  Electores  ac  prscipuos 

Imperii  Principes  ac  statns  (si  quidem  id  ullo  modo  fieri  posset)  in  per- 

soni  propri&  scripto  evocarcy  quod  Mense  Julio  tandem  progressum 

habuit,  ac  ipse  Imperator  inter  primosVienna  istuc  se  conferre  non  du- 

bitavit,  nnde  et  omnia  ordinari  disponique  curavit  dum  alii  Principes 

convenirent.    Tertia  itaque  Julii  Magistratus  urbicns  Ratisbone,  una 

cnm  civibns  Imperatori  homaginm,  prsestitit  ac  sanct^  fidem  juravit, 

contra  vero  Imperator  Camarario  nrbis  per  commendantem  Dominum 

de  Reinach  claves  reddi  jussit,  omnes  quoque  Electores  per  Legatos, 

tum  vel  imprimis  Electorem  Saxonem  per  Principem  de  Lockhowitz 

ad  comitia  perhumaniter  invitavit.    Circa  eadem  fere  tempora  Lotha- 

ringiffi  DuZy  et  Legati  Ducis  Brandenburgici  Ratisbonam  advenernnt. 

Qaarta  Julii  Magistratus  Ratisbonensis  Sacrse  Csesarese  Majestati 

poculum  aureum  aurea  moneta  pregnansy  una  cum  duobus  vini  Rhenani, 

et  aliis  duobus  vini  Malvatici  doliis,  duobus  item  cnrribus  avena  onus- 

tis,  peregrinis  qnoque  et  delicatis  piscibus  obtulity  nec  minus  Mareschallo 

Imperii  cum  sedecim  vini  optimi  cantharis,  carms  avenae  preesentatus 

est. 

Antequam  vero  sacra  Cflesarea  Majestas  Ratisbonam  appulit,  Con- 
ventUB  Norimbei^ae  per  Legatos  institutns  paulatim  ad  finem  decurrit, 
in  qno  prfleter  Electorum  deputatos,  hornm  quoque  Principum  Legati 

H  H 


234  [TINERARIUM. 

comparueruut.  Nomine  Serenissimi  Principis  ac  Ducis  Neoburgici 
Dominus  Franciscus  Giese  de  Simmeringen  dicti  Serenissimi  Principis 
Consiliariusy  Director  Camaroe  et  supremus  CancellariuSy  ac  Prsefectus 
Burckeiniensis.  Nomine  Serenissimi  Principis  ac  Ducis  Luneburgici 
Dominus  Doctor  Bahn  Serenissimo  Duci  Luneburgensi  et  Brunsri- 
censi  k  secretis  consiliis.  Nomine  civitatis  Ulmensis  Domiuus  Albertus 
Stamler  supremus  Judex,  Dominus*  Philippus  Andreas  Frohlich,  Do- 
minus  Doctor  Paulus  Schormer.  Nomine  ciyitatis  Bremensis  Domi- 
nus  Joannes  Gromeman  :  nomine  civitatis  Nordlinganae  Dominus  Mel- 
chior  Welsch,  Dominus  Doctor  Wolfgangus  Jacobus  Satler.  Nomine 
ciyitatis  Ratisbonensis  Dominus  Joannes  Oeorgius  Scherer,  Sindicus. 
Nomine  Corons  Gallicfle  Monsieur  de  Hoppe  Commissarius  Begni 
Galliarum. 

Quarta  Julii  Legatis  Electorum  ac  Principum  sacra  Lipsana  et  sanc- 
torum  ossa,  aliaque  qu®dam  redemptionis  nostrae  instrumenta,  nescio  k 
quo  olim  Cssare  Norimberg»  in  S.  Spiritu  deposita,  ostensa  sunt: 
inter  alia  hsec  fere  cum  plerorumque  summa  admiratione,  multomm 
ezimia  pietatis  significatione  visebantur.  I.  Lancea  qua  Christo  Jbsu 
Redemptori  nostro  sacrosanctum  latus  k  longino  quondam  fuerat  per- 
fossum:  II.  Ex  quatuor  clavis  unus,  quo  Christus  Servator  noster 
cruci  olim  in  Golgotheo  oolle  fuit  affixus.  III.  Pars  mappse  seu 
panni  in  qua  Christus  convivatur  cum  discipulorum  duodenario  ultimam 
ccenam  celebravit,  suumque  corpus  in  cibum  sub  panis  specie,  et  san- 
guinem  in  potum  sub  yini  figura  Ecclesise  velut  Mnemosynon  reliquit. 
IV.  Pars  incunabulorum  seu  prflesepii  quo  parvulus  benedictus  Inteme- 
ratsB  Yirginis  Filius,  in  primo  suo  in  mundum  ingressu  fuit  reclinatns. 
y.  Crux  de  ligno  crucis  in  qao  agnus  innocentissimus  totius  orbis  pec- 
cata  luit,  debitumque  nostrum  sua  morte  et  sanguine  diluit.  YI.  Tres 
annuli  ferrei  de  catenis  SS.  Apostolorum  Petri  et  Pauli.  VII.  Pars 
tunicae  dilecti  discipuli  Jbsu  Joannis.  VIII.  Pars  brachii  Sanctse 
Anns  Christi  avise  mi^fle  matris  Yirginis  matris  dignissimae. 

Merito  miretur  aliquis  sacram  hanc  suppellectilem  inter  Lutheri  asse- 
clas  tam  diu  fnisse  sine  vitio  asservatam,  maxim^  cum  eorum  pseudo- 
propheta,  sacra  sanotorum  ossa  &c. :  ejusmodi  tantopere  execrari  k  suis 
voluerit. 


ITINERARIUM.  236 

Labet  hno  annectere  Cflesaream  propositionein  in  Comitiis  Ratisbon- 
eiisibns  Electorum  Collegio,  aliiflque  Principibns  ac  statibns  Imperii 
eorumqne  ConsiliariiB  ac  Legatis  fiictam,  aliaque  nonnulla  qus  Comi- 
tiomm  ezordia  preecesserunt,  quie  etsi  aliquantum  seriuB  contigerint, 
multaque  alia  que  sequentibuB  capitibus  memorabuntur,  praemittenda 
fbrent,  quia  tamen  commodiorem  locum  his  percensendis  yix  reperie- 
mosy  ea  hoc  loco  libuit  pertezere,  tfunt  autem  fere  ista,  quse  ez  ipsis  co- 
mitiis  ad  amicum  transmissa,  ad  nostras  quoque  manus  deyenerunt. 


PROTOCOLLUM, 

Actarum  tertiodecimo  Septembris  Anno  M.DC.XL.  RatisbontB  ante^  in^ 
etpost  CcBsaream  propositionem. 

POSTQUAM  ad  Comitia  k  Sacra  Rom.  Caesarea  et  Regia  Hungarie 
et  Bohemise  Majestate  cum  consensu  Electomm  Principum  sezta 
et  vigesima  Julii,  in  duodecimam  Septembris  diem  indicta,  totius  Im- 
perii  Principes  ac  status  vel  in  persona,  yel  per  Legatos  conyenissenty 
placuit  Suae  Caesarese  Majestati  sequenti  die  qui  fuit  tertius  decimus 
Septembrisy  Septimanae  dies  Joyis  porro  ad  Curiam  Ratisbonensem 
convocare»  et  Comitiorum  causam,  seu  puncta  in  iis  consultanda  et  una- 
nimi  consensu  decidenda  proponere.  In  eum  finem  designato  die  Jovb 
intra  septimam  et  octavam  matutinam  collegerunt  se  Legati  in  Episco- 
pali  aula,  in  qua  Csesarea  Majestas  una  cum  aulicis  suis  habitabat,  at- 
que  in  anti  camara  ad  unam  circiter  horam  suam  Majestatem  ezpecta- 
runt. 

Hino  igitur  post  horam  ante  meridiem  nonam  circiter,  sua  Caesarea 
Mi^jestasy  directo  ex  dicta  Episcopali  aula  itinere,  ad  summam  sedem 
ante  onmia  se  conferre  statuit,  ut  ibidem  sacrosancto  Missse  sacrificio 
magnum  Consilii  Angelum  propitiaret :  largissimamque,  omnia  rite  in 
dictis  Comitiis  auspicandi*  persequendi  ac  finiendiy  gratiam»  k  Principe 
pacis  (quam  mundus  dare  non  potest)  Christo  sollicitaret ;  in  qua  qui- 
dem  processione,  hic  fere  ordo  servatus  est.  Primum  locum  sibi  vin- 
dicavit  Imperialis  Magister  seu  Prsefectus  Quarteriorum  (ut  vocant) 
consueto  instructus  officii  sui  baculo,  seu  pedo.     £um  secuti  sunt  Im- 


236  ITINERARIUM. 

perialiam  urbium  delegatiy  ac  inter  hos  yariorum  Regum  ac  Principain 
in  Imperatoria  aula  stabiles  OratoreSy  seu  Agentes,  aut  Procuratores : 
qnos  excipiebant  varii  Prselati,  Comites  ac  Dominiy  et  cum  his  absen- 
tium  Deputati,  ut  et  Legati  tam  Ecclesiasticorum  quam  Sflecalariuai 
Imperii  Principum,  Susb  quoque  Majestati  &  Secretis  et  Aulicis  Con- 
siliisy  Officiarii  item  et  Cubicularii  cum  copiosa  yarise  Nobilitatis  mul- 
titudine,  absque  omni  respectu  ordinis  et  personarum.  Horum  omninin 
vestigia  premebant  Caduceatores  tres,  Hungaricus  yidelicet  Bohemicos 
et  Austriacus,  suo  quisque  juxta  officium  ac  nationem  habitu,  singu- 
lique  album  dextra  caducei  loco  praeferebant  bacillum.  His  k  tergo 
instabat  Illustrissimus  Princeps  et  Marchio  Badensis  Gulielmus,  cajas 
utrimqne  latera  stipabat  par  illustre  fratrum  ex  Illustrissimo  Principam 
Anholdinorum  sanguine  oriundum;  Amatheo  Emesto  primo  nomen 
erat  alteri  Liebwerdo.  Post  illos  ibant  trium  Serenissimorum  Princi- 
pum  ac  Saecularinm  Electorum  ac  Ducum  BavariaB  scilicet,  Saxoniaey 
et  Brandeburgensis  Legati  principales,  utpote  loco  Bavari  Comes  de 
D6ringhy  nomine  Saxonis  Fridericus  Metsch  in  Ringenbach,  vice  rero 
Brandenburgici  Joannes  Fridericus  de  Lowen.  Ordinem  dehinc  oon- 
tinuabant  duo  Imperii  Caduceatores  in  suo  uterque  pro  officii  ratione 
habitu,  eorum  yero  yestigiis  insistebat  Haereditarius  Imperii  Mareschal- 
lus  Oaspar  Oodefridus  k  Pappenheim  nudum  Csesari  pneferensgladiamy 
quod  in  pnblicis  fere  conyentibus  communiter  fieri  assolet.  Tunc  tan- 
dem  pro  Majestate  Imperiali  procedebat  Romanomm  AugustissimaB 
Cflesar  latus  pro  consuetudine  cingebat  Quardiae  Imperialis  Prsefectaa 
Comes  Lesle.  Csesarem  k  tergo  secuti  sunt  Frimarii  Eminentissimorum 
Electorum  Ecclesiasticorum  Legati  nomine  quidem  EminentiBsimi 
Principis  Electoris  Moguntini,  Hugo  Eberhardus  Cratz  Comea  de 
Scharpfensteiuy  summse  sedis  Moguntinae  Custos,  juxtaque  ipsum  no- 
mine  Eminentissimi  Principis  Electoris  Coloniensis  Dominus  Berthol- 
dus  Comes  de  KAningsecky  Metropolitanse  Ecclesise  Coloniensis  Scho- 
lasticus.  (Locus  Eminentissimi  Principts  Electoris  Trevirensis  yacabat) 
Hic  in  ordinem  subibat  Sevenissimse  Austriacse  domus  Legatus,  Do- 
minus  G^rgius  Achatius  Comes  de  Loeensteiuy  et  nomine  Archiepis- 
copatus  Salisburgensis,  Dominus  Joannes  Theodoricus  Baro  de  Much- 


ITINERARIUM.  237 

kenthal,  Cathedralis  ibidem  templi  Canonicus.  Agmen  claudebant 
tandem  Reyerendissimi  Principes  ac  Domini  Prffisnles  Eichstadianus, 
Ratisbonensis^  et  Campidunensis  in  propria  persona. 

Ut  Sacra  Caesarea  Majestas  Cathedralem  sdem  Ratisbonensem  atti- 
git,  mox  thronum  eztra  chorum  k  dextro  latere  ipsi  prasparatum,  aure- 
aque  tela  undequaque  exomatum»  et  tribus  k  terra  gradibus  elevatum 
conscendit,  ante  quem  Imperii  hsereditarius  Mareschallus  toto  sacrificii 
tempore  eyaginato  mucrone,  ut  consuetudo  fert,  constitit.  Ad  quinque 
sexve  pedes  infira  Suse  Majestatis  thronum,  subsellium  aliud  erat  dis- 
positnm  pro  tribus  Principalibus  personisy  rubro  holoserico  circnmves- 
titnmy  in  quod  Electorum  Moguntini  et  Coloniensis  legati  deducti  sunt. 
Tertius  locus  pro  Eminentissimo  Principe  Electore  Trevirensi  erat, 
qui  alibi  impeditus  cum  adesse  non  posset,  holoserico  dependente  ali- 
qnantulum  tegebatur,  nec  ita  sedes  ut  aliorum  Legatorum  videbatur. 
Una  circiter  sessione  inferius  simili  cultu  yestitus  erat  locus  capax  sep- 
tem  omnino  personarum,  in  quo  primam  sedem  occupavit  Legatus 
Austriacus,  secundam  Archiprsesulis  Salisburgensis  Legatus^  Tertiam 
Episcopus  Eichstadianus,  quartam  Episcopus  Ratisbonensisy  quintam 
Episcopus  Campidunensisy  omnes  tres  Imperii  Principes  in  persona, 
tandem  Episcopatuum  Bambergensis  et  Herbipolensis  Legati,  quorum 
ntriusque  Tioes  supplebat  unus  Voit  &  Saltzburg  Ecclesise  Imperialis 
Bambergensis  prsepositas. 

Recta  h  regione^Suse  Caesarese  Majestatis  Legatus  Serenissimi  Bojo- 
rnm  Ducis  et  Electoris  in  locum  rubro  quoque  holoserico  omatum  se 
contulity  Legati  Tero  Serenissimorum  Ducum  et  Electoram  Saxonis  et 
Brandenburgici  suas  non  adierant  stationes,  sed  quam  primum  Sua 
Majestas  limen  tempU  transierat,  secesserunt,  et  ad  locum  post  thronnm 
Csesarese  Majestatis  separatum,  una  cum  duobus  Junioribus  Principibus 
Anhaldinis  in  scamnum  quoddam  consederunt»  et  ad  finem  usque  sa- 
crifidi  MissflB  yarios  de  variis  rebus  sermones  miscuerunt. 

Interrallo  unius  stationis  circiter  infra  saecularium  Electorum  Ses- 
sionem  proxime  ad  Cathedram  templi  unde,  pro  concione  dici  solet, 
aliud  ad  huc  scamnum  dispoeitum  fuit  pro  octo  plus  minus  persouis, 
simili  cum  snperioribus  sedilibus  apparatn,  in  cujus  secunda  statione 


228  JTINERARIUM. 

occabaeraiit :  Baroni  yer6  de  Donaw  dao  gladii  inter  prseliandam  rapti^ 
aterqae  tamen  salvas  eYasit. 

Non  potait  tam  propitio  Marte  pagnari  qain  et  Hispanoram  pluBcnli 
occamberent  aat  yalnerarentar,  inter  primse  aactoritatis  yiroB  Don 
Josephas  de  Savedra  Maistro  del  Campo  leyiter  saaciatas  est,  Bemardos 
de  Barges  daobas  globalis  plambeis  valneratar.  Capitaneas  Martinos 
Yalentia  occabaity  Capitaneas  Patalta  mortaas  est,  Don  LudoTicas 
Cajro  aocepti  craenta  plaga  captas,  sed  mox  captiyitate  ezemptas,  erat 
hic  Lndoyicas  Gabematoris  Herrenthalensis  Filias,  jamqae  aliquamdia 
inter  mortaos  jacaeraty  yestesqae  ipsi  k  militibas  exatse  faerant,  cum 
yero  nonnulli  militam  disceptarent  de  caligis  et  ocreis  ejus,  erecto  mox 
capite»  quis  esset  aperuit,  yitamque  pro  militum  jure  sibi  seryari  rogayit, 
quam  HoIIandi  ipsi  pacti  sunt,  captiyumque  admiserant,  atque  ad  saoB 
abduxerunt.  De  morte  Comitis  Henrici  Casimiri  multus  omnium  fuit 
loctus  quippe  qui  miies  fuerat  non  minns  animosus  quam  pradens,  om« 
nibusque  ob  comitatem  charus. 

Longe  auspicatiore  Marte  in  Arthesia  k  Oallis  pugnatum  est,  Ducto- 
ribus  exercitns  Francici  Milleraj  et  Chastillon:  ac  licet  initia  Aurela- 
tensis  obsidionis  suscept®  grayia  et  litigiosa  fuerint,  finis  tamen  optataB, 
fracta  scilicet  non  sine  labore  et  sanguine  nuce,  respondit  difficultatibus 
multa  cum  molestia  exantlatis»  ut  ex  sequentibus  patebit. 

Inter  prscipuas  Arthesias  Ciyitates  non  infimum  sibi  locam  yindicat 
insignis  illa  munitio  Arrelatum  dicta,  qaippe  quse  totius  Patriss  metro- 
polis  et  dayis  habetur,  et  oum  multum  haec  urbs  celebretar,  merito  sibi 
Oallas  eam  subdere  sepias  molitus  est ;  nunc  demum  serio  aggrediendi 
commoditatem  nactus,  distento  Cardinale  Hispanie  in  Flandria  cnm 
Hollandis,  duos  justissimos  exercitus  sub  Mareschallis  Milleray  et 
Chastillon  perrapti  Arthesia  ad  ciyitatem  applicat;  atque  ut  eo  tutius 
rem  aggrederentur  in  quinque  capitalia  quarteria,  ut  yocant,  sese  parti- 
imtur  Chastillon  in  Pago  Auberth  hospitatus  est,  in  quo  quam  primom 
nobile  fortalitium  moliri  et  erigi  Jussit.  Non  procul  ab  eo  Mareschallus 
Milleraj  ad  latus  conjunxit,  duplicibusque  munimentis  contra  hostinm 
impetum  armayit.  Mareschallus  porro  de  Ferte  yersus  Camaracum  ut 
yicinior  esset  urbi  stationem  posuit,  seque  tribus  fortalitiis  multa  militum 


ITINERARIUM.  229 

et  operamin  carft  sepeit,  fosBamqae  ad  yiam  qaae  dacit  Bapaameriam 
egerere  Tolait,  qaa  hoetiam  irraptioneB  k  sais  castris  prohiberet.  Ma- 
reBchalluB  de  Gasion  qui  eqaitatai  prserat  saa  statione  Mareschallom 
de  Ferte  attingebat,  manimentisqae  snis  sociorum  aggeres  continaabat. 
Colonellas  deniqne  Rantzaw  Bainyillam  qaataor  fortalitiis  circamdaz- 
erat,  atqae  ^x  omnibas  yicinior  erat  obsessis.  Tota  yero  castra  daplici 
insuper  abscissioncy  nt  yocant,  separayerant,  ne  qaa  Cardinalis  In&ns, 
qni  ezpeditis  in  Flandria  negotiis  cam  eximio  exercita  fortissimoram 
eqoitam  peditamque  adyentare  dicebatar  solutionem  obeidionis  tenta« 
tnras,  facile  irrompere  ipsosqae  obraere  posset. 

Arcta  itaqae  obsidione  conclaserant  arbem,  cam  ecce  tibi  obsessi  ex 
ciyitate  magno  cam  feryore  erampont  atqae  in  Rantzayanam  stationem 
impetam  fiicianty  sed  repellantar  post  aliqaantalam  dimicationem  non 
sine  atriasque  partis  sanguine,  in  qua  quidem  irruptione  ipse  Rantzaw 
dnabus  glandibus  plumbeis  lethaliter  est  yulneratus.  Hac  strage  obsessi 
audaciores  non  multo  post  iterum  MilleraTianum  militem  ex  insperato 
obruunt,  onmesque  copias  aliquot  passibus  majoribus  animis  quam  yiri- 
bus  retro  pellunt,  et  ne  yacui  redirent  in  urbem  plurima  pecora  Gallis 
erepta  pnedie  loco  animositatis  suae  prsemium  et  generosi  animi  testi- 
monium  reducunt. 

Hispani  interim  ad  Bethunam  magno  numero  colliguntur ;  et  Gene- 
ralis  quidem  Major  Lamboj  moree  impatiens  dum  alii  interquiescunt, 
cum  Gallis  congreditur,  turrimque  copioso  Francorum  milite  cinctam 
munitamque  inyadit,  armataque  manu  mascula  suorum  yirtute  expug- 
nat;  quam  cum  Gkdli  quatuor  irruptionibus  recuperare  nituntury  plu- 
rimos  suorum  magni  nominis  yiros  Marti  yictimant  et  primo  quidem 
Marchionem  de  Gkssure  ex  yulnere  captum,  secundo  Marchionem  de 
Breante,  qui  occubuity  tertio  Marchionem  de  Breze  qui  similiter  mor- 
tem  isto  in  prcelio  oppetiit.  Quarto  Dominum  de  Yaltimont  equitum 
ductorem  egregium,  qui  ipsus  quoque  laculentft  plag&  interiit,  ejusque 
cadayer  poetea  ad  castra  Lambojca  ductum  est,  quinto  Baronem  de 
Marette  Fratrem  Comitis  de  Grandsec,  qui  non  minus  ac  priores  hoc 
ipso  conflictu  yiyere  desiit,  sexto  Baronem  de  EgenbeU  captum,  septimo 
Baronem  de  Neufyille  mortuum»  octayo  equitem  de  la  Louppe  mortuum, 


230  ITINERARIUM. 

nono  equtnm  PrtBfeciiun  Hiiemoiit  xam^mmj  deciiiio  «dlnto  •linm 
Marclubnem  de  Gesgnje»  diotum  Mardiioiiem  Da  Yal,  moriwim,  un- 
deoimo  Coknellmn  Ha^bron  Legioni  Helretfle  Prflefeotomi  oaptom  et 
panlo  poet  Diiaci  mortuom»  daodeoimo  Baronem  la  Conde  mortmun, 
tertiodecmio  Baronem  de  Monbanet  mortanm,  qnartodecimo  Baronem 
de  Chammont  mortonm,  qnintodecimo  Bominnm  de  Beanehamp  cap- 
tnm,  aeztodecimo  Deminnm  de  Salvair  mortanm,  eeptimodedmo  Dooai- 
nnm  de  Aigle  mortanm,  octvredecimo  Baranem  de  Stradiae  captnm  ac 
paulo  poet  mortnnm,  nonodecimo  PrsBfectam  eqnitnm  Commingen 
mortuum,  Tigesimo  alinm  Nobilem  Toluntariumy  qni  enm  Milkraj 
ultro  profectne  fiierat  eamqoe  amoris  iionorieqae  cania  profiecntns  linona* 
qne,  mortnnm*  Vicesimo  primo  Secretariom  MarcUoniB  de  Geaenre 
mortnnmy  prsBter  offioiarioe  inferiorie  ordinis  et  milites  gregarios  qoam 
plnrimoe. 

Hac  pngna  viriliter  omnino  se  QeaBkve  Lambqyci,  insigniqne  dade 
Qallos  salutamnty  sed  cum  Galli  Tclut  dato  signo  agminatim  ex  aliia 
aliomm  stationibus  in  snccursnm  venirent,  seqne  inter  nrbem  Jjmiboj- 
oosque  se  conjicerent,  nec  potuemat  in  urbem  penetrare  Hispani,  nec 
suppetias,  quas  secum  dncelNuiit,  mittere«  It&qne  hic  tantisper  subatitit, 
quoad  ulterius  Imperium  &  Cardinale  In&nte,  qui  insnlis  tnnc  erat, 
acciperet.  Ubi  yero  ad  castra  penrenit  Cardinalis  cnm  Serenissimo 
Lotfaaringis  Duce  Carolo,  Oenerali  Beoq,  Cqmite  de  Bncquoj  et  Don 
Pfailippo  de  Sylya,  aliisque  Oeneralibas,  faabito  mox  consilio  bellioo 
Francica  castra  inspectums  adiit,  et  licet  illa  adeo  mnnita  repererit ;  ut 
difficulter,  sine  snorum  grayiBsimo  incommodo  aliquid  effectnm  dari 
posset)  vduit  tamen  experiri  suorum  fortitudinem,  in  quibus  nil  qaid« 
quam  desideratum  est,  nquidem  mox  duo  opportuna  loca  quomm  alte» 
mm  octingentis  Gallis  mnnitom  erat,  occupamnt,  nnde  se  postmodnm 
ita  distribnerunty  ut  annonam  in  Gallica  castra  impedirent. 

Non  multo  post,  cum  per  exploratores  de  comeatu  ad  Oallos  adven- 
tante  relatum  esset,  Begia  sua  oelsitado  Comitem  Bucqnoj  eum  inter- 
ceptnm  emisit.  Quod  nt  acceperunt  Ghdli  quamprimum  quatuor  equi- 
tum  millia  ex  statione  Marescfaalli  de  Milleraj  ipse  objecemnt,  contra 
qnos  Buoquoj  jam  prioribus  cladibas  Ghtllis  niatis  ferocior,  plenns  mar- 


ITINERAMIUM.  231 

tia  8pe  mty  bonaiiiqtte  partem  oeddit,  reliqaoe  ad  iteratam  fiigam  itemm 
itemmqiie  comjmlit.  In  hoe  eoDflictn  (Jeneralis  locmntenens  Comes 
BoBsn  Oallns  interemptas  est,  ipriqne  Comiti  Bncqnoj  pilena  k  capite 
excams  globnli  4  fi8tid&  pnlTeris  pyrei  vi  emiflso :  nec  potnemnt  Bac- 
qnoyani  milifee  ante  k  conflietn  retrahi  qnam  qningentos  carmg,  opnlenta 
annona  obfertoe  intercepissent,  et  BalTnm  condnctom  cnrribns  adjnno- 
tnm  potiflsimi  ex  parte  fhdissent. 

Eodem  prope  tempore  alibi  ope  Lamboycamm  Legionnm  Hispani 
septingentos  qninqnaginta  curnis  annona  instmctos  intercepemnt,  et 
mille  Oallos  in  defensionem  cnrribns  additos  intemecione  deleyernnt* 
Quo  eodem  die  Galli  semilanam  ante  civitatem  multa  snomm  ciede 
occnpArnnty  sed  mox  postero  die  ab  obsessis  denno  repnlsi  snnt  Rebns 
ita  prooedentibns  inTuIescebat  inter  Ghdlos  immitis  fSunes  ita  ut  cam 
intra  sedecim  dies  non  nisi  dueenti  cnrms  annonse  adTentassent  (quos 
Hispaai  qnantnmTis  laborarent,  ob  salmm  conduetnm  qnatnor  ez  locis 
snbmissumy  intercipere  non  potuemnt)  milites  inedia  contabtocerent. 
Nnnciabatur  interea  sn»  Regiie  altitndini  plurimos  mrsus  curms  co* 
meatn  onustos  in  Tia  esse  atque  ad  Oallica  castra  ooncitatis  equis  pro- 
perare.  Contra  hos  Oeneralem  Lamboy  cum  quatuor  equitum  milli* 
bns  et  totidem  millibas  peditum  ire  jubet,  qnos  cum  snb  noctis  medium 
in  oppido  quodam  assecntus  esset,  aperta  tI  Tia  irmit,  salTrmi  conduo> 
tum  pauculis  exceptis»  qui  in  fi>Teas  se  prsecipites  egeront»  omnem  ceci- 
dit,  ac  mille  ducentos  cnrrasy  Tino  Larido,  pane,  fiLrrina  aliisque  rebos 
refertos»  diripuit :  ac  sexcenta  Tini  dolia  dismmpi  imperaTtt,  Tinnmqne 
in  terram  effnndi,  ne  bosti  nsui  esset,  quidquid  Tero  k  suis  abduci 
potnity  secnm  abstulit,  curras  porto  dissecuit  et  subjecto  igne  in  cinerem 
redegity  atque  ita  opima  prseda  diTes  ad  suos  rcTertit. 

Oubernator  Corbejanus  Comes  Nantuel  tunc  quoque  operiebatur  ex 
insidiis  turmam  Hispanonmiy  sed  ipse  intercipitur  prieterqne  spem  tuI- 
neratnr,  in  Tincula  saucius  arripitur,  in  qnibus  non  multo  post  mortuas 
est. 

QuantumTis  Hispani  rem  nsquequaqne  fbrtiter  agerent»  omnibus 
tamen  adhibitis  machinis  illuc  negotinm  deducere  non  potuernnt,  ut 
Ghdles  ab  obsidione  Arrelatensi  depellerent,  itaque  cnm  obsessi  de  snc- 


232  ITINERARIUM. 

cnrsn  dttbitarenty  Gallosque  pertinacissime  nrbis  obsidioni  insistere  vide- 
rent,  tandem  k  ciyibos  propriis  deditionem  pacisci  compulai  Bant.     Ac 
licet  omnis  miles  Prsesidiarins  toto  obsidionis  tempore,  Bub  Dio  et  nndo 
Jove  noctes  ezegerity  fortissimeqne  contra  Gallos  pngnaverity  pessime 
tamen  k  civibns  remnneratns  est,  cnm  paratus  caetero  qni  esset  et  san- 
gninem  potius  yitamque  quam  urbem  reddere^  mazime  cum  yideret 
civitatem  adhuc  ad  unum  facile  mensem  snfficientissimo  comeatn  in- 
structam,  speraretque  suppetias  in  propinqno  esse.    In  excessu  ex  nrbe 
prseter  tria  tormenia  bellica  majora,  omnia  reliqua  yictoribus  Grallis  re- 
linquere  (an  k  civibus,  an  ab  ipsis  Gallisy  ambigitur)  coacti  sunt,  k  civi- 
bus  id  factum  esse  illud  argumento  est,  quod  Gkdli  duo  aut  tna  ez 
majoribus  tormentis  que  Regis  Hispaniarum  insignia  prseferebant  ultro 
postea  Duacnm  miserint.    Hispanus  miles  in  exitu  suo  ducentos  quoque 
Juvenes  ad  arma  ferenda  maturrimos»  eduxit,  qui  Patriam  nativumque 
solum  deserere  maluemnty  qiuun  dominatui  Gallorum  subjici.     Incok- 
mm  deliberationi  num  urbe  ezire,  an  in  ea  snbsistere  Tellent  dno  sunt 
menses  dati.    Galli  devictse  nrbi  duo  equitumy  sex  peditum  millia  pro 
prsesidio  imposnerunt,  cives  omnes  mox  armis  nudaverunt,  qnse  quidem 
merces  debebatur  tam  fidis  bostium  asseclis,  ut  quippe  qui  Domino  sno 
fideles  non  fuerant»  quomodo  credi  poterant  fidem  servaturoB  iis  qui  non 
multo  ante  hostes  fiierant. 

Hsec  subita  et  plane  insperata  civitatis  ezpugnatio,  Oallis  magnum 
gaudinm^  Hispanis  contra  multum  luctum  peperit,  magnificeqne  Pa- 
risiis  super  hac  victoria  k  smnmis  infimisque  triumpbatum  est. 


CAPUT  LIL 

TniHa  Comitiorum  Ratisbonensium, 

>  IXIMUS  saperins  paacula  quiedani,  qnse  de  Noricis 

coDsillis  Id  caasa  Imperii  congregatorani  Principam 

in  ynlgns  prodiemnt:  ubi  qnoqae  meminimns  qnod 

Invictissimns  Romanornm   Imperator  FsBDiNiirDVs 

III.  de  alio  conventn  serio  deliberarit,  ac  tandem 

conclnserit  Ratisbonam  omnes  Electores  ac  prsecipnos 

Impeni  Principes  ac  statns  (si  quidem  id  ollo  modo  fieri  posset)  in  per- 

sonSL  propria  scripto  eyocare,  qaod  Mense  Jnlio  tandem  progressum 

habuit,  ac  ipse  Imperator  inter  primos  Yienna  istnc  se  conferre  non  du- 

bitavit,  unde  et  omnia  ordinari  disponique  curavit  dum  alii  Principes 

convenirent.    Tertia  itaque  Julii  Magistratus  urbicus  Ratisbonae,  una 

cum  civibus  Imperatori  homagium,  prsestitit  ac  sanct^  fidem  juravtt, 

contra  vero  Imperator  Camarario  urbis  per  commendantem  Dominum 

de  Reinach  claves  reddi  jussit,  omnes  quoque  Electores  per  Legatos, 

tum  vel  imprimis  Electorem  Sazonem  per  Principem  de  Lockhowitz 

ad  comitia  perhumaniter  invitavit.    Circa  eadem  fere  tempora  Lotha- 

ringiffi  Dux,  et  Legati  Ducis  Brandenburgici  Ratisbonam  advenerunt. 

Qnarta  Julii  Magistratus  Ratisbonensis  Sacr»  Cssarefle  Majestati 

poculum  aureum  aurea  moneta  pregnans,  una  cum  duobus  vini  Rhenani, 

et  aliiB  duobus  vini  Malvatici  doliis,  duobus  item  cnrribus  avena  onus- 

tis,  peregrinis  quoque  et  delicatis  piscibus  obtulity  nec  minus  Mareschallo 

Imperii  cum  sedecim  vini  optimi  cantharis,  curms  avense  prsesentatns 

est. 

Antequam  vero  sacra  Csesarea  Majestas  Ratisbonam  appulit,  Con- 
ventos  NorimbergflB  per  Legatos  institntas  paulatim  ad  finem  decurrit» 
in  qno  praeter  Electomm  deputatos,  horum  quoque  Principnm  Legati 

H  H 


234  ITINERARIUM. 

comparueruut.  Nomine  Serenissimi  Principis  ac  Dncis  Neobu^ci 
Dominus  Franciscus  Giese  de  Simmeringen  dicti  Serenissimi  Principis 
ConsiliariuB,  Director  Camaroe  et  supremus  Cancellarius,  ac  Praefectas 
Burckeiniensis.  Nomine  Serenissimi  Principis  ac  Ducis  Luneburg^ici 
Domiuus  Doctor  Bahn  Serenissimo  Duci  Luneburgensi  et  BrunsTi- 
censi  k  secretis  consiliis.  Nomine  civitatis  Ulmensis  Dominus  Albertus 
Stamler  supremus  Judex,  Dominus'  Philippus  Andreas  Frohlich,  Do- 
minus  Doctor  Paulus  Schormer.  Nomine  civitatis  Bremensis  Domi- 
nus  Joannes  Gromeman  :  nomine  civitatis  Nordlinganse  Dominus  Mel- 
chior  Welsch,  Dominus  Doctor  Wolfgangus  Jacobus  Satler.  Nomine 
civitatis  Ratisbonensis  Dominus  Joannes  Georgius  Scherer,  Sindicos. 
Nomine  Coronse  Gallicfle  Monsieur  de  Hoppe  Commissarius  Regni 
Galliarum. 

Quarta  Julii  Legatis  Electorum  ac  Principum  sacra  Lipsana  et  sanc- 
torum  ossa,  aliaque  qufledam  redemptionis  nostrse  instrumenta,  nescio  k 
quo  olim  Csesare  Norimbergse  in  S.  Spiritu  deposita,  ostensa  sunt: 
inter  alia  hsec  fere  cum  plerorumque  summa  admiratione,  multomm 
eximia  pietatis  significatione  visebantur.  I.  Lancea  qua  Christo  Jbsit 
Redemptori  nostro  sacrosanctum  latus  k  longino  quondam  fuerat  per- 
fossum :  II.  £x  quatuor  clayis  unus,  quo  Christus  Servator  noster 
cruci  olim  in  Golgothseo  colle  fuit  affixus.  III.  Pars  mappse  seu 
panni  in  qua  Christus  couTivatur  cum  discipulorum  duodenario  ultimam 
ccenam  celebravit,  suumque  corpus  in  cibum  sub  panis  specie,  et  san- 
guinem  in  potum  sub  vini  figura  Ecclesise  velut  Mnemosynon  reliquit. 
lY.  Pars  incunabulorum  seu  prsesepii  quo  parvulus  benedictus  Inteme- 
ratsB  Yirginis  Filius,  in  primo  suo  in  mundum  ingressu  fuit  reclinatns. 
y.  Crux  de  ligno  crucis  in  quo  agnus  innocentissimus  totius  orbis  pec- 
cata  luit,  debitumque  nostrum  sua  morte  et  sanguine  diluit.  VI.  Tres 
annuli  ferrei  de  catenis  SS.  Apostolorum  Petri  et  Pauli.  YII.  Pars 
tunicfle  dilecti  discipuli  Jssu  Joannis.  VIII.  Pars  brachii  Sanctie 
Annse  Christi  avise  magnse  matris  Yirginis  matris  dignissimfle. 

Merito  miretnr  aliquis  sacram  hanc  suppellectilem  inter  Lutheri  asse- 
clas  tam  diu  fnisse  sine  vitio  asseryatam,  maxim^  cum  eorum  psendo- 
propheta,  sacra  sanctomm  ossa  &c. :  ejusmodi  tantopere  execrari  k  suis 
voluerit. 


ITINERARIUM.  235 

littbet  hnc  annectere  Caesaream  propositionem  in  ComitiiB  Ratisbon- 
eusibns  Electomm  Collegio,  aliisqne  Principibus  ac  statibns  Imperii 
eornmqne  Consiliariis  ac  Legatia  &ctamy  aliaque  nonnnlla  qus  Comi- 
tiornm  ezordia  preecessemnt,  quse  etsi  aliquantum  seriuB  contigerint» 
multaque  alia  qu8B  sequentibna  capitibns  memorabnntur,  prsemittenda 
fbrent»  quia  tamen  oommodiorem  locnm  his  percensendis  yix  reperie- 
muBf  ea  hoc  loco  libuit  pertezere,  tfont  antem  fere  ista^  qnse  ex  ipsis  co- 
mitiia  ad  amicum  transmissay  ad  nostraB  quoqne  manus  deyenemnt. 


PROTOCOLLUM, 

Actarum  teriiodecitno  Septembris  Anno  M.DCXL,  Ratisbona  antej  in^ 
et  post  Cissaream  propositionem. 

POSTQU AM  ad  Comitia  k  Sacra  Rom.  Csesarea  et  Regia  Hungariae 
et  Bohemise  Majestate  cum  consensu  Electomm  Principnm  sezta 
et  vigesima  Julii,  in  duodecimam  Septembris  diem  indicta,  totins  Im- 
perii  Principes  ac  statns  yel  in  persona,  yel  per  Legatos  conyenissent, 
placuit  Suse  CsBsareae  Majestati  sequenti  die  qui  fuit  tertius  decimus 
Septembris,  Septimanae  dies  Joyis  porro  ad  Curiam  Ratisbonensem 
convocare,  et  Comitiorum  causam,  seu  puncta  in  iis  consultanda  et  una- 
nimi  consensn  decidenda  proponere.  In  eum  finem  designato  die  Joyis 
intra  septimam  et  octavam  matutinam  collegerunt  se  Legati  in  Episco- 
pali  aula,  in  qua  Csesarea  Majestas  una  cum  aulicis  sub  habitabat,  at- 
que  in  anti  camara  ad  unam  circiter  horam  suam  Majestatem  expecta- 
mnt. 

Hinc  igitnr  post  horam  ante  meridiem  nonam  circiter,  sua  Ceesarea 
Migestasy  directo  ex  dicta  Episcopali  aula  itinere,  ad  summam  eedem 
ante  omnia  se  conferre  statuit,  ut  ibidem  sacrosancto  Missse  sacrificio 
magnum  Consilii  Angelum  propitiaret :  largissimamque,  omnia  rite  in 
dictis  Comitiis  auspicandi,  persequendi  ac  finiendiy  gratiam,  k  Principe 
pacis  (quam  mundus  dare  non  potest)  Christo  soUicitaret ;  in  qua  qui- 
dem  processione,  hic  {ere  ordo  servatns  est.  Primum  locum  sibi  yin- 
dicayit  Imperialis  Magister  seu  Praefectus  Quarteriorum  (ut  yocant) 
consueto  instrnctus  officii  sui  baculo,  seu  pedo.     Eum  secuti  sunt  Im- 


236  JTINERARIUM. 

perialium  urbium  delegatiy  ac  inter  hos  variorum  Begum  ac  Principoin 
in  Imperatoria  aula  stabiles  Oratoresy  seu  AgenteSy  aut  Procuratorea : 
quos  excipiebant  varii  Preelati,  Comites  ac  Domini,  et  cum  his  absen- 
tinm  Deputatiy  ut  et  Legati  tam  Ecclesiasticorum  quam  Stecularinm 
Imperii  Principum,  Suas  quoque  Majestati  k  Secretis  et  Aulicis  Con- 
siliis,  Officiarii  item  et  Gubicularii  cum  copioea  Tarifle  Nobilitatis  mol- 
titudiney  absque  omni  respectu  ordinis  et  personarum.    Horum  omnium 
vestigia  premebant  Caduceatores  tres,  Hungaricus  yidelicet  Bohemicus 
et  AustriacuSy  suo  quisque  juzta  officium  ac  nationem  habitu,  singn- 
lique  album  deztra  caducei  loco  praeferebant  bacillum.     His  k  tergo 
instabat  Illustrissimus  Princeps  et  Marchio  Badensis  Gulielmus,  cnjos 
utrimque  latera  stipabat  par  illustre  fratrum  ex  Illustrissimo  Principnm 
Anholdinorum  sanguine  oriundum;   Amatheo  Ernesto  primo  nomen 
erat  alteri  Liebwerdo.    Post  illos  ibant  trium  Serenissimorum  Princi- 
pum  ac  Sscularium  Electorum  ac  Ducum  Bavarin  scilicet,  Saxonifle, 
et  Brandeburgensis  Legati  principales,  utpote  loco  Bavari  Comes  de 
D6ringh,  nomine  Saxonis  Fridericus  Metsch  in  Ringenbach,  yice  yero 
Brandenburgici  Joannes  Fridericus  de  Lowen.    Ordinem  dehinc  con- 
tinuabant  duo  Imperii  Caduceatores  in  suo  uterque  pro  officii  ratione 
habitUy  eorum  vero  vestigiis  insistebat  Hsereditarius  Imperii  Mareschal- 
lus  Gaspar  Godefridus  it  Pappenheim  nudum  Ceesari  prfleferensgladium, 
quod  in  pnblicis  fere  conyentibus  communiter  fieri  assolet.    Tunc  tan- 
dem  pro  Majestate  Imperiali  procedebat  Romanorum  Augustissimus 
Cflesar  latus  pro  consuetndine  cingebat  Quardis  Imperialis  Prflefectus 
Comes  Lesle.   Csesarem  k  tergo  secuti  sunt  Primarii  Eminentissimorum 
Electorum  Ecclesiasticornm  Legati   nomine   quidem  Eminentissimi 
Principis  Electoris  Moguntini,  Hugo  Eberhardus  Cratz  Comes  de 
Scharpfenstein,  summfle  aedis  Moguntinee  Custos,  juxtaque  ipsum  no- 
mine  Eminentissimi  Principis  Electoris  Coloniensis  Dominus  Berthol- 
dus  Comes  de  K6ningseck,  Metropolitanse  Ecclesise  CoIoniensiB  Scho- 
lasticus.  (Locus  Emineutissimi  Principis  Electoris  Treyirensis  yacabat.) 
Hic  in  ordinem  subibat  Sepenissimfle  Austriacse  domus  Legatus,  Do- 
minus  Greorgius  Achatius  Comes  de  Losenstein,  et  nomine  Archiepis- 
copatus  Salisbnrgensis,  Dominus  Joannes  Theodoricus  Baro  de  Much- 


ITINERARIUM.  237 

kenthaly  CathedraliB  ibidem  templi  Canonicus.  Agmen  daadebant 
tandem  Reverendissimi  Principes  ac  Domini  Prasnles  Eichstadianus, 
Ratisbonensis,  et  Campidunensb  in  propria  persona. 

Ut  Sacra  Caesarea  Majestas  Cathedralem  eedem  Ratisbonensem  atti- 
git»  mox  thronimi  extra  chorum  k  dextro  latere  ipsi  prseparatum,  aure* 
aque  tela  undequaque  exomatum,  et  tribus  k  terra  gradibus  eleyatum 
conscendit,  ante  quem  Imperii  hsBreditarius  Mareschallus  toto  sacrificii 
tempore  evaginato  mucrone,  ut  oonsuetudo  fert,  constitit.  Ad  quinque 
sexTe  pedes  infira  Sue  Majestatis  thronnm,  subsellium  aliud  erat  dis- 
positum  pro  tribus  Principalibus  personis,  rubro  holoserico  circumves- 
titum,  in  quod  Electorum  Moguntini  et  Coloniensis  legati  deducti  sunt. 
Tertins  locus  pro  Eminentissimo  Principe  Electore  Treyirensi  erat, 
qui  alibi  impeditus  cum  adesse  non  posset,  holoserico  dependente  ali- 
quantnlum  tegebatur,  nec  ita  sedes  ut  aliorum  Legatorum  videbatur. 
Una  circiter  sessione  inferius  simili  cultu  yestitus  erat  locus  capax  sep- 
tem  omnino  personarum,  in  quo  primam  sedem  occupavit  Legatus 
Anstriacusy  secundam  Archiprsesulis  Salisburgensis  Legatus,  Tertiam 
Episcopus  Eichstadianus,  quartam  Episcopus  Ratisbonensis,  quintam 
Episcopus  Campidunensisy  omnes  tres  Imperii  Principes  in  persona, 
tandem  Episcopatuum  Bambergensis  et  Herbipolensis  Legati,  quorum 
utriusque  vices  supplebat  unus  Voit  k  Saltzburg  Ecclesise  Imperialis 
Bambergensis  prsepositus. 

Recta  h  regione«Su8e  Csesarese  Majestatis  Legatus  Serenissimi  Bojo- 
ram  Ducis  et  Electoris  in  locum  rubro  quoque  holoserico  omatum  se 
contulit,  Legati  vero  Serenissimoram  Ducum  et  Electomm  Saxonis  et 
Brandenbnrgici  suas  non  adierunt  stationes,  sed  quam  primum  Sua 
Majestas  limen  templi  transierat,  secesserunt,  et  ad  locum  post  thronum 
Caesarese  Majestatis  separatum,  una  cum  duobus  Junioribus  Principibus 
Anhaldinis  in  scamnum  quoddam  consederunt,  et  ad  finem  usque  sa- 
crificii  Missse  varios  de  variis  rebus  sermones  miscuerant. 

Intervallo  unius  stationis  circiter  infira  ssecularium  Electoram  Ses- 
sionem  proxime  ad  Cathedram  templi  unde,  pro  concione  dici  solet, 
aliud  ad  huc  scamnum  dispositum  fuit  pro  octo  plus  minus  personis, 
similt  cum  snperioribus  sedilibus  apparatu,  in  cujus  secunda  statione 


238  iriNERARIUM. 

80I118  HlastriflBimns  Marchio  BadensiB  GiilielmiiB  est  riBUB,  reliqui  noo 
oomparuerunt. 

Ad  finem  utrinsqae  partis»  ubi  principales  seflsiones  terminabantar, 
intra  crucifixum  scilicet  et  Bepultiuras  utrimque  alia  aedilia  SBdificata 
fuerunt,  et  ad  dezteram  quidem  quataor,  ad  Binifltram  yero  quinqae 
peristromatis  Turcico  opere  elaboratis  omata»  quie  partim  Comitee  ac 
Domini,  partim  GsBBarei  ministri,  aliique  magni  nominiB  viri  occupa- 
runt*  Post  hoc  autem  iternm  alii  Preelati  Comites  ac  Domini  Bicut  et 
plurinii  Principum  Legati  stationem  sibi  delegerunt. 

Postquam  consedissent  uniTersi  prout  cuiyis  juzta  statns  sui  condi- 
tionem  locus  erat  assignatus,  Reyerendissimus  Princeps  ac  Episcoposi 
nec  non  Hungarise  Cancellarius  sacrum  Missss  Sacrificiom  de  Spirita 
Sancto  inchoare  cepit  Decantato  de  more  Eyangelio  k  Moguntinensi 
Legato  Perillustri  Domino  Comite  de  Cratz  Eyangelioram  codez  Sacrs 
Caesarese  Majestati  de  osculandus  ezhibitus  est»  assistentibus  interim  ad 
dexteram  altaris  duobus  Imperialibus  Caduceatoribus,  k  sinistris  yero 
tribus  alib  Hungarise  Bohemiae  et  Austrifle. 

Absoluto  Sanctissimo  Missse  Sacrificio,  Sua  Cflesarea  Majestas  eodem 
quo  ingressa  fuerat  ordine,  ez  templo  rediit,  cum  attigisset  decumaDam 
portam,  areamque  ante  templi  fores,  sequente  Processione  ad  curiam 
ciyitatis  deducta  est.    Ante  Ecclesiae  atrium  sese  collegerant  selecti 
aliquot  militum  manipuli,  ex  Reinachica  Legione^  qui  iu  ordinem  per 
yiam  utrimque  ita  dispositiy  erant  ut  Imperatorem  onmemque  ejos 
lilnstrissimum  Comitatum  medium  acciperent,  ez  his  nonnulli  prsce- 
debant  totam  pompam ;  caeteram  militum  seriem  continuabant  nsque  ad 
curiam  ciyes  armati,  egregie  yestiti,  yeziUisque  pansis  Imperatorem 
honorabant.    Ordinem  yero  Processionis  ducebat  Vindiciis  Imperiali- 
bus  Praefectus  (quem  yulgus  bcn  dtti6^,  ^tofot  appellat)  una  cam 
duobus  satellitibuSy  post  quem  ibat  Imperialis  quarteriorum  Prie&ctiu 
consneto  bacillo  annatus,  hunc  sequebantur  Legati  Ciyitatum  Imperia- 
lium,  tum  Prselatiy  Comites  ac  Domini,  absentium  quoque  depatati, 
sicut  et  omnium  Principum  Electorum  aliorumque  Magnatum  ac  Im- 
perii  statuum  tam  Ecclesiasticorum  quam  Ssecularium  secundarii  Legati, 
postea  Csesareae  Majestatis  prsecipui  ministri»  Comites,  Domini,  nallo 
habito  respectu  status  et  conditionis. 


ITINERARIUM.  239 

Ho8  coDBeqaebantnr  duo  Jnniores  Anhaldini  Principes,  qnomm  res- 
tigia  premebant  tres  Hungarise  scilicet  Bohemiae  et  Anstris  Cadacea- 
tores  equis  generosis  sublimesy  prseibantque  Telut  Prodromi  lUustrissi- 
mom  Principem  Gulielmum  Marchionem  Badensem  similiter  equitem, 
Marchionem  excipiebant  Serenissimorum  Ducum  et  Electorum  Bavari, 
Saxonis,  et  Brandenburgici  Legati  prflecipui  et  principales,  eequ^  omnes 
in  equis.  Porro  Suae  Cflesareae  Majestatis  supremus  Aulfle  Prffifectus 
Comes  de  Trautmanstorf,  intimus  quoque  Cubicularius  Suse  Majestatis 
Rudolphus  Comes  de  Bucheim,  supremus  item  Caesaris  Mareschallus 
Aulae  Baro  de  Stemberg  omnes  tres  pedites,  ordinem  continuabant; 
bi  post  se  relinquebant  equites  duos  Amoldos  seu  Ehmholdos  prcefe- 
rentes  bicipites  aquilas  Romani  Imperii  insignia ;  Imperatorem  Roma- 
num  semper  Augustum  quadrupedi  Neapolitano  supra  modum  specta- 
bili  nigroque  holoserico  auro,  arte,  et  acupicto,  instrato,  insidentem 
prsecedebat  Sacri  Romani  Imperii  Mareschallus  hflereditarius  Ghispar 
Godefridus  de  Pappenheim  ense  nudo  formidabilis,  atque  in  equo  nobili 
visendus,  juxta  Ceesaream  Majestatem  pedes  aderat  Quardise  Imperiali 
Preefectus  Comes  Lesle,  Ceesari  a  tergo  ibant  Electoram  Mogoni,  et 
Coloniensis  Principales  et  Primarii  Legati  uterque  Eques,  sicnt  et  Aus- 
triacfle  domus  et  Archiepiscopi  Salisburgensis  Legati  protrahebant  Co- 
mitatum  similiter  in  equis.  Sub  finem  pompse  Csesareae  Reverendis- 
simi  ac  Illustrissimi  Principes  ac  D.  D.  Eichstadianus,  Ratisbonensis, 
et  Campidunensis  in  persona  equitabant.  Omnem  denique  ordinem 
claudebant  Electorom,  ac  Principum  reliquorumqne  Dominomm  Sa- 
tellites,  Stipatores,  Famuli  pedites,  inter  quos  ducebatur  Sacrse  Cffisarefle 
Majestatis  rheda,  Legatoram  quoque  Moguntini,  Coloniensis,  Bavari, 
Saxonisy  Brandeuburgici  &c. :  esseda. 

Ne  vero  in  curia  ob  numerosam  populi  multitudinem  turbs,  ut  com- 
muniter  in  ejusmodi  rebus  fieri  consuevit,  excitarentur,  aut  ordo,  quem 
Tulgus  odit,  disturbaretur,  serio  Prsfectis  militum  prsecepit  Imperator, 
ut  sedulo  curarent  per  suos  ut  omnes  inconvenientifle,  et  insolenti»  de- 
Titarentur. 

Ventum  tandem  est  ad  curiam,  atque  ab  equis  discensum,  ac  hoc 
eodem  ordine  in  ipsam  cnriam  conscensumy  in  anla  ipsa  ubi  propositio 


240  ITINERARIUM. 

facienda  erat,  Sessiones  ita  fere  fuerunt  Dominis  distribatfle.     Dimidia 
fere  pars  aulse  interstitio  aliquo  ab  alia  parte  separabatiir,  omnisqne 
ambitus  auro  tezta  tela,  aureisque  peristromatis  vestita  erat.     In  capite 
aulse  Pegma  seu  Theatram  ex  asseribus  ad  altitudinem  duornm  vel  triam 
graduum  exstructum  visebatur,  in  cujus  medio  suse  Csesareee  Majestatis, 
tribus  gradibus  elatior  thronus  consistebat,  aureft  tel&  circum  amictns, 
ac  umbella  elegantissimi  operis  supem^  tectus  h  regione  tbroni  in  Iio- 
millori  pegmate  rubro  holoserico  vestita  stabat  cathedra  pro  Electore 
Treyirensi ;  juxta  thronum  utrimque  in  ejusdem  altitudinis  pegnaate  qua 
Electoris  Trevirensis  erat  sessio,  duo  utrimque  erant  scamna,  in  quibiu 
Legati  Primarii  Electorum,  ordine,  quo  paulo  post  dicetor,  sedere  de- 
bebant.     Ad  latera  utriusque  partis  duo  alia  scamna  protendebantar, 
Principibus  tam  Ecclesiasticis  quam  Saecularibus  absentiumqne  Legarig 
destinata,  et  hflec  rubro  similiter  holoserico  constrata,  hoc  solnm  discri- 
mine  ab  Electoralibus  scamnis,  quod  illa  duobus  gradibns  essent  haou* 
liora,  hsec  elatiora.    Intra  Cancellos  seu  separationem  adhuc  mensa 
rubro  holoserico  strata  erat  disposita,  Cancelli  vero  ipsi,  intra  ejusdem 
coloris  quo  mensa  holoserico  amiciebatur,  foris  vero  peristromatiboB 
Turcico  opere  elaboratis. 

Extra  separationem  seu  abscissionem,  pluscula  scamna  Tiridi  tapete 
instrata,  disposita  erant,  pro  sessione  Comitum»  aliommqne  Domino- 
rum  Illustriumy  alia  item  erant  sedilia  pro  iis  qui  Caesari  vel  ab  intimis 
vel  aulicis  consiliis  erant    Atque  hsec  quoad  locum. 

Cffisarea  Majestas  ut  primum  anlam  ingressa  est,  ad  thronum  ipsi  dis- 
positum  quam  mox  se  contulit,  atque  istic  aliquantum  constitit  detecto 
capite>  dein  caput  operuit,  conseditque.  E  regione  Imperatoris  ubi 
diximus  Sessionem  Electoris  Trevirensis  communiter  in  ejusmodi  cod- 
ventibus  esse  consuesse,  Mareschallus  Hnreditarius  Imperii  cum  gladio 
educto  stetit»  ad  sinistram  vero  susb  Majestatis  Vice  Cancellarius  Fer- 
dinandus  Comes  Kurtz,  cum  litteris  manu  retentis  quibus  continebatur 
CsBsarea  propositio. 

Imperialis  culinsB  Prsefectus  Haereditarius  Dominus  Joannes  Jaco- 
bus  de  Zeihl  mox  Electoralem  Moguntinensis  Archiprsesulis  Legatnm 
admodum  Reverendum  ac  Periliustrem  Dominum  Hugonem  Eber- 


ITINERARIUM.  241 

liardum  Cratz  Comitem  de  Scharpffenstein  ac  Metropolitanse  Ecclesiae 
Moguntin»  magnum  Custodem,  primo  loco  sessionem  ad  deztram  sci- 
licet  Imperialis  throni,  ac  proxime  ad  Imperatorem  monstrandoy  adire 
jussit,  qui  transiens  Caesarem,  profunda  ezhibiti  Reverentia  sedem 
capessivit  (Imperator  vero  detracto  ^  capite  galero  humaniter  resalu- 
tavit)  apertoque  tantisper  capite  substitit.  Ad  sinistrum  vero  Caesaris 
latus  occupandum  idem  culinsB  Prsefectus  annuit  Electorali  Coloniensis 
Archiprsesulis  Legato  admodum  Reverendo  ac  Periilustri  Domino 
Bartholdo  Comiti  de  Koningseck  Metropolitani  templi  Coloniensis 
jSchoIastico.  Post  hos  Serenissimi  Principis  ao  Ducis  Bavarise  Elec- 
toralem  Legatum  Perillustrem  Comitem  de  Doringh  ad  dexteram 
itemm  Cssaris  juxta  Moguntinensem  deduxit,  Serenissimi  vero  Saxo- 
niffi  Ducis  Electoralem  Legatum  Fridericum  Metsch  in  Ringenbach, 
et  Serenissimi  Ducis  Brandeuburgensis  principalem  Legatum  Electo- 
ralem  D.  Joannem  Fridericum  de  Lowen  ad  sinistram  juxta  Colonien- 
sem  ire  jnssit.  Quibus  omnibus  Sua  Csesarea  Majestas  in  transitu  et 
debita  honoris  exhibitione,  detecto  capite  reverentiam  redhibnit,  atque 
ita  subsistentes  considere  jussit. 

Postquam  Electorum  Legati  Primarii  consedissent,  jam  scepe  nomi- 
natus  culinse  CsBsarese  Prsefectus  Haereditarius,  alt&  voce  in  genere 
pronunciavit  ut  reliqui  tam  Ecclesiastici  qiuim  Sfficulares  Principes» 
absentiumque  Legati  subsellia  reliqua  juxta  cujusqne  statum  et  Comi- 
tiorum  instituta  occuparent,  quod  mox  factum,  Ecclesiasticique  dexte- 
rum  latus  Sseculares  ver6  in  sinistrum  pro  sua  quisque  conditione  ac 
statu  secesserunt. 

Ecclesiaatici  hocfere  ordine  consederunt, 

Primum  Locum  tenuit  Serenissimse  ac  Archiducalis  Austriacse  domus 
Legatus  Dominus  Georgius  Achacius  Comes  de  Losenstein. 

II.  Legatus  Archiepiscopalis  Salisburgensis. 

III.  Vesontinensis. 

IV.  Magistri  Teutonici  ordinis. 

y.  Eichstadianus  Episcopus  in  Persona. 
YI.  Ratisbonensis  Episcopus  in  Persona. 

1 1 


242  ITINERARIUM. 

YII.  Campidnaensifl  Episcopus  in  Persona. 

yill.  Bambergensis  i  Hnjus  utriusque  Legationem  sustinuit  Cathe- 
Legatus.       >  dralis  aedis  Bamberg®  PrseposituB  Voit  k  Saltt- 

IX.  Herbipolensis.    3  burg. 

X.  Legattts  Wormatiensis. 

XI.  Argentoratensis. 

XII.  Constantiensis. 

XIII.  Augustani. 
XIY.  Hildesiensis. 

XV.  Paterbornensis. 

XVI.  Freisingani. 

XVII.  Passayiensis. 
XYIII.  Brixiensis. 

XIX.  Basileensis. 

XX.  Monasteriensis.  \ 

XXI.  Leodiensis.       >  Quorum  trium  vices  unus  Legatus  gessit. 

XXII.  Curiensis.       3 

XXIII.  Hirschfeldeusis.  )  Horum  duorum  locum  similiter  unus  Le- 
XXIY.  Murbacensis.       J  gatus  occupayit. 

XXV.  Berdeshadensis. 

XXVI.  Stabulensis. 

XXVII.  Corbiciani. 

XXVIII.  PrflBlati. 

S^BCulariutn  hcecfuit  Series. 

Primo  Loco  consedit  Illustrissimus  Princeps  Oulielmus  Marchio  Ba- 
densis  in  Persona. 

II.  Legatus  Serenissimi  Bavari. 

III.  LegatuB  Saxonis  Wimariensis. 

IV.  Isenacensis. 

V.  Marchionis  Culmbacensis. 

VI.  Marchionis  Anspacensis. 

VII.  Pomeranise  Stetini. 

VIII.  Pomeranise  Wolgasti.  • 


ITINERARIUM.  243 

IX.  Wurtenbergici. 

X.  Hassiie  Darmstadiani. 

XI.  Mechlebargenflis. 

XII.  Lenchtenbergici. 

XIII.  Principis  Anhaldini. 
XIY.  Hennebergensis. 

XV.  HoenzoUerani. 

XVI.  Comitnm  SneTice. 

XVII.  Comitum  Wetteraviae. 

Proximus  pegmati,  post  Electoralem  Trevirensis  sedem  substitit  Suse 
Majestatis  supremus  AuIsb  Proefectus  Dominus  Maximilianus  Comes 
de  Trautmanstorfy  ad  dexteram  vero  Snse  Majestatis  supremus  Cubicu- 
larius  Dominus  Joannes  Rudolphus  Comes  de  Bucheim;  ad  sinistram 
autem  Dominus  Henricus  Gulielmus  Baro  de  Stemberg  supremus  AuUe 
Cassare»  MareschalluSy  post  hos  ambo  Juniores  Anholdini  Principes. 
Ante  pegma  ad  dexteram  constitit  Imperii  Caduceator,  et  post  illum 
Caduceator  HungarisB :  ad  sinistram  alter  Imperii  Caduceator,  et  post 
illum  Bohemiae,  post  hunc  yero  Austrioe.  Ante  mensam  Ceesareus  in 
Aulico  Consilio  Secretarius  Doctor  Joannes  Soldner ;  post  mensam  k 
dextris  Doctor  Reigersberger,  k  sinistris  Doctor  Ejrebs  ambo  Eminen- 
tissimi  Moguntini  respective  k  secretis  et  aulicis  consiliis. 

Consessu  ita  ordinato  Sacra  Ceesarea,  Hungariee  item  et  Bohemiee 
Majestas  ad  se  accersivit  lUustrissimum  Marchionem  Badensem  Guli- 
elmum,  ac  clementissime  detulit  provinciam  coram  prsefandi  ac  propo- 
sitionem  verbis  pronunciandi  ac  promulgandi.  Qui  sine  mora  prodiit 
ac  Nomine  Suee  Majestatis  sequentem  habuit  orationem,  hoc  fere 
sensn. 

Sacram  Csesaream  Majestatem  Hungarise  item  et  Bohemin  regiam 
dignitatem  clementissimum  Dominum  nostrum  nilquidquam  ambigere, 
quin  Sacri  Romani  Imperii  Electores,  Principes  ac  statns  absentiumqne 
Consiliarii  ac  Legati  pluribus  intellexerint  ex  convocatoriis  Litteris, 
quam  prsegnantes  causee  suam  Majestatem  moverint  ad  convocanda 
comitia  prssentia,  quibus  ipsa  etiam  in  persona  interesse  et  prse  esse 


244  ITINERARJUM. 

▼olaerit.  Sa»  qaoque  Majestati  imprimis  placere  SllectoreSy  Prin- 
cipes,  ac  status  partim  iu  Persona  partim  per  Legatos  obedientissime 
comparaisse. 

Atqae  at  Electores,  Principes,  ac  statas,  absentiamque  Consiliarii  et 
Legati  Sacri  Romani  Imperii  difficaltates  melius  intelligant,  Suam 
Majestatem  coram  proponi  necessariam  judicassey  in  eamqne  finem  nt 
omnia  articulatius  exprimerentur,  Scripto  Consignari  ac  publice  pne- 
legi  voluissey  clementissime  sperans  ab  omnibas  electoribus,  principi- 
buB,  statibuSy  et  absentium  Consiliariis  ac  Legatis,  non  tautum  obedi- 
entissimc  propositionem  audiendam,  sed  etiam  ita  consiliis  auxiliisqne 
adjuvandam  promovendamque,  quemadmodum  extrema  Imperii  oeces- 
sitas  exigat.  Quod  sua  Majestas,  Caesarea  gratia  k  se  ^nitum  iri 
poUicetur. 

Finita  hac  brevi  prsefatione  Imperatorius  Cancellarius  Comes  Kurtz, 
Ceesareo  Secretario  Aulico  propositionem  ex  scripto  promulgandam  ez- 
hibuit,  qai  in  medium  progressos  distinctissime  pronunciavit;  ea  hujas 
fere  fuit  tenoris. 

Suse  Sacrse  Csesarese  Majestati  Hnngariae  item  et  BobemisB  Digni- 
tati  Regifle  Domino  nostro  Clementissimo  magnnm  affert  gaadiam, 
maximopereque  probatur,  quod  Sacro  Romano  Imperio  fideles  et  obe- 
dientes  Electores,  Principes,  et  status  ad  convocatorias  nuper  litteras, 
nullo  habito  respectu  bellicosoram  temporum  et  difficillimorum  in  Ro- 
mano  Imperio  motuum,  sepositisque  omnibus  aliis  impedimentia  partim 
in  persona,  partim  per  spectabiles  viros  Consiliarios  et  legatos  obedienter 
comparnerint :  unde  Majestas  sua  facile  notat  laudabilem  zelum  pro 
patria  pacificanda,  atque  ex  tam  subito  conventu  in  tam  brevis  proposito 
temporis  termino  alium  colligere  non  potest,  quam  Electores,  Principes, 
ac  status  in  suis  deputatis,  instruendis  dimittendisque  omnem  diligen- 
tiam  adhibuisse,  simulque  sperat  omnes  sufficiente  instructione»  et  ple- 
nipotentia  ita  instructos,  ut  ad  horum  comitiorum  omni  ex  parte  utilis- 
simum  scopum  mediante  divina  assistentia  pertingi,  et  ad  optatum  fi- 
nem  quo  citiuB,  hoc  melius  perveniri  possit. 

£t  quam  vis  dubitat  ex  litteris  k  sua  Csesarea  Majestate  ad  quem  vis 
Electorum,  Principam,  ac  statuam  separatim  missis,  abande  quemTis 
intellexisse  causas  ob  quas  ad  comitia  haec  indicenda  commota  sit,  que 


ITINERARIUM.  246 

item  in  hoc  Principum  conyenta  tractanda  consnltandaqne  sinty  nec 
ulteriore  ezplicatione  indigere,  maxim^  cnm  cnivis  commanes  necessi- 
tates  niminm  qaam  notse  sint,  nihil  omninns  Sua  Csesarea  Majestas  ja- 
dicavit,  prsBter  ea  quae  jam  dictis  Convocatoriis  Litteris  contenta  snnt, 
insnper  hoc  loco  etiam  omnibus  ElectoribuSy  PrincipibuSy  et  Statibns 
absentiumque  Consiliariis  et  Legatis  paucis  iterum  proponere. 

Jam  Sffipe  dictis  Electoribus,  Principibus,  et  Statibus,  sicut  et  ab- 
sentiam  Consiliariis  et  Legatis  satis  notum  est,  qua  ratione  Serenis- 
simufly  PotentissimuSy  ac  Invictissimus  Princeps  ac  Dominus  Dominus 
FsRDiNANDtJS  II.  Romanorum  Imperator  Hungarise  et  Bohemise  ReZy 
Sase  Caesarese  Majestatis  hodie  regnantis  honoratissimus  Dominus  Pa- 
rens  et  Prsedecessor  in  Imperio  Sanctissimae  memorise,  k  suse  Majes- 
tatis  inchoato  Imperio  nil  potius  semper  clementissime  ac  plane  pateme 
coraverit,  quam  ut  Sacrum  Romanum  Imperiumy  aliquando  tandem 
post  tantas  turbas  ad  securam  pacem,  et  constantem  quietem  reduci,  et 
fideles  ejus  Electores,  Principes  ac  Status  gravissimis  bellorum  oneribns 
eximi  ac  liberari  possent ;  quod  ipsum  per  varios  Electorum  et  Princi- 
pum  Conventus  summa  cum  diligentia  et  indefessa  patemaque  cura 
ardentissim^  intendit,  ac  imprimis  nil  aliud  desideravit,  quam  ut  omnes 
Principes  in  id  consentirent,  quod  sua  Csesarea  Majestas  cum  Serenis- 
simo  SaxonisB  Duce  ac  Electore  Anno  1635.     Pragse  egit  et  conclusit. 

Interea  vero  postquam  sua  sacra  Caesarea  Majestas  Clementissimus 
Dominus  noster  prsemissa  consueta  Regis  Romanoram  et  per  conse- 
quens  Imperatoris  legitimi  Electione,  molestissimam  Imperii  guberaa- 
tionem  snscepit,  non  minus  soUicite  curavit,  quam  ut  juxta  Pragensem 
pacis  compositionem  quam  primum  Comitia  convocari  possent,  in  qui- 
bu8  fidelissimo  Electoram,  Principum,  ac  statuum  Consilio  et  adjumento 
dicta  pacificatio  omnimode  ab  omnibus  acceptaretur,  omnis  diffidentia 
inter  caput  et  membra  plenissime  tolleretur,  omniaque  possibilia  media 
adhiberentur,  ut  exteri  Reges  ac  Principes  illuc  adducerentur,  ut  sub- 
latis  ex  Imperio  armis,  paci  tandem  locnm  relinquerent ;  atqae  hoc 
modo  quidquid  ad  promotionem  horum  comitiorum  et  remotionem  om- 
nium  obstaculorum  auream  pacem  impedientium,  conduceret  ex  solo 
amore  patriee  (remotis  hac  vice  privatis  cajusqae  juribus  ac  commodis) 
quisque  sibi  ob  oculos  poneret. 


246  JTINERARIUM. 

In  quo  omnipotentem  Deom  placabunt,  ac  promoTebimt  bnpmi 
commune  bonnm,  tnebnntnr  patriam  ab  instante  mina,  saamque  Cssa- 
ream  Majestatem  patema  volnntate  ac  Csesarea  gratia  sibi  deyincieot, 
qnse  paratissima  est  omni  conatn  arripere  et  efFectum  dare,  qnidqnid 
ad  Romani  Imperii  restaurationem  et  privatnm  cnjusque  membri  bonnm, 
ntile  et  proficuum  esse  judicatum  fuerit.  Actum  in  Caesarea  et  Sacri 
Romani  Imperii  libera  nrbe  Ratisbonensi,  in  curia  ibidem,  13  Septem- 
bris,  Anno  M.DC.XL. 

Vidit:  (L.  S.) 

FSRDIKANDUS  CoMBS  KuRTZ. 

JOANNBS  SOLDNSR,  Doctor. 

Haec  propositio  dum  legeretur  Legati  Electomm  in  consuetis  snbBel- 
liis  sedemnty  et  quoties  Sacrse  CsesareaB  Majestatis  mentio  facta  est, 
sese  erexernnt,  decentemque  reyerentiam  Imperatori  ezhibnerant,  reli' 
qui  tam  Eccle»astici  quam  Seeculares  Principes,  absentinmqne  Consi- 
liarii  et  Legati  toto  tempore  erecti  stetemnt. 

Lecta  propositione  Sua  Csesarea  Majestas  brevem  qnidem  sed  elegan- 
tem  et  nervosum  addidit  epilogum,  post  quem  Electorum  Legati  ad 
sinistmm  latns  coierunt,  reliqni  vero  Principes  tam  Ecclesiastici  qasm 
Saeculares  in  medio  anlse  se  collegemnty  sententiasque  contulerunt  qnid 
Snse  Majestati  esset  respondendum :  coUatis  consiliis  nomine  omDinm 
Mognntinensis  Electoris  Consiliarius  et  Collegatns  Dominus  Nicolans 
Oeorgius  Reigersperger  utriusqne  Juris  Doctor,  eodem  loco  qni  Cs- 
sareus  Secretarius  Anlicus  propositionem  praelegerat,  de  memoria  hnnc 
in  modum  peroravit. 

Cum  debiti  bonoris  snbjectissima  significatione  accepemnt  Snffi 
Caesareae  Majestatispropositnm,  praelectamque  propositionem  obedientis- 
simo  respectu  intellexerunt  Sacri  Romani  Imperii  Electores,  Principes 
status  absentinmque  Consiliarii  ac  Legati :  Praeterqnam  quod  oniverso 
orbi  qna  late  patet  minime  ignotum  est.  Quomodo  non  tantnm  Augas- 
tissimae  memoriae  Ferdinandus  II.  tempore  Landatissimae  Gnberna' 
tionis  suae,  sed  et  ipsa  nunc  Praesens  Caesarea  Majestas,  nibil  potins  in 
Romano  Imperio  spectarint  amplinsqne  cnraverint,  nec  etiaomum  An- 


ITINERARIUM.  247 

gustissima  sua  Majestas  curet  interpositis  etiam  BumptaoBiBsimiB  Lega- 
tionibos;  quam  qua  ratione  cuique  in  altissima  pace  fas  aequumque 
distribui  ac  dispensari,  possit,  omnesque  hostiles  inimicitise  et  iniquis- 
sima  tyrannis  qua  Germania  opprimitur  amoyeri  ab  Imperio  possint; 
in  quo  quidem  negotio  ne  tantillum  desideratnm  fnerit  ez  parte  sus 
Majestatis,  qood  ad  auream  pacem  longeque  optatissimam  tranquiDita- 
tem  conduceret. 

Hoc  quem  admodum  uniTersi  qui  in  hoc  spectatissimo  Electorum, 
Principum,  Statuum,  et  Absentium  Consiliariorum  ac  Legatorum  con- 
sessu  summo  cum  animi  sui  solatio  notant,  Suam  Cssaream  Majestatem 
de  tempore  in  tempus  in  id  coUimare,  qua  ratione  sublato  cruento  et 
omnia  consnmente  bello  secura  paz  restitui,  possit  Sacrum  Romanum 
Imperium  ad  quietem  reduci,  ac  ejus  status  et  subditi,  cum  pauzillo 
quod  k  tot  bellomm  et  motuum  calamitatibus  reliquum  fuit,  secure 
commorariy  et  quantulumcunqne  hoc  quiet^  possidere  possint;  Ita 
Prsesentes  omnes  Electores,  Principes,  Status^  absentiumque  Consiliarii 
et  Legati,  pro  tam  proliza  cura  et  patema  sollicitudine  demississimo 
afiectu  immortales  sus  Majestati  habent  gratias,  optantque  k  Deo  ter 
optimo  terque  mazimo  tota  cordis  eztensione,  (nec  dubitant  divinam 
bonitatem,  suam  Csesaream  Majestatem  ejusque  institutum  amplissima 
de  cobIo  benedictione  promoturum)  ut  horum  comitiorum  consultatio 
sine  fructu  non  elabatur«  Offeruntque  ad  hoc  demississima  mentis 
contentione,  consiliis  auziliisque,  pro  eztremo  posse,  suae  Majestatis 
propositum  ita  adjuvare,  ut  ad  optatum  felicemque  finem  tot  votis  desi* 
deratffi  pacis  decurrat;  quod  superi  annuere  et  benigno  favore  ratum 
habere  velint. 

Quod  vero  nonnulli  ez  principibus  et  statibus  Imperii  qui  k  sua  Ma« 
jestate  seque  ac  alii  ad  haec  comitia  pro  bono  pressse  et  pene  oppresssB 
patrifB  instituta,  scripto  clementissime  convocati,  adhuc  nec  in  propria 
persona  nec  per  Legatos  comparere  potuerint.  Id  sua  Majestas  (nisi 
spes  fallat)  segre  non  feret^  sed  potius  simul  omnes  et  singulos  speciatimy 
ob  prsegnantes  jamdum  notas  causas  clementissime  ezcusatos  habebit, 
cum  id  non  ez  defectu  propensissimse  eorum  voluntatis  et  debitse  obedi« 
entise,  sed  potius  ob  ealamitosa  tempora,  infestaque  passim  hoste  itinera 


248  ITINERARIUM. 

acciderit,  quibus  sublatis  non  deerunt  utique  suo  se  coram  sisteiK 
officioy  juvabuntque  consilio,  ac  sacrse  suas  Majestati  qua  debent  snl 
jectione  assistent  in  omnibus  quae  ad  Imperii  iucolamitatem  serviun 
Quemadmodum  nil  dubitandum  jam  ipsos  suse  Majestati  eztremam  in 
potentiam  et  necessitatem  bumillime  litteris  ezcusasse. 

Quantum  vero  ad  jam  prselectam  Csesaream  propositionem  eaii 
Prsesentes  Electores,  Principes,  status,  absentiumque  Consiliarii  e 
Legatiy  ad  tria  fere  capita  reduci  posse  putant,  et  primo  quidem.  Qaj 
ratione  posttam  varias  et  multorum  annorum  inflictas  poenas,  Gkrmani 
cique  orbis  dissidia  certe  luctuosay  aliquando  tandem  aurea  pax  jnxti 
suae  Majestatis  intentionem  acquiri  possit.  Dein  quomodo  interea 
neque  ad  pacificatum  Imperium  belli  moles  collatis  yiribus,  unanimj 
consensu,  restaurata  disciplina  militari,  continuari  possit.  Deniqae 
qua  via  dissipatus  k  multo  tempore  justitiae  status,  in  yestrse  Caesareae 
Majestatis  et  Imperii  Camara  Spirse  eit  restauranduSy  ac  salutaris  jus- 
titia,  sine  qua  florentissima  regna  oollabascunt,  omniumque  PrincipQm 
subditi  quantumvis  uniti,  continuo  in  bella  exardescunt,  promovenda, 
causse  quam  brevissime  expediendssy  redditus  Camaralibus  et  Assesso- 
ribus  aliquamdiu  subtracti,  in  pristinum  statum  redintegrandi,  omni- 
bnsque  defectibus  quam  opportunissimum  medium  admovendum. 

De  bis  tribus  punctis  et  quidquid  illis  annexum  esse  potest,  prsesentes 
Electores,  Principes  ac  status,  ac  absentium  Consiliarii  quam  humillim^ 
primo  quoquo  tempore  suscipient  consultationem,  consiliaque  sua  ves- 
trse  Majestati  examinanda  debita  cum  submissione  subjicient :  omnia 
denique  quse  ad  conservationem  suae  Csesarese  celsitudinis,  honoris  ac 
famse^  Imperii  quoque  prosperitatem  conducere  possnnty  pro  virili  sua 
curare^  ut  debent,  non  prsetermittent. 

Cnm  vero  jam  proposita  puncta  k  prsesentibus  ElectoribuSy  Principi- 
bus,  statibusy  et  absentibus  Consiliariis  ejusmodi  esse  reperiantur,  quffi 
maturiore  consilio  et  deliberatione  egeant»  atque  ad  id  opus  sit  copia 
aliqua  ipsiusmet  propositionis,  ea  propter  quam  demississime  suppli- 
cant  ut  sua  Majestas  dignetur  exemplum  impertiri.  Csetemm  se  Prs- 
sentes  omnes  Electores»  Principes,  status  ac  absentium  Consiliarii  et 
Legati  suse  Csesareee  gratiee  et  clementissimo  favori  quam  humiUime 
commendant. 


ITINERARIUM.  249 

Hio  Imperi]  Cancellarios  Comes  Eurtz  Doetori  Reigersperger  pra- 
lectum  k  Doctore  Soldner  propositionem  tradidit 

His  peractis  sua  Csesarea  Majestas  quam  primum  de  tbrono  surrexit, 
et  tam  diu  aperto  capite  stetit,  quoad  Imperii  status  simiii  ordine,  quo 
ad  coriam  yeueranty  reverterunt:  tunc  sua  Majestas  operuit  denuo 
caput,  secutaque  est  tres  Imperatorios  Ministros  supremum  scilicet  aulse 
Csesare»  Prsefectumy  Supremum  Camararium,  et  Mareschallum  auloe, 
atque  ita  omnes  simul  Csesarem  domum  comitati  sunt;  cumque  istic  ad 
dimidiam  circiter  horam  expectassent,  accumbentique  ad  mensam  Im- 
peratori  servitia  consneta  detuliseent,  ad  suam  quisque  domum  in  essedo 
redactns  est :  atque  sic  omnis  propositionis  hujus  actus  ad  finem  per- 
dnctus. 

Actum  Ratisbarue,  13.  Septembris.    Anno  1640. 

Habes  benevole  Lector  totius  bujus  actionis  seriem»  et  ordinem,  forte 
prolixioribus  quam  volebas  yerbis,  feci  id  de  industria,  ut  videas  quanta 
cum  solennitate  comitia  peragantur,  si  enim  soliis  ingressus  tantas  ad- 
miserit  ceremonias,  pronum  erit  prudenti  Judicare,  quid  in  aliis  solen- 
nioribus  actibus  fieri  necessum  sit.  Dein  non  omnibus  obvii  sunt 
auctores,  qui  articnlatim  illa  percenseanty  retuli  igitur  in  meum  codicu- 
lam,  quia  talia  sunt  qu»  serviunt  subinde  multorum  instructioni. 
Opera  nostra  et  conatu  utere  si  lubet,  si  displicet  transili  ad  alia  quae 
orexi  tuse  sunt  sapidiora.  Deumque  impensissimo  aifectu  ora,  ut  £u- 
ropse  tot  cladibus  afflictse  tot  miseriis  exbanstse,  tantis  calamitatibus 
eneryatse  aliquando  tandem  pro  sua  misericordia  pacem  et  concordiam 
concedere  dignetur. 


K  K 


CAPUT  LIII. 

Pacificatio  Leodiensium  cum  Serenissimo  Principe,  Emtnentistinuh 
que  Electore  Coloniensi  Ferdinando. 

>  RM  AVERAT  iterum  insignes  copiaB  SerenisBimus  Elec- 
tor  ColonieuBis,  jamque  hoBtiles  copias  contra  refnujta- 
rios  sibi  Leodienses  in  campum  educturosy  cruentaqne 
arma  tumultuanti  civitati  illaturus  erat;  cum  ilh  me- 
mores  pristinarum  calamitatum  k  Joanne  de  Werth 
aliisque  Ducibus  non  ita  pridem  illuc  missis,  perpessarum,  concludont 
rem  potius  quietioribus  modis  componere,  mittunt  igitur  ad  Serenissi- 
mum  Electorem  Coloniensem  clementissimum  Dominum  suum,  petant- 
que  suppliciter  rebellionis  veniam»  quam  si  polliceatur  sua  Sereuitas, 
spondeut  subjectionem  et  omnem  fidelitatem  quffi  subditos  et  sui  Frin- 
cipis  amantes  deoeat.     Serenissimus  Elector  etsi  mnltum  rebeUione 
insolente  turbulentorum  quorundam  bominum  esset  ofiensus,  mediaqoe 
in  promptu  habivisset,  yindicandi  illatam  sibi  injuriam»  maluit  tamen 
moderatione,  quam  vehementia  rem  omnem  discemere,  et  pro  ingenita 
benignitate  ignovit  deprecantibus  delictum,  pacisque  conditionibus  li- 
benter  subscripsit.  Quo  nuncio  leeti  primores  civitatis  opportunum  diem 
destinanty  quo  tota  civitas  gaudiorum  frena  lazet,  fuit  is  quartus  dies 
Julii  quo  pacis  nuncios  per  totam  urbem  dimittunt,  ut  ad  buccinffi 
sonum  in  omnibus  urbis  plateis  pacem  proclament. 

Audierant  Evangelos  summi,  medioxumi,  infimi,  per  totam  late  civi- 
tatem,  quanto  cum  Isetitise  sensu  nemo  facile,  nisi  qui  viderit,  scripturo 
credat.  Nullus  se  jam  domi  continere  poterat,  efiundebant  se  civegca- 
tervatim  in  publicum,  omnium  bonorum  commune  erat  gaudium,  com- 
munis  festivitas,  omnes  de  pace,  de  mitissimo  suo  Principe,  de  venia 
erroris  sermocinabantar,  iis  solis  exceptis,  quibus  volupe  erat  turbstam 


ITINERARIUM.  261 

cernere  Rempublicam,  qaiqae  ad  tarbelas  nati  esse  Tidebantur,  cfletero- 
rum  omninm  vox  erat,  Tivat  clementissimus  Dominus  noster,  vivat 
m^nus  Ferdinandus. 

Huic  tanto  beneficione  ingrati  essent,  Principi  pacis  k  quo pax  vera 
qnara  mundus  dare  non  potest,  primas  deferre  gratias  constitnerunt. 
Clems  itaque  ad  quem  spectat  in  sacris  leges  ordinare,  consilio  inito 
Btatuit  publicam  supplicationem  per  urbis  compita  ettempla,  solennitate 
qua  posset  maxima  instituercy  ad  quam  universus  civitatis  populus  ab 
infimo  ad  summum  omnes  pro  concionibus  invitaretur,  quod  mox  efieo- 
tum  datnm,  nec  credo  fuisse  in  urbe  Sacerdotem»  qui  non  ad  aram 
iaciens  pro  tanta  obtenta  gratia  Deo  tranquillitatis,  in  cujus  manu  corda 
bominumy  pacificatoriam  ofierret  hostiam. 

Hffic  matutinis  horis,  cum  itaque  jam  k  Deo  duxissent  initia,  putabant 
porro  integrum  sibi  fore,  si  aliis  quoque  signis  iu  publicum  procederent 
gaudio  exultantem  animumy  sub  vesperam  igitur  omnia  tormenta  bellica 
tam  majora  quam  minora  festo  fistularum  strepitu  exonerarant,  festivi 
dein  ignes  totam  ars^re  noctem,  ne  qna  tenebrse  tam  luculentum  Ifletitise 
splendorem  obfusoarent :  verbo,  omnia  festo  aUudebant^  ad  usque  de^re- 
pidas  anus,  fructuumque  maturorum  institrices,  quse  in  Intitia  publica 
minime  desides  reperiri  voluerunty  cum  enim  aliud  in  signum  gaudii 
non  possent  maturis  fructibus  totum  forum  conseverunt,  corbes  vero 
festivis  ignibus  fovendis  obtulernnt.  Accinuil  Isetum  poeana  totius 
nrbis  ees  campanum,  nec  quidquam  pratermissum  est,  quod  ad  Isetitiam 
promovendam  augendamque  faceret.  Seqnente  die  quse  fuit  quinta 
Jnlii  optimates  urbis  pro  foribus  «dium  mensas  stravere  ac  sumptuosis- 
simis  dapibus  onerav^re,  ad  quas  accumbendi  omnibus  advenis  liberrima 
facta  est  copia. 

Vicesima  Julii  proscriptus  non  ita  pridem  Consul  Plenevaux,  Leodi- 
um  postliminio  rediit,  sed  mox  iterum  per  quosdam  suorum  adversa*- 
riorum,  pacis  turbatorum,  ac  hostium,  civitate  pulsus  est:  de  quo  cum 
nonnulli  antagonistarum  dubitarent  excessissetne  urbe  necne»  armata 
manu  in  sedes  ejus  irmperunt,  omnesque  angulos  studiose  rimati  sunt : 
cnm  vero  non  reperissent,  puero  euidam  persuasemnt,  ut  iret  vocaretque 
ad  sancti  Severini,  intimos  duos  Consuli  amicos,  viros  prsdclarissimos. 


262  ITINERARIUM. 

ac  ne  gratuitam  Legationem  snscepiflse  paer  argneret,  solidnm  pacti 
snnty  et  ezhibnemnt  pro  labore  intineris  oompensando :  Tocati  nil  ad- 
versi  metnentes  qnantocTUS  se  yifle  committunt,  sed  non  multo  post  ez 
insidiis  appetiti,  yita  exuHirtar:  attoniti  ad  boc  spectaculum  accols, 
totam  circum  yiciniam  ad  vindictam  excitant,  nec  mora  oBiyenos 
Sancti  Seyerini  Parocbianos  congregant,  unaque  in  sicarios  impetam 
faciunt  eorum  Capitaneum  Reck  ad  triennium  urbe  proscribunt,  qui  ta- 
men  postea  exacto  triduo  rediit.  De  hoc  noTo  tumultu  et  si  SerenisBi- 
mus  Archipraesul  Coloniensis  esset  certior  redditus,  non  tamen  est 
yeritus  ciyitatem  adire,  ubi  indicibili  Isetitia  et  acclamatione  omniam 
acceptus  est,  ac  electioni  duorum  noyorum  Consulum  interfuity  qui  ez 
secreto  sus  Serenitatis  Concilio  desumpti  sunt,  unanimique  Magistratus 
et  ciyium  consensu  Dominus  Dans  et  Dominus  Blisia  electi  sunt.  Vi- 
gesima  septima  Julii  proscripti  duo  Pleneyaux  nuper  ConBul ;  cam 
Capitaneo  Reck  in  ciWtatem  redierunt,  ad  quorum  adyentum  pleriqae 
sedicioBoram  et  tumultuantinm  latibulis  se  abdiderunt 

Eodem  die  Serenissimus  Princeps  ac  Eminentissimus  Elector  ex  sao 
Pallatio  ad  Sanctum  Seyerinum  se  contulit,  ut  Sacrosancto  Missae  Sa- 
crificio  interesset  quo  in  loco  cadayera  Tanpierorum  Patris  scilicet  et 
Filii  intimomm  Consulis  Pleneyaux,  k  tristissima  yidua  Serenissimo 
Elemo  Electori  exhibita  sunt ;  ad  quorum  spectaculum  cum  in  conferta 
multitudine  quidam  etiam  homicidarum  se  miscuisset,  cadayera  receate 
cruore  manare  ceperunt,  ac  sanguinem  sudare :  de  caetero  ad  multos 
adhuc  dies  ignes  festiyi  arserunt. 

Interea  ex  Bohemia  non  procul  Egra  ad  exercitum  Picolominii  i 
Marchione  de  Caretto  eductsB  sunt  aliquot  militum  turmsBy  quse  nuper 
in  finibus  Bohemise,  ne  qua  forte  hostis  denuo  irrumperety  relicts  fue- 
rant ;  summa  militum  hsec  fere  fiiit. 

Equites. 

480. 

139. 

113. 

89. 

132. 


Pedites. 

Equites. 

Sub  Marchione  de  Caretto. 

393. 

Sub  Pettari. 

Sub  Marchione  Badensi. 

79. 

Sub  Stilbergio. 

Sub  Tiefienbacbio. 

230. 

Sub  Spiegelio. 

Sub  Barone  de  Soye. 

236. 

Sub  Hannibale  Gh)nzaga. 

Sub  Duce  Florentiffi. 

110. 

Sub  Heister. 

ITINERARIUM. 


263 


Pedites. 

Equites. 

Sab  SaveUio. 

388. 

Ex  Picolominii  Quardia. 

108. 

Snb  MatthoeL 

88. 

Sub  Gallasso  desnltorii. 

406. 

Sub  Fernemontio. 

200. 

Eqni  destinati  ad  tormenta. 

320. 

Sub  Borrj- 

406. 

Bonm  Paria. 

50. 

ColUcii  omnesfaciunL 

2130. 

Equi  generalium. 

300. 

• 

CoUecti  omnes  fadunt. 

2087. 

CAPUT  LIV. 

De  Taurinensi  obsidione  per  Gallos. 

•  IXIMUS  supra  quam  facili  nisu,  summa  cum  celeri- 
tate  lilustrissimus  Princeps  Thomas  Dux  Subandisey 
Taurinum  Gallis  eripuerit,  quamque  eam  occupati- 
onem  Galli  peracerbe  senserint,  nunc  tandem  eum 
yiderent,  hanc  urbem  maxime  necessariam  suis  consi- 
liis  iu  Italia  promovendisy  esse,  ad  seriam  recupera- 
tionem  adjecerunt  animos,  in  quem  finem  cum  certis  exploratoribus 
accepisset  Comes  de  Harrecourt  Gallorum  Generalis,  comeatum  urbis 
non  esse  copiosum»  armamentarium  item  tormentario  pulvere  destitni, 
coUectis  omnibus  suis  Legionibus  se  medium  inter  Taurinnm  et  Mar- 
chionem  de  Leganes  Hispanorum  campiductorem,  posuit,  ac  ne  damni 
quid  ab  eo  pateretur  fortissimis  munitionibus  sibi  suisque  providit,  ut 
licet  jam  dictus  Legaues  identidem  Gallorum  castra  impetiverit,  nil 
tamen  aliud  profecerit,  quam  quod  septingenta  boum  capita  ex  pascuis 
abegerit,  quatuorque  manipulos  equitum  et  quadraginta  militares  insti- 
tores  fuderit. 

Yicesimasecunda  Julii  Princeps  Thomas  eruptione  iacta  in  sylvestrem 
hortum  feris  cicurandis  destinatum,  ducentos  Gallos  fudit  oeneumquey 


244  ITJNERARIUM. 

Yoluerit.  Sn»  quoque  Majestati  imprimis  placere  Electores,  Prin- 
cipesy  ac  status  partim  in  Persona  partim  per  Legatos  obedientissime 
comparuisse. 

Atque  ut  Electores,  Principes,  ac  status,  absentiumque  Consiliarii  et 
Legati  Sacri  Romani  Imperii  difficultates  melius  intelligant,  Soam 
Majestatem  coram  proponi  necessarium  judicasse^  in  enmque  finem  nt 
omnia  articulatius  exprimerentur,  Scripto  Consignari  ac  publice  pne- 
legi  voluisse,  clementissime  sperans  ab  omnibus  electaribus,  principi- 
bus,  statibnsy  et  absentium  Consiliariis  ac  Legatis,  non  taiitum  obedi* 
entissime  propositionem  audiendam,  sed  etiam  ita  consiliis  auxiliisque 
adjuvandam  promovendamque,  quemadmodum  extrema  Imperii  neces- 
sitas  exigat.  Quod  sua  Majestas,  Ceesarea  gratia  k  se  agnitum  iri 
pollicetur. 

Finita  hac  brevi  prsefatione  Imperatorius  Cancellarius  Comes  Knrtz, 
Cffisareo  Secretario  Aulico  propositionem  ex  scripto  promulgandam  ex- 
hibuit,  qui  in  medium  progressus  distinctissime  pronunciavit;  ea  hujas 
fere  fuit  tenoris. 

Snse  Sacrse  Csesareae  Majestati  Hungarise  item  et  BohemiaB  Dlgni- 
tati  Regise  Domino  nostro  Clementissimo  magnnm  affert  gaudium, 
maximopereque  probatur,  quod  Sacro  Romano  Imperio  fideles  et  obe- 
dientes  Electores,  Principes,  et  status  ad  convocatorias  nuper  litteras, 
nullo  habito  respectu  bellicosorum  temporum  et  difficillimorum  in  Ro- 
mano  Imperio  motuumy  sepositisqtte  omnibus  aliis  impedimentia  partim 
in  persona,  partim  per  spectabiles  viros  Consiliarios  et  legatos  obedienter 
comparuerint :  unde  Majestas  sua  &cile  notat  laudabilem  zelnm  pro 
patria  pacificanda,  atque  ex  tam  subito  conventu  in  tam  brevis  proposito 
temporis  termino  alium  colligere  non  potest,  quam  Electores,  PrincipeSt 
ac  status  in  suis  deputatis,  instruendis  dimittendisque  omnem  diligen- 
tiam  adhibuisse,  simulque  sperat  omnes  sufficiente  instructione^  et  ple- 
nipotentia  ita  instructos,  ut  ad  horum  comttiorum  omni  ex  parte  utilis- 
simum  scopum  mediante  divina  assistentia  pertingi,  et  ad  optatum  fi- 
nem  quo  citius,  hoc  melius  perveniri  possit. 

Et  quam  vis  dubitat  ex  litteris  k  sna  Caesarea  Majestate  ad  quem  vis 
Electorum,  Principum,  ac  statuum  separatim  missis,  abunde  quemvis 
intellexisse  causas  ob  quas  ad  comitia  haec  indicenda  commota  sitf  qnie 


ITINERARIUM.  245 

item  in  hoc  Principum  conTenta  tractanda  consnltandaque  sinty  nec 
ulteriore  explicatione  indigere,  maxim^  cum  cnivis  communes  necessi- 
tates  nimium  quam  notse  sint,  nihil  omninus  Sua  Csesarea  Majestas  ju- 
dicavit,  prseter  ea  quse  jam  dictis  Convocatoriis  Litteris  contenta  sunt, 
insnper  hoc  loco  etiam  omnibus  Electoribus,  Principibus,  et  Statibus 
absentiumque  Consiliariis  et  Legatis  paucis  iterum  proponere. 

Jam  ssepe  dictis  Electoribus,  Principibus,  et  Statibus,  sicut  et  ab- 

sentium  Consiliariis  et  Legatis  satis  notum  est,  qua  ratione  Serenis* 

aimuB,  Potentissimus,  ac  Invictissimus  Princeps  ac  Dominus  Dominus 

FEitDiNANnt7S  II.  Romanorum  Imperator  Hungarise  et  Bohemise  Rex, 

Suse  Caesareoe  Majestatis  hodie  regnantis  honoratissimus  Dominus  Pa- 

rens  et  Prsedecessor  in  Imperio  Sanctissimae  memorise,  k  suse  Majes- 

tatia  inchoato  Imperio  nil  potius  semper  clementissime  ac  plane  pateme 

coraverit,  qnam  ut  Sacrum  Romanum  Imperium,  aliquando  tandem 

post  tantas  turbas  ad  securam  pacem,  et  constantem  quietem  reduci,  et 

fideles  ejus  Electores,  Principes  ac  Status  gravissimis  bellorum  oneribns 

eximi  ac  liberari  possent ;  quod  ipsum  per  varios  Electorum  et  Princi- 

pum  Conventus  summa  cum  diligentia  et  indefessa  patemaque  cura 

ardentissim^  iutendit,  ac  imprimis  nil  aliud  desideravit,  quam  ut  omnes 

Principes  in  id  consentirent,  quod  sua  Csesarea  Majestas  cum  Serenis- 

simo  Saxonise  Duce  ac  Electore  Anno  1635.     Pragse  egit  et  conclusit. 

Interea  vero  postquam  sua  sacra  Csesarea  Majestas  Clementissimus 

Dominus  noster  prsemissa  consueta  Regis  Romanoram  et  per  conse- 

quens  Imperatoris  legitima  Electione,  molestissimam  Imperii  guberaa- 

tionem  suscepit,  non  minus  sollicite  curavit,  quam  ut  juxta  Pragensem 

pacis  compositionem  quam  primum  Comitia  convocari  possent,  in  qui- 

bus  fidelissimo  Electorum,  Principum,  ac  statuum  Consilio  et  adjumento 

dicta  pacificatio  omnimode  ab  omnibus  acceptaretur,  omnis  diffidentia 

inter  caput  et  membra  plenissime  toUeretur,  omniaque  possibilia  media 

adhiberentur,  ut  exteri  Reges  ac  Principes  illuc  adducerentur,  ut  sub- 

latis  ex  Imperio  armis,  paci  tandem  locum  relinquerent ;   atque  hoc 

modo  quidquid  ad  promotionem  horum  comitiorum  et  remotionem  om- 

nium  obstacnloram  auream  pacem  impedientiam,  conduceret  ex  solo 

amore  patriae  (remotis  hac  vice  privatis  cujusque  juribus  ac  commodis) 

quisque  sibi  ob  oculos  poneret. 


246  ITINERARIUM. 

In  quo  omnipotentem  Deam  placabnnt,  ac  promovebaat  Imperii 
commnne  bonnm,  tuebnntar  patriam  ab  instante  ruina,  saamqne  Caesa- 
ream  Majestatem  patema  yoloutate  ac  Csesarea  gratia  sibi  devincient, 
qu8B  paratissima  est  omni  conatn  arripere  et  effectnm  dare,  qnidqmd 
ad  Romani  Imperii  restaurationem  et  privatum  cujuBqne  membri  bonnm, 
ntile  et  proficuum  esse  jndicatum  fherit.  Actum  in  Cflesarea  et  Sacri 
Romani  Imperii  libera  urbe  Ratisbonensiy  in  curia  ibidem,  13  Septem- 
bris,  Anno  M.DC.XL. 

Vidit:  (L.  S.) 

Fbrdikandus  Combs  Kubtz. 

JoANNBS  S0LBNBB5  Doctor. 

HsBC  propositio  dum  legeretur  Legati  Electorum  in  consnetis  subsel- 
liis  sederunty  et  qnoties  Sacrs  CflesaresB  Majestatis  mentio  facta  est, 
sese  erexerunt,  decentemque  reverentiam  Imperatori  exhibuerunt,  reli- 
qui  tam  Ecclesiastici  quam  Sseculares  Principes,  absentinmque  Consi- 
liarii  et  Legati  toto  tempore  erecti  steterunt. 

Lecta  propositione  Sua  Csesarea  Majestas  brevem  qnidem  sed  ekgan- 
tem  et  nervosum  addidit  epilogum,  post  quem  Electorum  Legati  ad 
sinistrum  latns  coierunt,  reliqui  vero  Principes  tam  Ecclesiastici  qnam 
Saeculares  in  medio  aulse  se  collegerunty  sententiasqne  contnlemnt  qnid 
Suse  Majestati  esset  respondendum :  collatis  cousiliis  nomine  omninm 
Moguntinensis  Electoris  Consiliarius  et  CoUegatus  Dominus  Nicolans 
Georgius  Reigersperger  ntriusque  Juris  Doctory  eodem  loco  qni  Cs- 
sareus  Secretarius  Aulicus  propositionem  praelegerat,  de  memoria  hnnc 
in  modum  peroravit. 

Cum  debiti  honoris  subjectissima  significatione  accepemnt  Sos 
Cse6areaeMajestatispropoditum,praelectamque  propositionem  obedientis- 
simo  respectu  inteliexerunt  Sacri  Romani  Imperii  Electores,  Principes 
status  absentiumque  Consiliarii  ac  Legati :  Praeterquam  quod  nniverso 
orbi  qna  late  patet  minime  ignotum  est.  Quomodo  non  tantnm  Angns- 
tissimae  memoriee  Ferdinandvs  II.  tempore  Laudatissimse  Guberna' 
tionis  sufle,  sed  et  ipsa  nunc  Praesens  Caesarea  Majestas,  nihil  potins  in 
Romano  Imperio  spectarint  ampliusque  curaverint,  nec  etiftmDum  An- 


ITINERARIUM.  247 

guBtisnma  sua  Majestag  curet  interpositis  etiam  sumptaosissimis  Lega- 
tionibus;  quam  qua  ratione  cuique  in  altissima  pace  fas  fleqnumqne 
distribui  ac  dispensari,  possit,  omnesque  hostiles  inimicitise  et  iniquis- 
sima  tyrannis  qua  Germania  opprimitur  amoveri  ab  Imperio  possint; 
in  quo  quidem  negotio  ne  tantiUum  desideratum  fuerit  ex  parte  sue 
Majestatis,  quod  ad  auream  pacem  longeque  optatissimam  tranquillita- 
tem  conduceret. 

Hoc  quem  admodum  uniTersi  qui  in  hoc  spectatissimo  Electorum» 
Principumy  Statuum,  et  Absentium  Consiliariorum  ac  Legatorum  con- 
sessa  summo  cum  animi  sui  solatio  notant,  Suam  Csesaream  Majestatem 
de  tempore  in  tempus  in  id  coUimarey  qua  ratione  sublato  cruento  et 
omnia  consumente  bello  secura  pax  restitui,  possit  Sacrum  Romanum 
Imperium  ad  quietem  reduci,  ac  ejus  status  et  subditi,  cum  paozillo 
quod  h  tot  bellorum  et  motuum  calamitatibus  reliquum  fuit,  secure 
commorari,  et  quantulumcunque  hoc  quiet^  possidere  possint;  Ita 
Praesentes  omnes  Electores,  Principes,  Status^  absentiumque  Consiliarii 
et  Legati,  pro  tam  prolixa  cura  et  patema  sollicitudine  demississimo 
affectu  immortales  suse  Majestati  habent  gratias,  optantque  k  Deo  ter 
optimo  terque  maximo  tota  cordis  extensione,  (nec  dubitant  diyinam 
bonitatem,  suam  Caesaream  Majestatem  ejusque  institutum  amplissima 
de  cobIo  benedictione  promoturum)  ut  hornm  comitiomm  consultatio 
sine  fructu  non  elabatur.  Offemntque  ad  hoc  demississima  mentis 
contentione,  consiliis  anxiliisque,  pro  extremo  posse,  suae  Majestatis 
propositum  ita  adjuYare,  ut  ad  optatum  felicemque  finem  tot  votis  desi<- 
deratce  pacis  decurrat;  quod  superi  annuere  et  benigno  fiiTore  ratum 
habere  velint. 

Quod  vero  nonnulli  ex  principibus  et  statibus  Imperii  qui  k  sua  Ma« 
jestate  eeque  ac  alii  ad  haec  comitia  pro  bono  pressae  et  pene  oppressae 
patriae  instituta,  scripto  clementissime  convocati,  adhuc  nec  in  propria 
persona  nec  per  Legatos  comparere  potuerint.  Id  sua  Majestas  (nisi 
spes  fallat)  segre  non  feret,  sed  potius  simul  omnes  et  singulos  speciatimy 
ob  prsegnantes  jamdum  notas  causas  clementissime  excusatos  habebit, 
cum  id  non  ex  defectu  propensissimse  eoram  Toluntatis  et  debitse  obedi'> 
entise,  sed  potius  ob  ealamitosa  tempora,  infestaque  passim  hoste  itinera 


248  ITINERARIUM. 

acciderit,  quibuB  sublatis  non  deerunt  utique  sno  se  coram  sistendi 
officio,  juvabuntque  consilio,  ac  sacne  suse  Majestati  qua  debent  sub- 
jectione  assistent  in  omnibus  quse  ad  Imperii  incolumitatem  serviunt, 
Quemadmodum  nil  dubitandum  jam  ipsos  susb  Majestati  extremam  im- 
potentiam  et  necessitatem  humillime  litteris  excusasse. 

Quantum  vero  ad  jam  prselectam  Csesaream  propOBitionem  eam 
Prssentes  Electores,   Principes»  status,  absentinmque  Consiliarii  et 
Legati,  ad  tria  fere  capita  reduci  posse  putant,  et  primo  quidem.    Qaa 
ratione  posttam  varias  et  multomm  annorum  inflictas  poenas,  Germani- 
ciqne  orbis  dissidia  certe  luctuosa,  aliquando  tandem  aurea  pax  juxta 
suae  Majestatis  intentionem  acquiri  possit.     Dein   quomodo  interea 
neque  ad  pacificatum  Imperinm  belli  moles  coUatiB  yiribus,  unanimi 
consensuy  restaurata  disciplina  militari,  continuari  possit.     Deniqae 
qua  via  dissipatus  ^  multo  tempore  justitisB  status,  in  vestrse  Ceesareie 
Majestatis  et  Imperii  Camara  Spirse  sit  restaurandus,  ac  Balutaris  jus- 
titia,  sine  qua  florentissima  regna  ooUabascunt,  omniumque  Principum 
subditi  quantumvis  uniti,  continuo  in  bella  exardescunt,  promovenda, 
causse  quam  brevissime  expediendse,  redditus  Camaralibus  et  Assesso- 
ribus  aliquamdiu  subtracti,  in  pristinum  statum  redintegrandi,  omni- 
busque  defectibus  quam  opportunissimum  medium  admovendum. 

De  his  tribus  punctis  et  quidquid  illis  annexum  esse  potest,  prsesentes 
Electoresy  Principes  ac  status,  ac  absentium  ConsiUarii  quam  hnmillim^ 
primo  quoquo  tempore  suscipient  consultationemy  consiliaque  sua  ves- 
trse  Majestati  examinanda  debita  cum  submissione  subjicient :  omnia 
denique  quse  ad  conservationem  suse  Caesarese  celsitudinisy  honoris  ac 
&m8e,  Imperii  quoque  prosperitatem  conducere  poesunt,  pro  virili  saa 
curare,  ut  debent,  non  prsetermittent. 

Cum  vero  jam  proposita  puncta  ^  prsesentibus  Electoribus,  Principi- 
busy  statibusy  et  absentibus  Consiliariis  ejusmodi  esse  reperiantur,  qas 
maturiore  consilio  et  deliberatione  egeant»  atque  ad  id  opus  sit  copia 
aUqua  ipsiusmet  propositionis,  ea  propter  quam  demississime  sappH' 
cant  ut  sua  Majestas  dignetur  exemplum  impertiri.  Cfletemm  se  Prs* 
sentes  omnes  Electores,  Principes,  status  ac  absentium  ConsiUarii  et 
Legati  suse  Csesareee  gratise  et  clementissimo  &vori  quam  humillune 
commendant. 


ITINERARIUM.  249 

Hic  Imperii  Cancellarios  Comes  Eurtz  Doctori  Reigersperger  pra- 
lectnm  k  Doctore  Soldner  propositionem  tradidit. 

His  peractis  sua  Csesarea  Majestas  quam  primum  de  tbrono  surrexit, 
et  tam  diu  aperto  capite  stetit,  quoad  Imperii  status  simili  ordine,  quo 
ad  curiam  yeuerant,  reyerterunt:  tunc  sua  Majestas  operuit  denuo 
caput,  secutaqne  est  tres  Imperatorios  Ministros  supremum  scilicet  aulse 
Caesarese  Prsefectum»  Supremum  Camararium,  et  Mareschallum  aulae, 
atque  ita  omnes  simul  Ceesarem  domum  comitati  sunt;  cumque  istic  ad 
dimidiam  circiter  horam  expectassent,  accumbentique  ad  mensam  Im- 
peratori  servitia  consueta  detulissent,  ad  suam  quisque  domum  in  essedo 
reductus  est :  atque  sic  omnis  propositionis  hujus  actus  ad  finem  per- 
dactus. 

Actum  Ratisbarue,  13.  Septembris.    Anno  1640. 

Habes  benevole  Lector  totius  hujus  actionis  seriem,  et  ordinem,  forte 
proUxioribus  quam  volebas  yerbis,  feci  id  de  industria,  ut  yideas  quanta 
cum  solennitate  comitia  peragantur,  si  enim  solns  ingressus  tantas  ad- 
miserit  ceremonias,  pronum  erit  prudenti  Judicare,  quid  in  aliis  solen- 
nioribus  actibus  fieri  necessum  sit.  Dein  non  omnibus  obvii  sunt 
auctores,  qui  articulatim  illa  percenseant,  retuli  igitur  in  meum  codicu- 
lam,  quia  talia  sunt  quse  seryiunt  subinde  multorum  instructioni. 
Opera  nostra  et  conatu  utere  si  lubet,  si  displicet  transili  ad  alia  quae 
orexi  tuse  sunt  sapidiora.  Deumque  impensissimo  afiectu  ora,  ut  £u- 
ropse  tot  cladibus  afflictse  tot  miseriis  exhaustse,  tantis  calamitatibus 
eneryatse  aliquando  tandem  pro  sua  misericordia  pacem  et  concordiam 
concedere  dignetur. 


K  K 


CAPUT  LIII. 

Pacificatio  Leodiensium  cum  Serenissimo  Principe,  Eminentistinuh 
que  Electore  Coloniensi  Ferdinando. 

^  RM  AVERAT  iterum  insignes  copias  Sereniasimus  £lec- 
tor  ColonienBis,  jamqne  hostiles  copias  contra  refracta- 
rios  sibi  Leodienses  in  campum  educturusy  cruentaqae 
arma  tumultuanti  civitati  illaturus  erat ;  cum  illi  me- 
mores  pristinarum  calamitatum  k  Joanne  de  Werth 
aliisque  Ducibus  non  ita  pridem  illuc  missis,  perpessarum,  concludont 
rem  potius  quietioribus  modis  componere,  mittunt  igitur  ad  Serenissi- 
mum  Electorem  Coloniensem  dementissimum  Dominum  suum,  petunt- 
que  suppliciter  rebellionis  veniam»  quam  si  polliceatur  sua  Sereuitas, 
spondent  subjectionem  e\  omnem  fidelitatem  quoe  subditos  et  sui  Frin- 
cipis  amantes  deceat.  Serenissimus  Elector  etsi  multum  rebeUione 
insolente  turbulentorum  quorundam  hominum  esset  offensus,  mediaqoe 
in  promptu  habiyisset,  yindicandi  illatam  sibi  injuriamy  maluit  tamen 
moderatione,  quam  Yehementia  rem  omnem  discemere,  et  pro  ingenita 
benignitate  ignovit  deprecantibus  delictum,  pacisque  conditionibus  li- 
benter  subscripsit.  Quo  nuncio  Ifleti  primores  civitatis  opportunum  diem 
destinanty  quo  tota  civitas  gaudiorum  frena  lazet»  fuit  is  quartus  dies 
Julii  quo  pacis  nuncios  per  totam  urbem  dimittunt,  ut  ad  buccins 
sonum  in  onmibus  urbis  plateis  pacem  proclament. 

Audierant  Evangelos  summi,  medioxumi,  infimi,  per  totam  late  civi- 
tatem,  quanto  cum  Isetitise  sensu  nemo  facile,  nisi  qui  viderit,  scripturo 
credat.  NuIIus  se  jam  domi  continere  poterat,  efiundebant  se  civesca- 
tervatim  in  publicum,  omnium  bonorum  commune  erat  gaudium,  com- 
munis  festivitas,  omnes  de  pace,  de  mitissimo  suo  Principe,  de  venia 
erroris  sermocinabantnr,  iis  solis  exceptis,  quibus  volupe  erat  turbatam 


ITINERARIUM.  261 

cernere  Rempublicain,  qaiqae  ad  tarbelas  nati  esse  \idebaiitur,  cfletero- 
ram  omnium  vox  erat^  vivat  clementiflsimas  Dominos  noster,  vivat 
magnus  Ferdinandos. 

Huic  tanto  beneficio*ne  ingrati  essent,  Principi  pacis  k  quo  pax  vera 
quam  mundus  dare  non  potest,  primas  deferre  gratias  constituerunt. 
Clerus  itaque  ad  quem  spectat  in  sacris  leges  ordinare,  consilio  inito 
statuit  publicam  supplicationem  per  urbis  compita  et  templa,  solennitate 
qua  posset  maxima  instituere,  ad  quam  universus  civitatis  populus  ab 
infimo  ad  summum  omnes  pro  concionibus  invitaretur,  quod  mox  efieo- 
tum  datum,  nec  credo  faisse  in  urbe  Sacerdotem»  qui  non  ad  aram 
faciens  pro  tanta  obtenta  gratia  Deo  tranquillitatis,  in  cujus  manu  corda 
bominum,  pacificatoriam  ofierret  hostiam. 

Haec  matutinis  horis,  cum  itaque  jam  k  Deo  duxissent  initia,  putabant 
porro  integrum  sibi  fore,  si  aliis  quoque  signis  in  publicum  procederent 
gaudio  exultantem  animum,  sub  vesperam  igitur  omnia  tormenta  beUica 
tam  majora  quam  minora  festo  fistularum  strepitu  exonerarant,  festivi 
dein  ignes  totam  ars^re  noctem,  ne  qua  tenebrse  tam  luculentum  Isetitiae 
splendorem  obfuscarent :  verbo,  omnia  festo  alludebant,  ad  usque  de<^re- 
pidas  anus,  fructuumque  maturorum  institrices,  qusB  in  lastitia  publica 
minime  desides  reperiri  voluerunty  cum  enim  aliud  in  signum  gaudti 
non  possent  maturis  fructibus  totnm  forum  conseverunt,  eorbes  vero 
festivis  ignibus  fovendis  obtulerunt.  Accinuft  Isetum  poeana  totius 
urbis  ses  campanum,  nec  quidquam  pratermissum  est,  quod  ad  Isetitiam 
promovendam  augendamque  faceret.  Sequente  die  quie  fuit  qainta 
Julii  optimates  urbis  pro  foribus  ffidium  mensas  stravere  ac  snmptuosis- 
simis  dapibus  onerav^re,  ad  quas  accumbendi  omnibus  advenis  liberrima 
fiicta  est  copia. 

Yicesima  Julii  proscriptus  non  ita  pridem  Consul  Plenevaux,  Leodi- 
um  postliminio  rediit,  sed  mox  iterum  per  quosdam  suorum  adversa- 
riorum,  pacis  turbatorum,  ac  hostium,  civitate  pulsus  est :  de  quo  cum 
nonnulli  antagonistarum  dubitarent  excessissetne  urbe  necne»  armata 
manu  in  sedes  ejus  irruperunt,  omnesque  angulos  studiose  rimati  sunt : 
cum  vero  non  reperissent,  puero  euidam  persuasemnty  ut  iret  vocaretque 
ad  sancti  Severini,  intimos  duos  Consuli  amicos,  viros  presclarissimos. 


262  ITINERARIUM. 

ac  ne  grataitam  Legationem  suscepiflse  paer  argaeret,  solidam  pacti 
Bunty  et  ezhibaenint  pro  labore  intineris  oompensando :  yocati  nil  ad- 
versi  metaentes  qaantocyus  se  yi»  committunt,  sed  non  multo  post  ex 
insidiis  appetiti,  vita  examirtar:  attoniti  ad  hoc  spectaculHm  accols, 
totam  circum  yiciniam  ad  yindictam  excitant,  nec  mora  anivenoB 
Sancti  Severini  Parochianos  congregant,  unaqne  in  sicarios  impetam 
&ciant  eoram  Capitaneum  Reck  ad  triennium  urbe  proscribunt,  qui  ta- 
men  postea  exacto  triduo  rediit.  De  hoc  novo  tumultu  et  si  Serenissi- 
mus  Archi]v®sul  Coloniensis  esset  certior  redditus,  non  tamen  est 
yeritus  civitatem  adire,  ubi  indicibili  Isetitia  et  acclamatione  omnium 
acceptus  est,  ac  electioni  duorum  noyorum  Consulum  interfuit,  qui  ez 
secreto  suse  Serenitatis  Concilio  desumpti  sunt,  unanimique  Magistratus 
et  ciyium  consensu  Dominos  Dans  et  Dominus  Blisia  electi  sunt.  Vi- 
gesima  septima  Julii  proscripti  duo  Pleneyaux  nuper  Comml ;  cum 
Capitaneo  Reck  in  civitatem  redierunt,  ad  quorum  adyentum  pleriqae 
sedicioBoram  et  tumultuantium  latibulis  se  abdiderunt. 

Eodem  die  Serenissimus  Princeps  ac  Eminentissimus  Elector  ex  sao 
Pallatio  ad  Sanctum  Seyerinum  se  contulity  ut  Sacrosancto  Missae  Sa- 
crificio  interesset  quo  in  loco  cadayera  Tanpierorum  Patris  scilicet  et 
Filii  intimorum  Consulis  Pleneyaux,  k  tristissima  yidua  Serenissimo 
Elemo  Electori  exhibita  sunt ;  ad  quorum  spectaculum  cum  in  conferta 
multitudine  quidam  etiam  homicidarum  se  miscuisset,  cadavera  recente 
cruore  manare  ceperunt,  ac  sanguinem  sudare :  de  csetero  ad  multos 
adhuc  dies  ignes  festiyi  arserunt. 

Interea  ex  Bohemia  non  procul  Egra  ad  exercitum  Picolominii  i 
Marchione  de  Caretto  eductsB  sunt  aliquot  militum  turmsB,  qosB  nuper 
in  finibus  BohemisB,  ne  qua  forte  hostis  denuo  irrumperety  relicts  ftte- 
rant ;  summa  militum  hsec  fere  fuit. 


Pedites. 

Equites. 

Sub  Marchione  de  Caretto. 

393. 

Sub  Pettari. 

480. 

Sub  Marchione  Badensi. 

79. 

Sub  Stilbergio. 

139. 

Sub  Tiefienbachio. 

230. 

Sub  Spiegelio. 

113. 

Sub  Barone  de  Soye. 

236. 

Sub  Hannibale  QonzBgg. 

89. 

Sub  Duce  Florentise. 

110. 

Sub  Heister. 

132. 

ITINERARIUM. 


263 


Pedites. 

Equites. 

Sob  Savellio. 

388. 

Ex  Picolominii  Quardia. 

108. 

Sab  Matthflei. 

88. 

Sub  Gallasso  desultorii. 

406. 

Sub  Fernemontio. 

200. 

Equi  destinati  ad  tormenta. 

320. 

Sub  Borrj. 

406. 

Bonm  Paria. 

50. 

CollecH  omne^ 

ifaciunt. 

2130. 

Equi  generalium. 

CoUecti  omnes  fadunt. 

300. 
2087. 

CAPUT  LIV. 

De  Taurinensi  obsidione  per  Gallos. 

>  IXIMUS  Bupra  quam  facili  uisuy  summa  cum  celeri- 
tate  IUustrissimus  Princeps  Thomas  Dux  Snbaudifle, 
Taurinum  Gallis  eripuerity  quamque  eam  occupati- 
onem  Galli  peracerbe  senserint,  nunc  tandem  cum 
yiderent,  banc  nrbem  maxime  necessariam  suis  consi- 
liis  iu  Italia  promovendisy  esse,  ad  seriam  recupera- 
tionem  adjecerunt  animos,  in  qoem  finem  cum  certis  exploratoribus 
accepisset  Comes  de  Harrecourt  Gallorum  Generalis,  comeatum  urbis 
non  esse  copiosnm,  armamentarium  item  tormentario  pulvere  destitni, 
coUectis  omnibnB  suis  Legionibus  se  medium  inter  Taurinum  et  Mar- 
chionem  de  Leganes  Hispanorum  campiductoremy  posuit,  ac  ne  damni 
quid  ab  eo  pateretur  fortissimis  munitionibus  sibi  suisque  providit,  ut 
licet  jam  dictus  Legaues  identidem  Gallomm  castra  impetiverit,  nil 
tamen  aliud  profecerit,  quam  quod  septingenta  boum  capita  ex  pascuis 
abegerit»  quatuorque  manipulos  equitum  et  quadraginta  militares  insti- 
tores  fuderit. 

Yicesimasecunda  Julii  Princeps  Thomas  eruptione  facta  in  sylvestrem 
hortum  feris  cicurandis  destinatum,  ducentos  Gallos  fudit  seneumquey 


264  ITINERARIUM. 

tormentnm  belHcam^  qno  molendinum  nrbis  impeti  de))ebat  avexit,  nc 
octo  officiarios  magni  nominis  cepit,  occupavit  quoqae  manitionem,  et 
octoginta  in  ejus  defensionem  relictos  milites  intemecione  delevit  Nec 
minus  feliciter  rem  contra  Ghilloe  egit  Pincipis  Thomae  natnralis  frater, 
qai  egressus  duos  manipulos  equitum  Gallorumy  qui  qaadraginta  pre- 
cipuflB  nobilitatis  viros  ad  castra  coaducturi  erant,  ad  Hispanica  arma, 
seu  potius  in  captiyitatem  coegit,  interque  hos  quindecim  ordinis  regii 
milites,  ipsiusque  Regis  Thesaurarium,  apud  quem  solam  quatuor  millia 
Daplonum  seu  duplicatorum  aureorum  reperta  sunt.  Sed  et  Carolos  de 
la  Qztik  cum  duobus  equitum  et  quinque  peditum  Pedemontensiam 
millibuSy  nrbem  et  arcem  Rivaltensem  ad  deditionem  coegit,  nnde  moz 
prseter  omnium  expectationem  egressus,  mille  peditam  Gralloram  et 
quadringentos  equites  cum  comeatu  ad  castra  Gallica  properantes  ante 
solis  ortum  obruity  et  plerosque  fudit. 

Eodem  quoque  die  obsessi  Tanrinenses  cuniculos  detexerunty  quos 
egerant,  qui  in  arce  Taurinensi  erant  conclnsi,  indeqae  sexaginta  vasa 
pulyeris  pjrii,  quorum  singula  dnos  centenarios  sen  ducentas  libras 
prendebant  ernemnt,  ac  alibi  Quardiam  eqnestrem  Marchionis  de  Yilla 
sine  Yuluere  et  sanguine  Hispani  cepemnt 

Rebus  ita  procedentibns  fieri  aliud  non  poterat,  qnam  nt  Galli  multnm 
sibi  metuerent,  comeatumqne  desiderarent,  his  tamen  posthabitis  pertl- 
nacissime  obsidionem  ceptam  continuare  conclnserant,  et  extrema  potios 
perpetiy  qnam  infecta  occnpatione  nrbis,  recedere,  maxime  cnm  ad  da- 
cendos  cnrrns  comeatn  onnstos  Cassale  snbmisisset.     Qnod  ut  yidit 
Marchio  Leganes,  iteram  Gallica  castra  pertentayit,  coUectis  itaqne  sez 
millibus  peditum,  et  mille  quingentis  circiter  eqnitibns,  ipsiusmet  Oene- 
ralis  Harecourt  stationem  adortus  est,  sed  semel  iterumqne  repulsus  k 
Gallis.      Felicioribus  auspiciis  Generalis  Hispanorum  Carolns  de  la 
Gatta  cum  quinque  millibns  peditum  et  dnobus  millibus  qningentis  equi- 
tibttSy  post  tertio  iteratam  impetnm,  stationem  Porporatensem  occnpaTit, 
Gallosque  ad  arcem  coegit,  atque  ita  cnm  centenis  aliquot  ad  PriDcipem 
Thomam  Taurinnm  penetrayit,  comeatnm  yero  ac  reliquam  munitionem 
defectn  et  negligentia  quorundam  Hispanomm,  nimis  matnre  depree- 
dantinmy  dedncere  in  nrbem  non  potuit,  dum  enim  Hispani  in  prsdas 


ITINERARIUM.  266 

efiundimtiiry  Oalli  ooIlectiB  animis  recaperant  deBertam  Btationem,  co- 
meatiimqiie  ciim  mnnitione  intercipiunt,  qnod  mnltom  obBessos  afflixit. 
Nihilominns  Gkneralis  de  la  Oatta  conjnnctis  cnm  Principe  Thoma  vi- 
ribns,  ex  nrbe  itemm  in  stationem  {irimariam  impetnm  fitcit»  Marchio 
vero  de  LegancB  ex  aUera  parte  eandem  adoritnr,  sed  cum  Ghtlli  se  istnc 
coIkgiBBent  plnBColiy  f etrooedere  ntrinqne  coacti  Bnnt,  ac  in  illo  quidem 
assnlta  ad  qningentos  snomm  Hispani  desid^wnnt  interqne  illos  Colo- 
nellnm  Emilinm  G«llini  qnatnorqne  Gapitaneos :  qnamyis  non  pancio- 
res  ex  parte  Gralloram  occabaisse  censeantor,  quemadmodum  retalit 
Colonellus  Pignatelli  qni  inter  alios  k  Ghillis  sanciatus  et  captus  faerat, 
0ed  postea  remiBsus  nt  liberationem  suo  loco  perillustris  cujusdam  Oalli 
(Monsieur  de  Sainct  Andreae  appellant)  apud  suos  moliretur,  cum  yero 
18  majoris  esset  dignitatis  quam  nt  cum  Colonello  hoc  commntaretur, 
rediit  postmodnm  ad  Ghdlos  ut  pepigerat  Hic  ergo  Pignatelli  jurat 
asseTeiabat,  quod  cnm  Francis  ad  centum  quinqnaginta  yulneratos  pri- 
marios  offieiales  Gkilloram  ipse  yiderit  ac  sex  Colonellos  ex  vulneribus 
inortnos  sepeliriy  libereqne  Gkdlos  confiteri  supra  octingentos  suomm 
desiderariy  qui  occubuissent,  prsster  captos.  Plurimonun  etiam  Hispa- 
norum  fuit  opinio  ad  tria  millia  Hispanorum  isto  uno  impetu  occubuiBsey 
sed  cum  indies  agminatim  ad  suas  turmas  redeant  plurimi,  damnum 
nonnisi  ad  sexcentos  milites  excurrere  tddetury  prater  mille  circiter  yuI- 
neratos. 

£x  quo  Don  Carolus  de  la  Gkitta  cum  tribus  circiter  millibos  in 
nrbem  penetravit  ad  Principem  Thomam,  tertium  facile  Gteneralis  Le- 
ganes  ad  ducentos  mnlos  pulyere  nitrato  onustos  ad  Padum  deduci 
jassit,  sperans  fore,  ut  obseBsi  eruptione  &cta  eos  in  urbem  porro  vi  seu 
astn  promoyerent,  quod  tamen  ob  yigilem  Franeomm  curam  fieri  nuB- 
qnam  potuit,  unde  L^anes  retrogredi  (eum  contra  Gkdlos  se  nil  posse 
moliri  yideret)  coactus  est. 

Vigesima  Junii  Cassalensis  Onbemator  Monsieur  de  la  Torre  cum 
tribns  millibus  Montis-FerratensiboSy  ac  quadringentis  militibns  exerci- 
tatis  peditibns»  et  trecentis  equitibns  intempesta  nocte  ad  ciyitatem 
Trinensem  vires  admoyit,  portas  pulyere  tormentario  disjecit,  ac  in  ipsa 
qnoque  urbis  valla  enixus  est,  sed  potente  yirtute  et  yigilantia  Guberaa- 


256  ITINERARIUM. 

toris  loci  illiiiB,  Comitis  de  Areese»  fortiBsime  repalsns  est»  qui  ex 
Gallonim  copiis  centam  facile  nna  cum  Dnctore  equitatos  Monsiear 
Mainet  intemecione  delevit,  etpreeter  scalas  decem,  multom  apparatum 
Pjrobolorom  et  palveris  salpharati  prsdse  loco  in  urbem  addazit. 

Multum  interim  Marchio  de  Leganes  sollicitabatur  et  diu  noctuqoe 
meditabatur  solutionem  obsidionis  Taurinensis,  nullumque  non  lapidem 
moyebaty  ut  minimum  ciyitati  pulvere  saccurreret,  quoniam  in  annona 
reliqna  nallas  adhuc  erat  defectas,  atque  ne  ob  militum  copiam  urbs 
etiam  yictu  paalatim  destitueretar,  Carolos  de  la  Gkitta  Consilio  Prin- 
cipis  Thomae  Oallorum  castra  denuo  perfringere  staduit,  ac  yigesima 
nona  Jalii  summo  mane  sine  strepitu  Gralloram  stationem  Porporaten- 
sem  pertentayity  ac  primo  quidem  GkJIorum  plarimos  fudit,  ac  quinqua^ 
ginta  oirciter  cepit,  sed  cum  Galli  ex  reliqais  stationibas  curricalo 
sociis  subyenirent,  multoram  sanguine  et  octoginta  militam  captiyitate 
redire  in  ciyitatem  debuit,  ex  quibas  omnibas  non  nisi  quinquaginta 
circiter,  CroatSB  pleriqae,  qui  cum  leyioris  armaturfle  eqais  fossas  emensi 
faerant,  una  cam  Colonello  Petro  de  la  Puenta  ac  Francisco  de  Mene- 
ses  aliisqae  paucalis  officialibas  in  Hispanica  castra  ad  Marchiooem  de 
Leganestransierunt,  qui  non  malto  post,  cam  ob  multos  fiigitiyos  se 
Gallica  castra  ultra  impetere  sine  summo  damno  non  posset  montem 
Callierium  (quem  postea  Gkdli  una  cum  templo  expilarant)  dese^iit,  ac 
cum  qainqae  millibas  Chierium  se  transtulit,  ut  yel  inde  auxilio  pontis, 
qnem  per  Padam  moliebatur,  obsessis  opitalaretar.     Sed  nec  hoc  ex 
animi  sententia  cessit,  cam  enim  Gkdli  ex  opposita  parte  aggerem  erais* 
sent,  qdatuorque  tormentis  majoribas  excubarenty  ac  Gkdlica  etiam 
castra  decem  millibas  peditum  et  qainqae  millibus  eqaitam  aucta  essent, 
intra  montes  octo  decim  Galleones  in  quibus  tria  millia  quingenti  His* 
pani  yehebantnr,  expectayity  ut  yel  horum  auxilio  quoquo  modo  neces- 
saria  sociis  adyeheret. 

Interea  Comes  de  Harrecoart  Gallorum  Generalisy  omni  oonatu  mo- 
lendina  ad  Pallatium  Taurinense  eyertere  moliebatar,  in  qaem  quoqne 
finem  noyos  aggeres  ejici  fecit,  at  majoribus  tormentis  commodias  con- 
cuterety  sed  Princeps  Thomas  coutra  exag^rayit  munitiones  oppositas, 
ut  ne  quid  Galli  nocere  possent,  et  simul  yigesimanona  Jalii  erupit  in 


ITINERARIUM.  267 

hortnm  fer&rum»  miiltosqne  Gkdlorom  strayit»  Trigesima  Julii  Mar- 
cliio  de  LegaDes  Yincentio  Gronzagce  recens  inangorato  Duetori  supremo 
eqnitnm  loco  Caroli  de  la  Gatta,  mandavit  ut  cnm  octingentis  equis 
centum  sezaginta  vasa  pnlyeris  pjrii  obsessis  nova  via  submittere  cona- 
retur,  quod  quidem  strenne  perfecit,  ita  ut  non  nisi  media  ab  urbe 
abesset  Lenca,  qnem  Princeps  Thomas  emptione  facta  adjuvare  con- 
nizus  est,  sed  penetrare  tamen  omnino  non  potuit,  unde  Gonzaga  redire 
compulsus  est.  In  reditu  yero  centum  septuaginta  mnlos  fitrrina  onus- 
toe  ad  Grallica  castra  properantes  intercepit  salrumque  conductum 
straTit. 

Cum  itaque  omnis  spes  pulireris  introducendi  intercidisset,  nec  tamen 
socii  ita  deserendi  essent,  ad  noyas  artes  Hispani  artificum  ingenia 
proYocamnt,  qui  invenemnt  modum  ante  hac  inauditum  injiciendi 
globos  ita  pneparatoB  ut  20.  libras  pulyeris  caperent ;  qua  ratione  etiam 
alium  comeatum,  litteras,  omniaqne  necessaria  submittere  poterant  ob- 
sessis,  ac  licet  subinde  aliqui  ez  illis  globis  calore  accenderentur  ac  in 
aere  disrumperentur,  alii  in  castra  Gkdlica  non  destinato  itinere  deflec- 
terenty  tantum  tamen  profectum  fuit,  ut  obsessi  abunde  haberent,  quo  se 
tnerentur,  et  eraptiones  continuarent.  Qnod  cum  GMIi  Tiderenty  sibi 
omnino  persuaserant  mazimam  pul'  aris  inter  obsessos  esse  penuriam, 
tnncque  tempns  esse  Hispanos  in  urbe  opprimendi,  unde  ad  impetnm 
faciendum  conyenerant,  eztimasque  munitiones  aggressi  sunt,  sed  ita 
ab  obsessis  salotati  acceptique  ut  cum  immani  strage  recedere  sint 
coaotiy  ac  docti  obsessos  eztrema  nondum  laborare  ^estate  ut  dice<» 
batnr. 

Decima  octava  Augusti  eqnites  Hispani  Gubernatorem  Arcis  Tauri* 
nensis  Monsieur  de  Argenton,  Generalem  Financiaram  .Gallicaram 
prsBsidem,  Pignarolio  ad  castra  tendentem,  interceperant,  ac  apnd  eum 
mille  quingentos  Duplones,  una  cum  Marchionis  de  Leganes  nuper 
Cassalis  perdita  rheda  et  scriptis  magni  momenti  obtiuuerant. 


L  L 


CAPUT  LV. 


Fridbergenus  Wimarii  Ursellas  et  EbsteiHium  occupant,  sed  utrobi- 
que  intercipiuntur» 

UAM  &cili  negotio  WimaricaB  copia  Fridbergam  Wet- 
teravi»  occBparint»  diximus  snpra,  cum  vero  hoc  in 
loco  indies  augerentur  manipuli^  fierentque  ploresy 
quam  quoB  unicum  hoo  oppidum  commode  et  sine  ex- 
trema  ruina  retinere  poaset,  de  dilatandis  quarteriis 
dbpicere  ceperunty  ac  primo  quidem  Capitaneo  cuidam   (Quirini  ei 
nomen  erat)  assignarunt  Epsteinium  oppidum  et  arcem»  ut  istic  mani- 
pulum  suum  compleret^  alteri  insuper  Capitaneo  (PfaDkuchen  vulgo 
appellant)  Cronbergam,  Newenhanium  aliaque  circum  loca  deputant, 
aliis  alias  ad  huc  stationes  distribuunt  P&nkuchen  sagacior  fuit»  quam 
ut  se  Cronbergoe  concrederet,  metuens  vicinum  Coningsteiniumy  con- 
tentus  igitur  exactione  pecuniaria  quam  assignata  sibi  oppida  spoponde- 
rant,  in  tutioribus  manet  diversoriis.    Quirino  vero   Epsteinio  sibi 
assignato  IsetuSy  de  modo  dispicit  se  illuc  cum  suis  transferendi»  sperabat 
enim  prflesens  majorem  quoad  opes  et  militem  profectum ;    subditum 
igitur  sibi  militem,  qui  vicenarium  numerum  nondum  accesserat,  secum 
deducity  yelutque  aliud  acturus  primo  oppidum  nemine  obsistentef  sed 
nec  quserente,  quid  vellety  unde  yenirety  quorsum  tenderet,  ingredituri 
nec  multo  post  arcem  quoque  invadit ;  unde  suos  Francofordiam  et  ad 
circum  vicina  loca  emittit,  partim  ampliorem  militem  collectum»  partim 
prsedatum.      Exigit  quoque  k  subditis  militi  alendo  hebdomadatim 
certam  pecuni»  snmmam»  si  abnuant  minatur  extrema.     Pessime  hsec 
res  habebat  praenobilem  Dominum  Vice-Colonellumy  ao  arcis  Coning- 
steinianse  Prsefectum  Dominum  k  Bettendorf,  yixque  ferebat  tam  tici- 


ITINERARIUM.  259 

niim  gibi  hogteniy  qnonmm  tamen  eam  aperta  vi  pellere  inde  non  poeset, 
tantisper  sustinet,  quoad  Moguntla  enppetias  obtinnisset. 

Erat  tanc  forte  ibidem  yir  sagax,  neo  Suedicfle  fketioni  mnltnm  ami* 
cofly  qni  cnm  Capitanenm  qnam  longiseim^  abeeee  Yellet,  quidqaid 
Epeteinii  ageretor  per  fidiseimoe  nuncios  identidem  significat  Coning* 
steiniamy  tandemqae  faeiebat  spem  faoile  intercipiendi  pancalos  istos 
militeSy  horreomqae  vicinam  Epsteiniano  castro  designabaty  in  qaod 
commode  milites  sab  seram  noctem  occalerentar,  omnemqae  opportani« 
tatem  irraendi  rimarentur.  Placait  consiliam  Domino  Commeudanti 
Coningsteiniensi,  destinatque  cum  Moguntino  milite  de  animosissimis 
suomm  selectoe,  qni  postero  die  negotiam  aggrederentar.  Hi  cum  non 
procul  Epsteinio  abessent,  irariisque  cogitationibus  k  se  mutno  discede- 
rent  in  sequens  mane  ob  varia  impedimenta  negotium  confici  non  possa 
animadyertunt.  Ea  propter  interea  de  nova  stropha  consultant.  Erat 
forte  qui  arte  yenatoria  jaculando  feris  per  sylTas  (quse  istis  locis  occur- 
runt  frequentes)  insidiabatur.  Hic  opportune  hinnulum  seu  capream 
sjlvestrem  straverat,  eum  uni  militum  sub  veste  rustica  latenti  in  hu- 
meros  toUunt,  prsemittuntque  cum  duobus  aliis  militibns  simili  habitu 
vestitiSy  qui  hebdomadariam  pecuniam  se  ferre  militibus  comminis- 
cantur:  dictnm  factum:  itur  ad  primam  portam  arcis,  ubi  interro- 
gantur  unde  veniant,  quidve  velint?  Respondet  prior  se  feram  hanc 
(monstrabat  capream)  jussum  esse  portare  Capitaneo,  reliquos  duos  pe- 
cunias  pactas  ferre;  atque  ita  primo  aditu  admittitur  is  qui  feram  por- 
tabat,  quem  cum  k  tergo  sequerentur  alii  duo,  prohibuerunt  ezcabise, 
unde  orta  aliqua  contentio,  excubitore  resistente,  renitentibus  personatis 
rusticis.  Hsec  dum  fiunt,  abjecto  qui  hinnulum  ferebat  onere,  securim 
quam  cingulo  insertam  gestabat  quasi  litem  dirempturus,  valido  in  caput 
ezcubitoris  ictu  impegit,  ut  pro  mortuo  in  terram  collaberetur,  interea 
cz  latibulo  prorepserant  absconditi  milites  cseteri,  simulque  pleno  aditu 
portas  occupant,  ita  ut  nemo  ez  vicinis  majoribus  ezcubiis  se  movere 
anderet.  Hinc  rusticorum  princeps  ulterius  gradum  promoveti  et  in- 
dioio  pueri  discit  conclave  Capitanei,  in  quod  habita  agrestis,  profes* 
sione  miles,  manu  armatus,  pedem  impetuose  infert,  cnmqueCapitaneum 
etiamnum  lecto  inhterentem  contuitus  esset,  moz  petiit  vellet  ne  vitam 


260  iriNERARIUM. 

Balyamy  et  se  captivitati  mancipare,  in  quo  alter  pericnli  nimiam  secniiis 
aliqnamdin  fixis  ocalis  baerens,  ac  ambigens  ntram»  qoid  cnive  respon- 
deret,  mirabatnr  scilicet  audaculnm  rttsticnm  cubile  ganm  tam  mature 
sine  prffivio  pulsn  ingressum,  videbat  vero  etiam  armatum,  vocem  audiebat 
militi  non  rustico  assuetam,  ut  ee  tantisper  collegit,  rogat  qnis  sit,  quid- 
ve  yelity  cui  alter  iterum,  vitamne  sibi  donari  roget,  necne?  cnm  Tero 
interim  Capitaneus  ad  parietem  lecto  vicinum  arma  expedireti  bombar- 
dulam,  quam  manu  yersabat  in  hominem  jam  intentam  displodit,  et 
primo  quidem  minime  mortali  ictu  sauciat.  Dumqua  iternm  sclopiim 
plumbeo  globulo  infiu*cit,  Capitaneus  lectulo  exsiliens,  inque  bo0tem 
Bttum  irruens,  pertinacissimo  manuttm  in  crines  injectu,  fertissime  tenet, 
quoad  alius  ex  amico  milite  superveniens,  Inctantes  legre  dirimit  atqne 
tunc  altero  Capitaneum  ictu  eoque  lethali  terrse  affli^t.  Prsecipuo 
igitur  hoste  partim  capto ;  partim  fuso,  ad  rapinas  itum,  singuliqtte  sibi 
pnedam  qufle  obvia  erat,  deligunt. 

Inter  yarios  discnrstts  et  tnmultus  forte  etiam  ad  cellerariorum  (qno- 
rttm  dtto  istic  agere  consneyerunty  unus  nomine  Eminentissimi  Prindpis 
Electoris  Moguntini,  alter  loco  Landgrayii  Darmstadiensis)  sdes  se 
nonnulli  militum  insinuarant,  cumque  non  nemo  Darmstadiani  Princi- 
pis  officialem  conspicatns  esset,  judicayit  ex  yestitu  militem  esse,  sttblata 
itaque  securi,  quam  pro  ratione  opificii  portis  eflringendis,  si  nsus  foret, 
secum  detulerat,  fatalem  ictum  minatur,  cum  ille  quis  esset  edicit,  miles 
yeniam  precatus,  dimittit.  JEgre  postea  fasec  res  hominem  parum  mili- 
tiae  assuetum  habait^  maltumqne  de  injnria  apud  Eminentissimum 
Electorem  Mognntinensem  de  questns  est  Quid  yero  acceperit  responsi, 
id  ipsi  hominum  simplicissimo  liqaebit,  certe  si  nomen  et  officii  quali- 
tatem  fironti  inscriptam  circumtulisset,  yel  excubitorem  cuiyis  militum 
addidisset,  illud  sane  in  ipsum  nemo  fnisset  ausns  machinari. 

Reliqui  hostiles  milites  exarmati  mox  ad  cnstodiam  securiorem  de- 
ducti  sunty  ubi  sincere  edixerunt  yexilliferam  illo  ipso  die  expectatum 
esse  Francofordiay  cnm  aliquot  recens  auctoratis  militibns,  quem  quidem 
Coningsteiniani  ex  insidiis  expectarunt  in  seram  yesperam,  sed  ut  pa- 
tant  multi,  k  rusticis  ipsum  fuisse  monitum  de  clade  snorum,  iterqae 
relegisse. 


ITINERARIUM.  261 

Erftnt  inter  captiyoB  nonnulli  qni  nuper  sub  CseBaris  Btipendiis  milita- 
rant»  ac  poBthabito  sacramento  fidelitatis  ad  bostem  profbgeranty  hi  cnm 
scirent  de  sao  capite  actum,  quaesito  effugio  eruperunt,  quod  plurimi 
inique  tulerunt.  De  csetero  mirnm  omnino  est  quam  creyerint  reliquo 
militi  animi  tam  ezimio  successu  sociorum  animati,  vix  enim  postea  re« 
tineri  poterant  ab  ezcursionibus  in  hostem,  quem  antea  nonnulli  sub?e< 
riti  fnerant. 

Luculentiorem  plagam  Wimarienses  tulerunt  Ursellis :  verum  enim 
yero  postquam  illum  locum  nostri  multo  tempore  Cflssareano  militi 
conunodnm  vidissent  ex  quo  contra  latrunculos  Fridbergenses,  totam 
late  patriam  infestantesi  ezcurrere,  eorumque  audaciam  reprimere  pos- 
senty  ssepius  quidem  occupandi  consilia  et  rationes  contulernnty  sed  ob 
militnm  penuriam  nunquam  exequi  potuerunty  quia  videbant,  nisi  suf- 
ficiente  praesidio  illi  loco  proyideretur,  fore  ut  in  hostiles  manus  deyol- 
yeretur  una  cum  milite  illuc  exposito.  Interea  Wimarienses  suis 
copiis  occupant»  civesque  primum  ad  tolerabilem  contributionem  per- 
suadent)  tum  suayissimo  precum  tormento  ita  paulatim  hospites  suos 
cogunt,  ut  yidcrentnr  ultro  militi  de  yestitu,  yictn,  pecuuia,  aliaque 
necessaria  suppellectile  instmctuque  equestri  proyidisse,  Bcd  nec  ipsi 
ciyes  aliud  dicere  audebant,  ne  asperius  k  suis  domi  militibus  tractaren- 
tur.  Ut  yero  Wimariensium  plures,  Ursellamm  munificentiam  experi- 
rentur,  mutant  subinde  stationem,  tanquam  nunquam  reyersuri,  cum 
interim  tantum  ad  certas  expeditiones  excurrerent,  ac  postea  redirent 
cum  noyis  semper  manipulis  utcunque  laceris,  indigis,  et  nudis.  Hoc 
commentum  ut  iterum  ac  ssepius  iterassent»  ciyes  paulatim  fraudem 
senserunt,  suasque  res  in  absentia  militum  in  tutiora  loca  transtulernnty 
nt  si  quando  redirent,  expeditius,  relicta  yacua  domo,  et  ipsi  profugere 
possent.  Quffi  res  cum  ex  yoto  cessisset,  redirentque  Wimarici  ad 
yeterem  stationem,  bona  et  opulentiore  ciyium  parte  destitutamy  grayiter 
sensenmt ;  ac  primum  amice  rogarunt,  ut  ad  lares  quisque  suos  reyise- 
rety  tum  obstinatos  minacibus  litteris  pertentarunty  tandemetiam  sedium 
rninam  et  incendia  ni  quantocius  redirent  interminati  sunt;  sed  didi- 
cerat  piscator  ictus  sapere :  ni^ebant  interim  matura  ad  segetem  fru- 
menta»  quse  ipsi  milites  per  foeminas  calonesque  metere  ceperant,  ac 


262  JTINERARIUM. 

propriis  equis  domuiii  Teherey  viddbant  miselli  cdLooi,  alios,  quod  non 
semiD&Yenuity  in  borrea  inkne,  se  qai  pondns  Antnmni  et  Yeris  tnle- 
rant  k  fructn  sni  laborie  exclndi:  probe  ioenper  intelligebant  niei  iun 
robnsts  calamitati  modus  poneretnr  fore  nti^e  ad  iustantem  hyenem 
perirenty  collatis  igitnr  ocmeiliia  oonoludnnt  heetem  eeu  aperta  ri,  aen 
eccnlto  dolo,  k  segete  ana  piohibere,  satina  eeie  rati,  ut  snbita  morte 
semel  miseriae  finirent,  quam  languentem  animam  ad  mortis  Tictimar 
tionem  iteratis  •nppliciis  traherent  Ad  hanc  machinationem  yero  enm 
se  ciyes  inferiores  notarent,  nec  hosti  snfficienteSy  oertis  nnnciis  nnde- 
quaque  opem  militum  sollieitant,  addueuntque  Colonellnm  Wolfivm 
qui  Aschafenburg^  axan  Legione  Dragonnm  snbsistebat»  is  enira  cnm  ez 
yiromm  prndentnm  relatione  negotinm  hoc  feliciter  snscipi  et  confiei 
poese  videret,  adfait  qnanta  potnit  celerttate  cum  tribns  quatnonre  ma^ 
nipnlis,  ac  snb  seram  Tesperam  HoohstsB  Bihennm  transmisit,  ubi  ee 
oonjunxerunt  ez  praasidio  illios  loci,  et  ConingsteiniamB  arcis  yalidi  qui* 
dam  militesy  et  loei  sitnm  constitutionemqne  optime  oallentes,  nacti 
itaque  fidnm  Ductorem  plerique  desultoriorum  in  pedes  se  demittnnt, 
iterque  Ursellas  dirignnt :  Dnctor  cum  bibisset  plnscnlnm  k  via  abermt, 
cansamque  prsbet  ut  tardius  qnam  yolebant  ad  mcenia  appellarent,  sole 
jam  propi  dilnculum  prsemittente,  ita  ut  nonnemo  ceperit  dnbitare  an 
res  confiei  posset,  an  yero  in  oommodiora  tempora  diiferri  ezpediret, 
quia  tamen  animi  omninm  ad  irrnptionem  propendebant  annnit  Dnz, 
prsRmisitqne  Coningsteinianum  prasidium  cum  sno  Ductore  locnmte- 
nente  D.  Andrea  Seubert  milite  sane  egregio  et  in  pancis  animoso, 
quem  seqnitur  Capitaneus  delectus  Archisatrapise  Coningsteinianse  Tir 
non  minns  bellioosus,  qui  cum  ad  portas  appropiassenty  ac  aliquantidam 
perstrepuissent,  inclamantnr  eb  ezcubitore,  quis  approzimet*  Siient 
omnes  et  subsistnnt  nonnihil,  ne  strepitu  ante  tempus  hostem  quiesoentem 
ezcitent,  tum  relicta  aliquantum  porta,  ad  mcsnia  tendunt,  applicantqoe 
scalas,  et  &licissime  quo  volebant  enituntnr.  Interea  pyrobolum  artifez 
primse  portse  af^Iicayerat,  ac  &Iiciter  disjeceraty  cum  jam  ad  secundam 
alterum  affigere  laborat,  milites  quidam  tacite  aperta  minori  portola 
ejacnlantnr»  hiwiinemqne  in  medio  opere  opprimnnt.  Qnoniam  vero  jam 
mfllta  pars  militnm  ciTiumqne  erat  in  urbe;  hostisque  somno  indnJge» 


ITINERARIUM.  263 

baty  Don  poterat  tam  snbito  arma  ci^>e8sere  sine  pnesente  pericalo,  itaqoe 
fogam  tntiflsimam  qnisqne  nt  erat  vel  semi  vestitus  yel  in  indnsio  rima- 
tnTi  nt  Baltem  yitam  ial?et  si  opeB  pendere  cogatur.  Hsc  dnm  finnt 
adhnc  erant  potiBsim»  tnrmie  ante  portas,  qnoid  conspicatns  prsdictns ' 
loonmtenens  Coningsteinianommy  mittit  qni  securibns  aditnm  aperiant^ 
tuno  nnanimiter  ad  templi  atrinm»  in  qnod  podsslma  pars  hostis  se  col- 
legerat  itum,  petitnmqne  vitamne  salvam  velint,  et  vincula  seu  captivi- 
tatem  snhira«  quod  non  inviti  annnemnt  prsBcipni,  positis  itaqne  armis 
sese  victori  militi  dedemnt  qni  ipsos  pedites  Hocfastam  dednxit. 

De  prseda  singnlornm  non  est  &cile  scribendnmt  cum  jamdnm  con- 
stet»  qnam  qnisque  sua  spolia  supprimat  aut  extennet,  solent  enim  in 
hnjnsmodi  occasionibus  omnia  in  medinm  profenrl^  et  eeqnis  partlbus 
inter  SBquales  pericnli  sociosi  pro  dignitate  cnjusvis  distribai :  hoc  tan- 
tnm  qnod  certo  compertum  est  scribam»  nnnm  solum  rusticum  ductorem 
militibus  assignatnm  eximiam  prorsns  obtinnisse  pradami  scilicet  unius 
ez  primi  ordinis  officialinm  sarcinamy  in  qua  reperisse  dicitur  mille  dn- 
catos»  stndiose  involutos  in  balthenm  militarem,  dnodecim  collaria  re- 
oens  empta,  qnomm  singnla  vigiati  quatnor  imperialibns  snnt  sestimata 
aliasque  recnlas  non  parvi  precii.  Et  licet  homo  vafer  nnnqnam  de 
mille  dncatis  fateri  volneriti  de  baltheo  vero  et  collaribns  Ubere  con- 
fessns  sit»  convictus  tamen  est  ipsinsmet  Prs&cti  vigiliarum  assevera- 
tione,  qni  paUm  aiebat  semet  hos  mille  dncatos  ita  baltheo  invdvissei 
nt  salva  tela  intra  tam  breve  tempns  evolvi  non  potnerint»  Quoad  eqnos^ 
omnes  obtinnerunt,  putantorque  qningentos  ezcessisse. 

£z  hostibtts  occisi  snnt  non  nisi  septem  octovCy  ^  Wolfianis  dno, 
unnsqne  civis  vulneratnSi  reliqui  omnes  de  hoste,  paucnlis  ezceptis  qui 
per  moBnia  clancnlnm  se  demisemnt  capti :  et  quidem  hi  inter  praeci- 
puos  nominatim  Major  Korff sapremns  eqnitum vigiliis  praefectns.  Major 
Oelschleger  sapremns  item  Dragonnm  vigiliis  praefectusu  Magister  eqni- 
tnm  Kalthansen,  Capitaneus  Sansenwindt,  duo  LocnmtenenteSy  Ma- 
gister  Qnarteriorumy  veziliferi  aliqnot,  Commissarias  qnidam,  centum 
et  decem  equitesi  desnltorii  octoginta,  pneter  calones  et  cacnlas. 

Iter  Hochstam  versns  onmes  nsqne  ad  snpremos»  pedites  inire  debne-> 
mnt,  eo  quod  eqni  jam  essent  praemissi»  cum  tamen  prbpe  Hochatam 


264  ITINERARIUM. 

Tenissent  sapremi  equis  stint  restitnti.  Ingressi  nrbem  epulo  snnt  re 
creatiy  supremique  ad  mensam  Ck>loneIli  adhibitiy  nbi  Isetissime,  tanquan: 
si  adhuc  essent  liberi,  locati  sunt.  Petiit  hic  Colonellas  Wolf  vellentnc 
8U06  Bupremi  certo  militari  litro  redimere,  quod  cum  annnissent,  coram 
ipsis  omnes  numerati  sunt,  et  scripto  consignati,  ut  cnivis  constaret 
quantum  pecuniarum  suis  redimendis  opus  esset.  Hinc  postmodum 
Bupremi  in  tutiora  loca  deducti  sunt. 

Omnis  hujus  cladis  causam  fuisse  fbsde  Ursellis  violatam  et  expilatnm 
templum,  in  quod  non  ante  multos  dies  diffiractis  foribus  tristem  et  bar- 
barum  in  modum  ssBvitum  erat,  altaria  despoliata,  sacra  Cmci  suffizi 
simulacra  diruta,  terra  sacra  effi^ssa,  asseres  effi-acti,  sedes  disruptae, 
sacrae  yestes  per  ludibrinm  in  yiis  publicis  ventilatae,  sacra  denique 
profanis  promiscue  confusa. 

Non  debet  hoc  locoprsetermitti  protervia  unius  h  Suedica  fsece  militis 
k  Deo  egregie  castigata :  hic  cum  Ursellis  in  templi  Catholici  expila- 
tione  sacrum  forte  calicem  sublegisset,  ac  in  eum  Cvenia  sit  yerbis)  yen- 
tris  onus  cum  diris  vocibus  homo  profanissimus  deposuisset,  jnstissime 
mox  k  scelemm  vindice  plexus  est.    Yiz  enim  k  templi  foribus  abienit, 
descensurus  gradus  in  atrium  templi  vergentcsy  fitllente  pede  labltur 
supinus,  unaque  in  cultrum,  quem  sacculo  vagina  bene  monitum,  oir* 
cumferebat,  incidit,  seque  cruentum  in  modum  sauciat;  k  quo  postea 
Tulnere  omnium  medicorum  et  peritiBsimorum  chirurgomm  arte  adhi- 
bita,  per  sanari  nunquam  potuit ;  cum  enim  plaga  emplastra  quomodo- 
cunque  applicata,  non  admitteret,  Tulnus  putrefieri  primam,  dein  yenni- 
nare  coepit,  adeoque  fcBdere  m  procul  accedentes  prohiberet,  ita  misellus 
omni  auxilio  destitutus  morte,  linguse  petulantiam  et  profknati  calicis 
injuriamy  luit.    Hsec  res  cum  vel  ipsorum  k  Wimariensi  exercitu  capti- 
vorum  testimonio  comprobaretur,  plurimum  momenti  attulit  ad  homines 
dicaculos  ac  diris  vocibus  arcendoSy  et  k  sacris  Dei  sedibus  depilandis 
avertendos. 

Hanc  cladem  et  irruptionem  Fridbergenses  in  innocentibns  circum- 
vicinis  Colonis  vindicare  connisi  sunt,  unde  sexto  Augusti  in  oppidum 
Bommersheim  irruperunt»  ac  priitio  omnia  pecora  abegerunty  dein  ex 
i^colis  nonnullos  concidemnt,  tum  aedibus  ignem  subjecerunt  denigne 


ITINERARIUM. 


265 


pnsiones  et  prope  infantes  Becum  abdaxerunt;  ex  quibus  onum  Hom- 
burgi  dato  litro  duorum  Imperialium  Judeei,  commiseratione  pueri 
tacti,  redemerunt;  pro  altero  trienni  centum  Daierorum  solutionem 
inique  poetularunt ;  duodennem  vero  alium  vidufle  filium  ducentis  im- 
perialibns  cestimarunt,  yel  certe  commutari  cum  puero  Majorem  Oel- 

scbleger  yoluerunt« 

Quam  hflec  omnia  recte,  quam  ^  militari  agendi  ratione,  consideret 

prudens  quivis:    et  tamen  ad  tam  iniqua  Ductores  silent,  approbant 

quse  merito  detestari  deberent,  militemque  ignarum  ita  in  sententia  sua 

confirmantj  ut  se  rectissime  egisse,  post  hac  putet 


CAPUT  LVL 

Bingaper  Marescallum  Campi  Gelenium  recuperatur. 

ANDEM  aliquando  seria  contra  Wimarios  in  Bingano 
prsesidio  subsistentes  mota  sunt  arma,  qufls  non  ita  pri- 
dem  jocularem  in  modum  eo  quasi  admoveri  visa  fue- 
rant.  Cam  enim  locus  iste  Moguntiffi  nimium  vicinus, 
hosti  animos  adderet,  Rhenumque  aliquo  modo  impe- 
ditum  redderety  matnro  consilio  diu  deliberatum  fuerat,  qui  ad  Dominos 
proprios  redire  posset :  cumque  eum  in  finem  undequaque  ex  prflesidiis 
tam  CflBsareis  quam  Hispanicis  coUectse  essent  turmfle  militum  plusculse, 
Diix  qui  totum  obsidiouis  negotium  dirigeret  destinatus  est  Don  Verdugo 
Hispanus,  nomine  majorum  et  canis  capitis  quam  armis  spectabilior. 
Hic  postquam  cum  delecto  sibique  subdito  milite  Bingam  obsidione 
cinxiflset,  tormentb  bellicis  quatere  coepit  moenia,  ac  felici  successu  ejus- 
modi  brevi  hiatum  aperuity  ut  facilis  esset  irrumpendi  modus ;  nec  miles 
sane  ab  incursione  alienus  erat,  atque  jam  suo  prope  impetu  ferebatury 


266  ITINERARIUM. 

nm  dux  nimiam  cantiis  retraxisset  indignabandos»  forte  quia  aperabat 
fore  ut  nltro  deditionem  faoerent,  fbrte  qnia  nolebat  tam  nobilem  et 
chanim  snoram  militam  sanguinem  fandere:   Interea  et  ii  qni  intn 
moBnia  erant,  seque  jam  ad  arcem  yelat  altimum  asylnm  retrahere  cce- 
peranty  imo  obtestati  fuerant  Tiram  religioBnm,  ut  sua  auctoritate  com« 
moda  pacta  apud  Hispannm  impetraret,  ignavia  obsidentium  Tisa  ob- 
straxerunt  noctu  qaod  interdiu  disjectnm  faerat;  et  Boseani  qui  Frid- 
bergSB  ad  huc  Bubeistebant,  pro  solutione  obsidionis  adrenerunt  eequ^ 
validis  armis  quam  animis,  ad  quorum  conspectum  Hispani  mox  col* 
lectis,  ut  poterant  panioo  prope  metu  exanimati,  vasis,  curriculo  inde 
profdgerunt,  relictis  post  se  omnibus  tormentis  bellicis,  quibus  paulo  ante 
moDuia  concnsserant.     Quse  quidem  omnia  non  sine  turpissimo  probro 
in  hostium  manos  devenissent,  nisi  equites  Moguntini  hostem  tantisper 
sustinuissent,  quoad  dao  ex  illis  alio  in  tutiorem  locum  avehi  posseot 
Hinc  ut  creverint  animi  hostibus  pronum  est  cuivis  prudenti  judicare, 
cert^  postea  ausi  sunt  illa,  ad  quse  prius  nec  cogitationem  adjecerant, 
libere  enim  tunc  Bing^  Fridbergum  et  hinc  istuc  comeabant,  excurre- 
bant  in  yicina  oppida  et  pagos,  depopulabundi  prsedabantur,  illadebaot 
adyersario  militi  tam  prsDclare  sciUoet  urbium  expugnatori;  comeatam 
insuper  pro  libitu  inyehebant^  preterquam  quod  tormenta  illa  sine  ca- 
jnsquam  contradictione  aydiebanty  et  in  despectum  Moguntinse  nrbis,  in 
conspectu  pene  ciyium  et  militum  tormrata  nuper  accepta,  identidem 
exonerabant  cum  magno  plausu  et  festiya  aoclamatione. 

Ringebatur  prope  Mogantinensium  militara  animositas,  suocensebat- 
que  su»  tenuitati,  quod  sofficiens  non  esset  adyersario  militi  peree- 
quendo ;  ne  tamen  seraper  impune  yagari  permitteret  hunc  se  yindicaDdi 
modum  excogitayit    Adduxerat  Coionelli  Rosa  LocumteBens  neecio 
quid  necessariarum  remm  Bingam,  contra  hunc  exire  serio  statvant,  et 
ne  numero  in&riores  hosti  prfleda  et  yictima  fierent,  Magistmm  Equitom 
non  neminem  ex  foftissima  Meutheriana  Legione  in  yicinia  i^ntem 
adyocant  in  societatemy  atque  ita  ex  insidiis  reyersumm  Colonelli  hh 
cumtenentem  (Baltbasari  homini  nomen  erat)  expeetant,  egressamqae 
exinopinato  surama   contentione  inyadunty    fandunt  multos,  fogaiit 
plures  reliqnos  una  cum  Duoe  Balthasare  in  eaptiyitatem  MogaatiaJB 
abducnnt. 


ITINERABIUM.  267 

Etsi  quideni  haec  medicina  aliqaantalum  antiquum  vulnus  leniret, 
nondam  tamen  ex  omni  parte  curabat,  neque  yero  coalescere  ante  poterat 
quam  de  Binga  plene  triumpharent.  Datur  negotium  oppugnationifl 
Gelenio  yiro  imprimis  bellicoso  et  prudenii,  hic  cnm  aocepisset  nonnisi 
centom  quinquaginta  in  prsesidio  subBtitisse,  cum  selecta  manu  instmc- 
tnm  bellicum  jam  pridem  praeparatum  applicat  decimo  quinto  Augusti 
snb  horam  quartam  matutinam ;  atque  ut  militum  fortitudo  exacueretur 
ablegati  erant  de  Perillustri  capitolo  Cathedrali  Moguntinensi  duo  yiri 
gratiosi  Dominus  scilicet  summae  edis  DecanoB  et  Dominus  quidam 
Capitnlaris  de  Dalbei^rorum  antiqua  prosapia  oriundns^  Domini  im« 
primis  prndentes.  Hic  dum  agitur  litterse  Boseanse  intercipiunturi 
quibus  Commendanti  Bingensi  in  mandatis  dabat,  ut  se  defeuderet 
acriter,  ita  tamen  ut  extrema  neutiquam  experiatur,  nec  enim  esse  quod 
subsidium  k  se  sulsque  hoc  tempore  speret :  concussis  igitur  nuBuiis  in 
urbem  incurritur  atque  armata  manu  capitur,  ad  arcem  ut  tormenta 
deduci  ceperunt,  nltro  se  illa  dedidit  ita  ut  hostilis  miles  omnis  Caesarea 
stipendia  mereretur,  officiarii  vero  Haganoam  conducerentur. 

Cogitabat  quoque  Oelenins,  confectis  Bingse  ex  voto  negotiis,  arma 
Tictricia  ad  Fridbergam  Wetterayis  promoyere,  quod  dnm  molitur,  in 
ipso  itinere  jubetur  subsistere,  ac  se  cum  Gonxaga  et  JSgidii  Hasii  tur- 
mis  conjungere,  alioque  proficisci  qnod  et  factuou  Hoo  ut  Fridbergen- 
sibus  innotnit,  noyo  exultarunt  gandio,  simulque  animum  ad  pristinas 
praedas  applicarunt,  itineraque  ita  infestanint,  ut  nuUi  tntum  esse  posset 
yel  leucam  unam  prodire. 

Ad  ipsorum  audaciam  comprimendam  mittitur,  qui  nuper  ad  Bingam 
rem  feliciter  gesserat  Magister  equitnm  Pauhis,  cnm  suo  ex  Meutheri^ 
ana  Legione  manipnlo  sane  yisendo,  qui  dum  in  hostem  intendit,  eiqne 
opimam  prsedam  eripit,  certamque  stationem,  ubi  tuto  pedem  figere 
possit»  inquirit,  Hoff hetmium  delabitur,  ut  illum  locum  suis  consiliis  ac- 
commodet  Hic  altero  mox  die  k  Generali  Rosa  cnm  quingentis 
equitibas  et  octingentis  peditibnsy  quos  secum  ducebaty  omnis  pene 
hostis  securus  sed  et  ignarus  obruitur,  ipse  yero  cum  effugium  tam 
Bubito  non  haberet  in  arcem  cum  suis  omni  alimonifis  geaere  tam  pro 
equis  quam  pro  hominibus  destitutum  se  recipit,  nbi  tam  arcte  totum 


268  ITINERARIVM. 

bidaum  obsidetury  ut  tandem  pacisci  cum  hoBte  debuQrtt:  deditione 
facta,  Magistro  equitum  Panlo  negotium  datur,  ut  cnm  Eminentissimo 
Electore  Moguntino  tractet  de  liberando  Yice  Colonello  Balthasare 
Rosa,  contra  se  paratum  oflTert  totum  manipulum  (sine  equis  et  annis 
tamen)  commutare :  accipit  conditionem  Paulus  eyincitque  quod  vole- 
bat,  interea  Rosa  cum  captivis  Fridbergam  regreditur,  ac  UrselUs 
prsBteriens  ex  captivis  infirmiores  sez  octoye  in  urbem  dimittit,  ut  yale- 
tudinem  suam  curent. 

Capti  quoque  fuerant  cum  hisce  Hoffheimensis  pnetor  vir  canicie 
yenerabilis,  prndentia  sagax  et  verbis  facundus.  Hic  se  cum  equitibus 
in  arcem  receperat,  qui  quidquid  ageret,  nisi  magno  promiaso  pecunie 
litro  liberari  nusquam  potuit.  Parochns  item  octogenario  majory  yir 
sane  setate  spectabilis  :  excnrrerat  is  forte  ad  yicinum  oppidum  fructifi- 
candi  gratia,  ut  reyertit,  ignarus  militnmy  in  hoetium  manus  incidit,  qui 
yirum  bonum  clericali  primum  habitu  aliisque  reculis,  quas  forte  secum 
gerebaty  dispoliant,  tum  ad  captiyitatem  trahunt,  tandemque  Fridbergam 
secnm  raptant,  ut  sine  ulla  alia  cansa,  nisi  qnod  Sacerdos  easet  et  Hoff*- 
heimensis  pastor,  quinquaginta  Ducatis  in  prompta  pecunia  numeratis 
libertati  restituunt. 

Multi  quidem  sollicitabantur  plurimum,  ut  equitum  manipulo  prsfec- 
tum  Paulum,  yirum  cordatissime  masculum,  ab  hostili  captiyitate  libe- 
rarent,  sed  com  copise  non  essent  ad  manum,  nec  Jntra  paucos  dies 
colligi  possent,  ille  yero  cum  snis  comeatu  destitueretur,  yotis  suis  satis- 
&cere  nequiyemnt;  affligebat  interim  ipsos  hic  casns  nec  immerito, 
cum  scirent  quam  robustos  milites,  quamque  egregie  instructos  perdereut, 
de  quibus  sane  ipse  hostis  constanter  asseruit,  se  quidem  dubitatumm 
fuisse  num  cum  ejusmodi  yiris  congredi  yoluissetsi  eos  in  aperto  campo 
habuisset  obyios. 

Occasio  yero  istius  expeditionis  yaria  adscribitur  Colonello  Rosa,  alii 
aiunt  eum  capitalibus  odiis  discessisse  cum  Principe  quodam  Turlacens/y 
ac  inter  conyiyandum  yerbis  primum  congressos  esee,  tum  ad  yerbera 
yenisse,  strictisque  mucronibus  decertasse,  in  quo  duello  Colonellum 
Rosa  secundum  brachium  yulneratum  esse,  quo  yiso  Tubicen  Roseanns 
accesserit  et  clam  Domino  sclopum  obtmserit,  quod  ut  yidit  Princeps 


ITINERARIUM.  269 

de  iDJnria  proteBtatoin  ease,  ac  postea  (licet  Ro0a  hominem  iniquam  cnm 
8tto  sclopo  indignabnndoB  rejecerit)  apnd  Oeneralem  Bannier  accosans 
se,  quiy  anteqnam  audivisset  alteram  partem,  damnaverit  Colonellum 
Rosa,  hinc  ipsum  cum  Legione  sna  se  subduxisse  Fridbergam,  ac  ne 
interim  ferias  ageret  de  Ursellanis  vindictam  sumere  volnisse,  cum  vero 
86  hi,  ceu  viros  decet,  ipsi  objecissent,  nnncii  indicio  accepisse  Hofieimii 
sabsistere  jam  dictos  equites,  ideoque  ipsum  mutata  sententia  illuc  iram 
sttam  vertisse. 

Alii  yero  aiunt  Colonellum  Rosa  missum  esse  data  opera  k  Oenerali 
Bannier,  ut  Francofordia  magnam  pecunise  yim  ad  castra  deduceret, 
qusB  cnm  nondum  esset  omni  ez  parte  delata  interim  hoc  exercitii  genus 
Buo  militi  dare  yoluisse,  sicut  et  octiduo  post  aliud)  quando  scilicet  Co- 
ningsteinianum  oppidum  nocte  intempesta  obruit  omniaque  pecora  cum 
opima  prseda  Fridbergam  ayexit. 


CAPUT  LVII. 

Faria  qua  variis  in  locis  hoc  anno  contigerunt. 

I. 

RINCIPI  Auriaco  recens  nuper  natus  filius,  postquam 
Instralibus  aquis  ablntus  fuerat,  mortuus  est. 

II.  Yiennse  Ducis  Lotharingise  filiolus,  per  Nnncium 

Apostolicum  sacro  fonte  tinctns  est,  eique  nomen  Ferdi- 

nandi  inditum,  pro  quo  sposponderunt  nomine  Catholici 

Regis,  tria  diademata  capita,  Imperator  scilicet  Ferdinandus  III.  ejus- 

que  conjux  Imperatrix  hodiemay  ac  Imperatoris  mater  yidua  Ferdi- 

nandi  II. 

III.  Fridbergae  Brisgqjffi  Rusticus  quidam,  Herciniae  Sylvs  accola, 


260  iriNERARIUM. 

salTam,  et  se  captivitati  mancipare,  in  quo  alter  pericnli  nimiam  secnras 
aliquamdiu  fixig  oculis  haerens,  ac  ambigens  ntrum,  quid  caive  respon* 
deret,  mirabatnr  scilicet  andaculum  rusticum  cnbile  suom  tam  matnre 
sine  prseyio  pulsu  ingressnmy  yidebat  yero  etiam  armatum,  vocem  andiebat 
militi  non  rustico  assuetam,  ut  se  tantisper  collegit,  rogat  quis  8it,quid- 
ye  yelit,  cni  alter  iterum,  yitamne  sibi  donariroget,  necne?  cnm  yero 
interim  Capitaneus  ad  parietem  lecto  yicinum  arma  expediret»  bombar- 
dulam,  quam  manu  yersabat  in  bominem  jam  intentam  displodit,  et 
primo  quidem  minime  mortali  ictu  sanciat.  Dumqne  iternm  sclopum 
plumbeo  globulo  infarcit,  Capitanens  lectulo  exsiliens,  inque  bostem 
suum  irmensy  pertinacissimo  manuum  in  crines  injectu,  fortissime  tenet, 
qnoad  alins  ex  amico  milite  snperyeniens,  Inctantes  segre  dirimit  atqne 
tnnc  altero  Capitaneum  ictu  eoque  lethali  terrse  affligit.  PrsBcipno 
igitnr  hoste  partim  capto ;  partim  fuso,  ad  rapinas  itum,  singnlique  sibi 
pnedam  quse  obyia  erat|  deligunt. 

Inter  yarios  discursus  et  tnmultns  forte  etiam  ad  cellerariomm  (qno- 
rum  duo  istic  agere  consueyerunt,  nnus  nomine  Eminentissimi  Principis 
Electoris  Moguntiniy  alter  loco  Landgrayii  Darmstadiensis)  sdes  se 
nonnulli  militum  insinnarant,  cumque  noo  nemo  Darmstadiani  Princi- 
pis  officialem  conspicatns  esset,  judicayit  ex  yestitu  militem  esse,  sublata 
itaque  securi,  quam  pro  ratione  opificii  portis  efiringendis,  si  usns  foret, 
secum  detnleraty  fatalem  ictnm  minatnr,  cum  ille  quis  esset  edicit,  miles 
yeniam  precatns,  dimittit.  .^Elgre  postea  hsec  res  hominem  parum  mili- 
tis  assnetnm  habuit,  multnmque  de  injuria  apnd  Eminentissimttm 
Electorem  Moguntinensem  de  questus  est  Quid  yero  acceperit  responsi, 
id  ipsi  bominnm  simplicissimo  liquebit,  certe  si  nomen  et  officii  qnali- 
tatem  fronti  inscriptam  circnmtulbset,  yel  excnbitorem  cniyis  militum 
addidisset,  illud  sane  in  ipsnm  nemo  fnisset  ansns  machinari. 

Reliqui  hostiles  milites  ezarmati  mox  ad  custodiam  secnriorem  de- 
ducti  sunt,  ubi  sincere  edixemnt  yexillifemm  iilo  ipso  die  expectatnm 
esse  Francofordia^  cum  aliquot  recens  auctoratis  militibus,  quem  qnidem 
Coningsteiniani  ex  insidiis  expectarunt  in  seram  yesperam,  sed  ut  pn- 
tant  multiy  k  msticis  ipsum  fnisse  monitum  de  clade  snorom,  iterque 
relegisse. 


ITINERARIUM.  261 

Er&nt  ioter  captiros  nonnnlli  qni  nnper  sab  Cflesaris  stTpendlis  milita- 
xant,  ac  poBthabito  sacramento  iidelitatis  ad  hoetem  proiiigeranty  bi  cnm 
scirent  de  soo  capite  actnmi  queesito  effiigio  empemnt,  qnod  plurimi 
iniqne  tnlerant.  De  caetero  mirnm  omnino  est  qnam  creyerint  reliqno 
militi  animi  tam  eximio  snccessn  sociomm  animati,  vix  enim  postea  re- 
tineri  poterant  ab  excnrsionibns  in  hostemy  qnem  antea  nonnulli  subye- 
riti  fnerant. 

Luculentiorem  plagam  Wimarienses  tulerunt  Ursellis :  vemm  enim 
rero  postquam  illum  locum  nostrl  multo  tempore  Csesareano  militi 
commodnm  vidissent  ex  quo  contra  latranculos  Fridbergenses,  totam 
late  patriam  infestantes^  excurrerey  eorumque  audaciam  reprimere  pos- 
sent,  sflepiuB  quidem  occupandi  consilia  et  rationes  contulerant,  sed  ob 
militum  penuriam  nunquam  exequi  potuerant,  quia  videbant,  nisi  suf- 
ficiente  prsesidio  illi  loco  provideretnr,  fore  ut  in  hostiles  manus  devol- 
Teretur  una  cum  milite  illuc  exposito.  Interea  Wimarienses  snis 
copiis  occupant»  civesque  primum  ad  tolerabilem  contributionem  per- 
Buadenty  tum  suavissimo  precum  tormento  ita  paulatim  hospites  suos 
Gogunt,  ut  vidcrentnr  ultro  militi  de  vestitu,  victn,  pecuuia,  aliaque 
necessaria  sappellectile  instractuque  equestri  providisse,  sed  nec  ipsi 
cives  aliud  dicere  audebant,  ne  asperius  k  sois  domi  militibus  tra